vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، تربیت فرزندانی که دارای شخصیتی سالم و باثبات بوده و در آینده بتوانند در جامعه نقش پیش برنده و مفیدی ایفا کنند، از مهم ترین دغدغه های والدین و برنامه اساسی خانواده است.

روشن است که دستیابی به این مهم نیازمند الگویی قابل اطمینان و تضمینی است، به گونه ای که ضمن سازگاری با شرایط روحی و جسمی کودک، نتیجه خوب و مناسبی را نیز به همراه داشته باشد. برای رسیدن به چنین الگوی تربیتی بهترین و نزدیک ترین راه، استفاده از سرچشمۀ وحی و خاندان پاک عصمت و طهارت(ع) است.

دقت در داوری بین فرزندان و مقایسه نکردن آنها

دقت در داوری بین فرزندان و تلاش برای تفهیم مساوی بودن محبت پدر و مادر نسبت به آنان مسئلهٔ مهمی است که از دید زهرا (س) مخفی نبود:‌ روزی امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در یک مسابقه خطاطی به رقابت پرداختند. امام حسن (ع) گفت: خط من بهتر است و امام حسین (ع) گفت: آنچه من نوشتم، زیباتر است. سرانجام، هر دو جهت داوری مسابقه، خدمت مادرشان رسیدند.

فاطمه زهرا (س) نمی‌خواست بچه‌ها آزرده شوند، بدین خاطر فرمود: به پدرتان مراجعه کنید تا قضاوت کند. حضرت علی (ع) نیز آنها را نزد پیامبر فرستاد و داوری بر عهده آن حضرت نهاد. پیامبر نیز داوری را به جبرئیل سپرد. او نیز به اسرافیل حواله داد، تا اینکه اسرافیل از جانب خدا قضاوت در این مورد را به خود فاطمه (س) سپرد. حضرت زهرا (س) عرض کرد: خدایا چگونه میان این دو قضاوت کنم.‌

‌به الهام حضرت باری تعالی، صدیقه کبری (س) گردنبند خود را پاره کرده، دانه‌های آن را که زوج نبود، بر زمین ریخت و سپس فرمود: هر که بیشترین دانه‌ها را جمع کرد، از جانب من برنده خواهد بود. در این صورت، باید یکی در این مسابقه پیروز می‌شد، اما جبرئیل یکی از این دانه‌ها را به دو نیم تقسیم کرد تا هر دو به طور مساوی دانه برداند. بدین ترتیب، این مسابقه دو برنده داشت و هر دو در این رقابت، پیروز شدند. (بحارالانوار، ج 43، ص 309)

محبت وقت نمی‌شناسد

بچه‌هایی که از محبت دیدن سیراب شده‌اند، کمتر برای جلب رضایت دیگران از ارزش‌های خود دست می‌کشند. ابراز محبت کلامی و غیرکلامی در تربیت حضرت زهرا (س) به وفور پیدا می‌شد. بچه‌ای که با محبت‌های منطقی و رفتار احترام‌آمیز خانواده خود را بشناسد، خود را قابل افتخار کردن می‌داند، بنابراین آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد که اغلب دامن افراد شکست‌خورده و آدم‌های بدون اعتماد به‌ نفس را می‌گیرد از این بچه‌ها دور می‌شود.

دقت موشکافانه حضرت زهرا(س) در برنامه‌ریزی برای عزت‌نفس بچه‌های‌شان را حتی در نوع لالایی‌های محبت‌آمیز ایشان هم می‌توان پیدا کرد. لالایی یا نغمه‌های مادرانه برای بچه‌های کوچک می‌تواند در قالب جملات با بیانی زیبا و محبت‌آمیز به آنها بگوید که شبیه چه‌کسی باش، بندگی کن و.... این نوع استفاده از محبت، نشان‌دهنده اثرپذیری روح بچه‌ها حتی در نوزادی است.

شیوه تربیتی صرفاً در امر و نهی نیست

امام صادق(ع)‌ در روایتی فرمود: «مردم را با غیر زبان‌ها دعوت به ارزش‌ها کنید؛ کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ». این روایت به این معناست که افراد را باید با اعمال دعوت به ارزش‌های اخلاقی کنیم. چراکه افراد در وهله اول به این مسئله توجه دارند که خودمان چه مقدار به مسائلی که امر و نهی می‌کنیم پایبندیم. لذا باید شیوه‌های تربیتی را زودتر بیاموزیم و آنها را به کار بگیریم. شیوه تربیتی صرفاً در امر و نهی نیست.

به عنوان نمونه مکان نماز حضرت زهرا(س) در خانه مشخص بود. امام صادق(ع) می‌فرماید مکان نمازتان در خانه یک جای مشخصی باشد. هر جایی سجاده نیاندازید. درست است که گاهی برای تبرک در جاهای مختلف منزل نماز می‌خوانیم تا آن مکان در روز قیامت شهادت به نماز ما دهد، اما روال اصلی به گونه‌ای باشد که در ذهن اهل منزل جایگاه نمازمان ثابت باشد. باید همیشه مشخص باشد پدر و مادر کجا نماز می‌خوانند. این مسئله خاصیت تربیتی دارد.

