vasael.ir

در ابتدا حجت الاسلام مهدی همازاده ابیانه بیان کرد: بحث تعریف غنا بحث اصلی است. واژه غنا به این معنا نیست که همه مصادیق موسیقی حرام است کما اینکه وقتی به مباحث فقهی حوزه موسیقی می‌پردازیم به شرایطی‌ اشاره می‌کنیم که مصادیق حرام موسیقی را بازگو می‌کند. پس اگر درباره غنا حرف می‌زنیم درباره تمامیت موسیقی حرف نمی‌زنیم، بلکه در حوزه مصادیق حرام موسیقی سخن می‌گوییم؛ موسیقی می‌تواند مصادیق مستحب و واجب هم داشته باشد.‌

این کارشناس حوزه علمیه ادامه داد: بعضی مجتهدان معاصر با ضمیمه کردن «هنر از مصادیق جمال است» به این نتیجه رسیده‌اند که هنر به ذات خود زیبا و مباح است؛ یعنی فی نفسه حکم موسیقی و هنر از استحباب شروع می‌شود. همچنین درباره حرام بودن غنا هیچ تردیدی وجود ندارد. زیرا بیش از بیست روایت به تعبیری متفاوت درباره این موضوع دیده‌ام که برخی از آنها هم درست است و در طول تاریخ بیش از هزار ساله فقه ما همه فقها بر حرام بودن چیزی به نام غنا اجماع دارند. تمام بحث این است که غنایی که حرام است، چیست؟ در تعریف موضوع است که الی ماشاءالله بحث مناقشه وجود دارد. مرحوم نراقی۱۲تعریف از فقهای قبل خودش درباره غنا نقل می‌کند.‌

معنای طرب

او ادامه داد: برخی دیگر از محققان معنی طرب را مورد مناقشه قرار داده‌اند. برای مثال محقق اردبیلی بعد از اینکه احتمالاتی را ذکر می‌کند، می‌گوید طربی را که فقها مطرح کرده‌اند تعریف روشن و واضحی ندارد که معیار آن چیست. شاید یکی از مهم‌ترین مشکلات بحث معنی طرب است‌. مثلاً خلیل در کتاب‌العین، طرب را برطرف کردن اندوه و جایگزین کردن شادی تعریف کرده است که مسلم است این نباید مشکل شرعی داشته باشد.‌

موضوعات ابداع شارع

رئیس دفتر طرح و برنامه مدرسه اسلامی هنر در بخش دیگری از نشست گفت: ما در شریعت موضوعاتی داریم که ابداع شارع است مثل صلاه که حقیقت شرعی است. اما بسیاری از موضوعات این چنین نیستند یعنی شارع درباره آن حکم داده اما موضوعات حقیقت عرفیه دارند و ما باید به عرف آن روز مراجعه کنیم و ببینیم چه موضوعی وجود داشته که شارع گفته حرام است.

ثمره این موضوع این است که وقتی حقیقت شرعی نیست، شأن فقهی استنباط موضوع نیست.‌ او اعلام کرد: بعضی از روایات تاریخی، در مقطع زمانی خاصی صادر شده‌اند و ممکن است در زمان‌های دیگر معنایی متفاوت پیدا کنند.

موسیقی و مجسمه‌سازی

برای مثال در دوره‌ ائمه‌ که روایات صادر شده‌اند، موسیقی و مجسمه‌سازی به معنای امروز نداشتیم و آنچه که محل اشاره امام درباره غنا است، مجالسی بوده که بنی‌امیه و بنی‌عباس برپا می‌کردند و زنان و آوازخوانان را دعوت می‌کردند و زن و مرد مختلط، شرب مسکرات داشته‌اند و مجلس بسترساز میل به فحشا بوده است. در آن دوره تاریخی، بستری از موسیقی درست نداریم به همین دلیل شارع می‌گوید موسیقی حرام است. این معنادهی تاریخ به موضوع حکم است.‌

تعریف عرفی غنا

حجت الاسلام همازاده ابیانه گفت: غالب فقها قبول دارند که غنا تعریف عرفی دارد و باید دید عرب آن روز چه چیزی را غنا می‌دانسته است. از مراجعه ما به متون آن دوره، به نظر می‌آید که غنا ناظر به مجالس خاصی بوده و صرف لهو نبوده است.‌‌عضو هیأت علمی انجمن حکمت و فلسفه درباره وضعیت حال موسیقی توضیح داد: ظاهراً می‌توانیم ملاک‌هایی از غنا را بیرون بکشیم که واضح‌تر هستند. به نظر می‌آید نیاز به نوزایی در روش استنباط داریم که می‌تواند به شیوه‌های متفاوت صورت بگیرد.‌

حجت الاسلام همازاده ابیانه در بخش دیگری از صحبت‌هایش اعلام کرد: از سال ۹۳فضای جدیدی کلید خورد و سلسله نمایش‌های فقه هنر پایه‌ریزی شدند و عده‌ای از فقهای قم روی موضوعات خاصی که بخشی از آن موسیقی است کار می‌کنند. ما می‌توانیم ارتباط نزدیک بین موسیقیدانان و فقها داشته باشیم و تا مرزی این دانش را پیش ببریم که صرفا تکرار مکررات نباشد. به نظر می‌رسد این موضوع راهگشا بوده است و در سال ۱۳۹۴رهبری خیلی از این کار تجلیل کردند. اما این کارها پژوهشی‌اند و زمان می‌برد تا به جریان علمی تبدیل شوند و اگر دنبال نتایج کوتاه مدت هستیم باید کارهای دیگری هم به موازات این اقدام انجام دهیم. ‌

او اظهار کرد: باید گزارشی از موسیقی کشور به درستی به بزرگان ارائه شود، زیرا گاهی اوقات حکمی که داده می‌شود بر اساس تلقی خاصی از یک فضای هنری است. آلات موسیقی در روایات، ذیل فساد می‌روند و حداقل در بخشی از فقها این تلقی وجود دارد که فضای موسیقی کشور فضای فساد انگیزی است؛ به‌ویژه برای جوانانی که می‌خواهند وارد آن شوند. نمی‌گویم این نگاه درست است اما وجود دارد. طبیعتاً بر اساس این تلقی، حکم ثانوی داده می‌شود. برای اینکه شناخت فضا دقیق‌تر شود باید کارهای کوتاه مدتی انجام داد، شاید به گشایش‌های نزدیک‌تری برسیم.‌

تمیز بین غنا و موسیقی

حجت‌الاسلام سیدفرید حاج سید جوادی، مدرس حوزه و سخنران دیگر این نشست نیز به تمیز بین غنا و موسیقی اشاره کرد و افزود: غنا، خصوصیات مربوط به آوای انسانی است اما موسیقی، ابزار دارد. در فضای روایت ما بیشتر درباره غنا و صوت آدمی صحبت شده تا درباره آلات موسیقی. مسأله مبتلابه ما ساز به معنای ادوات است. در روایت به ساز اشاره شده نه به صدا و در آواز به عنوان آواز اشاره شده است. شاید نزدیک‌ترین معنایی که به غنا داریم، نزدیک به آواز است.‌

روایات دال بر نواختن موسیقی

مدیر سابق مدرسه عالی فقه و اصول حوزه علمیه قم در بخش دیگری از صحبت‌هایش به ساز اشاره و عنوان کرد: با مرور عمده روایات موسیقی، روایت بر آلات موسیقی که ناظر بر شنیدن آن باشد، پیدا نکردم و همه روایات تقریبا بر نواختن اشاره دارند.‌ وی در بخش دیگری از صحبت‌هایش توضیح داد: اگر امروز بگوییم فلانی مطرب است یا آواز خوان، معنای متفاوتی دارد. اگر عنوان مطرب را ۱۵۰سال پیش به کسی می‌گفتند مشکلی نداشت اما حالا توهین محسوب می‌شود. در واقع معنای دو لغت مطرب و خواننده کاملا فرق کرده است. این تطوراتی که اتفاق می‌افتند مربوط به زبان‌شناسی تاریخی می‌شوند. اما درباره ساز کمتر این مشکل را داریم؛ زیرا ساز یک اسم جامد و کاملا ذات است. در فضای فقهی کمتر افرادی هستند که ساز یا آواز را محدود به مجالس لهو بدانند.‌