یا والدین سر سفره «بسم‌الله الرحمن الرحیم» را بلند ادا کنند. در انتهای غذا با صدای رسا «الحمدلله» بگویند. در انتهای غذا دعای سفره داشته باشند. چه اشکالی دارد ما این رفتارهای ساده اما اثرگذار در تربیت فرزندان را انجام دهیم؟ در کتاب وسائل‌الشیعه ادعیه متعددی در این زمینه وجود دارد که باید اینها را آموخت و تکرار کرد.

در خانه که هستیم و قصد شستن ظرف داریم، حتی به شوخی نباید گفت من زن ذلیلم بلکه ارزش معنوی آن کار را بگوییم. مثلاً بگوییم وقتی یک مرد کمکی به همسرش می‌کند، خداوند ثواب زیادی برای او می‌نویسد و مورد عنایت پیامبر و اهل‌بیت(ع) قرار می‌گیرد. فرزند وقتی در چنین محیطی قرار گیرد، ناخداگاه از جهت تربیتی و اخلاقی رشد می‌کند.

نحوه صدا زدن فرزندان

سخن گفتن محبت‌آمیز و مؤدبانه نقش مؤثری در تربیت فرزندان دارد. با زبان کودکان و در عین حال مؤدبانه باید با فرزندان برخورد کرد. در حدیث شریف کساء ما این برخورد را به عیان می‌بینیم. در فرازهایی از این حدیث شریف از زبان حضرت زهرا (س) می‌خوانیم: «ناگاه فرزندم حسن وارد شد و گفت: ای مادر سلام بر شما.

گفتم: سلام بر توای روشنی چشم من و میوه دل من … حسن به طرف عبا روی آورد و گفت: سلام بر شما ای جد بزرگوار ای رسول خدا، آیا به من اجازه می‌دهید که با شما زیر عبا قرار بگیرم؟ (رسول الله) فرمود: سلام بر توای فرزندم و ای صاحب حوض من به تحقیق اجازه دادم…

سپس ابوالحسن علی بن ابی‌طالب وارد شد و گفت سلام بر توای دختر رسول خدا و گفتم بر شما سلام باد ای ابوالحسن ای امیرالمؤمنین؛ «… وَ اِذاً بَوَلَدِیَ الْحَسِن قَد اَقْبَلَ وَ قالَ السَّلامُ عَلَیْکَ یا اُمّاهُ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلامُ یا قُرَّه عَیْنی وَ ثَمَرَه فُؤادی… فَاَقْبَلَ الْحَسَنُ نَحْوَ الْکِساءِ وَ قالَ اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا جَدّاهُ یا رَسُولَ اللهِ اَتَاْذَنُ لی اَنْ اَدْخُلَ مَعَکَ تَحْتَ الکِساءِ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلامُ یا وَلَدی وَ یا صاحِبَ حَوْضی قَدْ اَذِنْتُ لَکَ… فَاَقْبَلَ عِنْدَ ذلِکَ ابوالحسنِ عَلِیُّ بْنُ اَبیطالِب وَ قالَ السَّلامُ عَلَیْکَ یا بِنْتَ رَسُولِ الله فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلامُ یا اَبَا اْلحَسَنِ وَ یا امیرالمؤمنین.»

بازی با فرزندان

بازی با کودکان یکی از راه‌های اظهار محبت به آنهاست و علاوه بر نشاط و شادی کودک باعث رشد استعدادها و تلطیف احساسات او می‌شود و در ضمن بازی با کودک، نکات اخلاقی را به او بیاموزند، لذا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «کسی که نزد او کودکی است، باید به حالت کودک در آید و با او هم بازی شود.»

حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نیز با فرزندانش هم بازی می‌شد و در هنگام بازی با استفاده کلمات مناسب سعی در ساختن شخصیت کودکانش و ارائه الگویی مناسب در زندگی برای آنها داشت. به عنوان نمونه حضرت زهرا (سلام الله علیها) هنگام بازی با فرزندش به او می‌فرمود: «پسرم حسن! مانند پدرت باش؛ ریسمان ظلم را از حق بر کن. خدایی را بپرست که صاحب نعمت‌های متعدد است و هرگز با صاحبان ظلم و تعدی دوستی مکن.»

آموزش مسائل عبادی

از جمله مسائلی که از نظر معنوی در زندگی افراد اثرگذار است، توجه به مسائل عبادی است. همان گونه که شکل دادن به یک نهال کوچک که در حال رشد است، بسیار آسان و سریع امکان پذیر است، آموزش امور عبادی و عادت دادن به انجام آنها نیز در کودکی بسیار آسان‌تر خواهد بود. روح و ذهن کودک مانند زمین خالی است که مهیای رویش است و هر بذری در آن پاشیده شود، به ثمر خواهد نشست.

حضرت علی(ع) در این خصوص می‌فرماید: «قَلْبُ الْحَدَثِ کالْأَرْضِ الْخَالِیةِ مَا أُلْقِی فی‌ها منشی ءٍ قَبِلَتْهُ؛ قلب جوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود (نهج البلاغه، 1404، ص 393).

این تشبیه زیبا اشاره به نکاتی در خصوص روحیهٔ کودکان و نوجوانان دارد؛ کودکان به واسطهٔ لطافت روح و پاکی طینت، همچون زمین زراعی مستعدی هستند که آمادگی پذیرش هر چیزی را دارند. چنین زمینی اگر به موقع بذرپاشی شود و مراقبت‌های لازم صورت گیرد، بهترین محصول را خواهد داد، اما همین زمین اگر مورد توجه واقع نشود، به دلیل آمادگی بالا محل رشد علف‌های هرز خواهد بود.

با این توصیف لازم است از زمان خردسالی به کودکان آموزش‌های لازم داده شود و قبل از این که قلب آنها خواسته یا ناخواسته گرفتار آلودگی‌های دیگر شود، سمت و سوی او به سمت فطرت الهی جهت گیری شود. از آنجا که عبادت همسو با فطرت و طینت انسان است و از سویی کودکان در اطراف خود والدین را به این امر مشغول می‌بینند، پذیرش این امور نیز برای‌شان آسان و شیرین خواهد بود.

زمانی که مادرِ خانواده برای عبادت، اهتمام و تلاش ویژه‌ای دارد، فرزندان شاهد رفتارهای او هستند و به صورت غیر مستقیم تحت تأثیر قرار می‌گیرند. شاید بتوان گفت اولین گام‌های آموزش معنوی کودکان از اینجا آغاز می‌شود. روانشناسان این روش را روش الگوبرداری یا سرمشق گیری می‌نامند به این معنا که فرزندان در مقابل خود رفتارهای مادر را می‌بینند و با الگوگیری، آن رفتارها را می‌آموزند.

حضرت زهرا(س) در زندگی شخصی خود جایگاه خاصی برای عبادت قائل بودند. در توصیف عبادت ایشان آمده است: «مَا کانَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَعْبَدُ مِنْ فَاطِمَةَ کانَتْ تَقُومُ حتَّی تَوَرَّم؛ در بین امّت اسلام، هیچ کس عابدتر از فاطمه نبود، او آن قدر برای راز و نیاز و نماز خواندن بر روی پاهایش می‌ایستاد که پاهایش ورم می‌کرد». ایشان علاوه بر اهتمام شخصی به عبادت که نقشی الگویی برای فرندان‌شان داشتند، با در نظر گرفتن جوانب تربیتی، اعمال عبادی را به آن‌ها آموزش می‌دادند و برای بندگی خدا مهیا می‌کردند.

از بارزترین روایات در این زمینه روایتی از سیرهٔ حضرت زهرا (س) در شب قدر است: «کانَتْ فَاطِمَةُ (ع) لَا تَدَعُ أَحَداً مِنْ أَهْلِهَا ینَامُ تِلْک اللَّیلَةَ وَ تُدَاوِیهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعَامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهَارِ وَ تَقُولُ محْرُومٌ منْ حُرِمَ خَیرَهَا؛ فاطمه (س) رها نمی‌کرد احدی را از خانوده اش در این شب که بخوابد و علاج می‌کرد خواب ایشان را به کمی طعام و از روز مهیا می‌کرد آنها رابرای احیای آن شب (یعنی امر می‌کرد که روز را خواب و استراحت کنند که شب خواب‌شان نبرد) و می‌فرمود: محروم کسی است که از خیر امشب محروم بماند» حضرت زهرا (س). علاوه بر اینکه خود شب را برای احیا بیدار می‌ماندند، فرزندان‌شان را نیز به این کار وامی داشتند و آنها را متوجه اهمیت این مهم می‌کردند.

زمانی که در خانه یک برنامهٔ خاص اجرا می‌شود، این کار باعث تحریک حس کنجکاوی کودکان می‌شود و به کسب اطلاعات بیشتر در آن زمینه می‌پردازند. حس کنجکاوی انگیزهٔ درونی برای یادگیری است که در امر آموزش بسیار مؤثر خواهد بود؛ زیرا با برانگیخته شدن حس کنجکاوی آمادگی دریافت نیز بالا می‌رود. از طرف دیگر فرزندان با مشاهدهٔ تلاش و جدیت والدین، متوجه می‌شوند که مسالهٔ مهمی باعث توجه والدین شده است و ناخودآگاه در ذهن‌شان به صورت برجسته باقی می‌ماند.

همان طور که ما نیز از دوران کودکی خود خاطراتی به یاد داریم که مسایلی به صورت خاص و ویژه در ذهنمان باقی است و دلیل آن توجه فوق العاده والدین‌مان و یا ایجاد شرایط خاص در مورد آن‌هاست. بنابراین می‌توان گفت با توجه به سیرهٔ حضرت زهرا (س) برای آموزش عبادی باید اقدامات خاصی انجام داد که به برخی از آنها اشاره می‌شود./704/241/ح

محرم آتش افروز