حجت الاسلام سیدجوادی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: ما در آستانه تصمیم‌گیری حیثیت ساز و آواز هستیم؛ آیا آنها مثل مسکرات حرام هستند؟ اگر بگوییم خودشان حرمت دارند یک نتیجه دارد و رأی موجود را تثبیت می‌کند؛ و اگر جامعه فقهی بگوید حرمت برای ساز و آواز نیست بلکه برای عنوانی است که از آثار و نتایج آن است، مسیر عوض می‌شود.‌

این مدرس حوزه درباره افق دیگری از بازنگری بیان کرد: متأسفانه تعامل سیاستگذاری فرهنگی ما با فقه بعد از گذشت چهل سال هنوز قوی نشده است و چالش‌های سیاستگذاری ما در بخش‌های فقهی عمق پیدا نمی‌کند تا نتایج کاربردی و جدی داشته باشد. ما باز هم فکر می‌کنیم با همان فتواهای سابق پاسخ دوباره به سؤالات بدهیم. هنوز در بازخوانی منابع فتواهای قبل کار جدی نشده است.‌

وی با اشاره به اینکه احتیاج داریم تا حلقه واسطی در این زمینه به وجود بیاید، افزود: زمانی فتوایی داده می‌شد و مردم هم با آن ارتباطی برقرار می‌کردند اما از آنجایی که در حال حاضر در حوزه موسیقی سیاستگذاری می‌کنیم، نمی‌شود مثل قبل از دور دستی بر آتش داشت. اگر قرار باشد کسی امروز درباره موضوعاتی که در حوزه عمومی که از سوی حاکمیت مداخلات سیاستگذاری می‌شود، نظرات فقهی دهد و انتظار تأثیرگذاری داشته باشیم باید در میدان کنش و واکنش قرار بگیرد. هنوز این حلقه ارتباط و چرخه داد و ستد بین میدان جامعه ما برقرار نشده. به نظر من اگر فقها می‌دانستند بالاترین مصرف فرهنگی جامعه موسیقی است، شاید آن را جدی‌تر می‌گرفتند. تولیدات فکری باید به سرعت به جامعه تخصصی آن عرضه و بازخورد آن گرفته شود .‌

همچنین این فرآیندی که از آن چهل سال گذشت، را شاید می‌شد در مدت زمان پنج تا شش سال طی کرد. چهل سال زمان زیادی است که ما اینگونه بحث‌ها را مطرح کنیم .‌

در ادامه محمد اله‌یاری فومنی، مدیر کل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با قدردانی از کارشناسان حاضر در این نشست بیان کرد: ما درباره این موضوعات خیلی حساسیت به خرج دادیم و بعد از آن که کتاب مقام معظم رهبری درباره فقه و موسیقی چاپ و منتشر شد، در دفتر موسیقی جلساتی برگزار کردیم تا بتوانیم این کتاب ارزشمند را بیشتر در جامعه موسیقی مطرح کنیم و آن را به مباحث اجتماعی سوق دهیم.‌

وی ادامه داد: رهبر معظم انقلاب به سرود تأکید کردند و تعبیر ایشان این است که وقتی بچه‌ها از مدرسه به خانه می‌روند، سرود بخوانند. این سرود گرچه گونه‌ای از موسیقی است که همخوانی دارد اما باز با فراز و فرودها همراه است. به هر حال میان موسیقی و آنچه که فضای فقهی و دینی ماست فاصله وجود دارد و این فاصله ما را به شدت اذیت می‌کند.‌

اللهیاری فومنی ادامه داد: امروز چندین میلیون نفر از جوانان و نوجوانان به موسیقی گرایش دارند و این گرایش به گونه‌هایی از موسیقی است که ما حتی فرصت نکردیم به آن فکر کنیم. در شرایطی که ممکن است مسأله آن جوان به موسیقی مسأله حلال و حرام نباشد و اینکه اصلا باید موسیقی را تطابق و دلالت با دین دهد. ما در حوزه اندیشه‌ای این موضوع هنوز در یکسری مقدمات هستیم و این فاصله ما را اذیت می‌کند. دفتر موسیقی به عنوان جایی که سیاستگذار و مرجع صدور مجوز باشد، طبیعی است که از این شکاف بیشترین آسیب را می‌بیند.‌/910/422/ح

منبع: رادیو گفتگو