vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی در چهاردهمین جلسه سال تحصیلی 94- 95 در درس خارج فقه نظام اقتصادی اسلام، که دوشنبه بیست و سوم آذرماه 1394 در مؤسسه امام خمینی ره برگزار شد، وفای به وعد و ادای امانت را طبق روایات وارده در شرع از واجبات موکّد دانست.

وی با اشاره به اختلاف نظر فقهی در مورد حکم وفای به عهد گفت : ما معتقدیم خلف وعده از کبائر است.

آیت الله اراکی پس از نقل برخی روایات دالّ بر وجوب ادای امانت در پایان بحث بر این نکته تأکید کرد و گفت: آموزش این اخلاقیات در جامعه می بایست از کودکان و از دوره دبستان آغاز شود.

ایشان  افزود : کل جامعه از اخلاقیات بازار اثر می پذیرد. اگر اخلاقیات بازار سالم نبود، موجب می شود کل اخلاقیات جامعه از سلامت بیرون برود.

اهم مطالب چهاردهمین جلسه درس «فقه اقتصاد» آیت الله اراکی است به شرح زیر است.

گریزی به بحث سابق

بحث در وفای به عقد و عهد بعنوان عنصر چهاردهم از اخلاقیات فرهنگ اسلامی بود. گفتیم فرق بین عقد وعهد، فرق بین عام و خاص است. عقد التزام طرفینی است. شخصی به دیگری می گوید من ملتزم می شوم به انجام کاری برای تو در مقابل اینکه توهم ملتزم به انجام کاری شوی برای من. عهد اعم از عقد است و الزام و التزام یک طرفه است علاوه بر اینکه شامل التزام طرفینی هم هست. ادله وجوب وفای به عهد و عقد در قرآن کریم و روایات فراوان است.

روایت

عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام  قَالَ ثَلَاثٌ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لِأَحَدٍ فِیهِنَّ رُخْصَةً أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کَانَا أَوْ فَاجِرَیْن    روایت 3، باب 92، باب احکام الاولاد

در روایت، سه نوع اخلاقیات مطرح شده است. نیکی به پدر و مادر، ادای امانت و وفای به عهد واجب است حتی اگر شخص مقابل کافر و فاجر باشد. امام سجاد علیه السلام فرمودند اگر قاتل پدرم شمشیری را که با آن پدرم را کشته است به من امانت دهد به او پس خواهم داد. در بعض روایات به این مضمون وارد شده است که اگر دشمن شمشیرش را به شما امانت سپرد باید به او پس دهید.

پانزدهمین عنصر اخلاقی بازار اسلامی؛ وفای به وعد

وعد التزام یک طرفه است و به معنی این است که شخص به دیگری وعده ای بدهد. وفای به وعد واجب است اگرچه برخی از فقهای ما در این وجوب تشکیک کرده اند و گاهی برخی از فقهاء التزام ابتدایی را واجب نمی دانند ولی به نظر ما التزام حتی اگر ابتدایی هم باشد واجب است و خلف وعده جایز نیست؛ بلکه ما معتقدیم خلف وعده از کبائر است. برخی روایاتی را که وارد شده است بیان می کنیم.

روایت اول

عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیَفِ إِذَا وَعَدَ  روایت 2، باب 109، ابواب آداب السفر الی الحج و غیره، وسائل الشیعه

روایت ظهور دارد در اینکه اگر کسی وفای به عهد نکند ایمان به روز جزاء ندارد. از این لسان، کمتر لسانی است که دلالت بر قوّت وجوب داشته باشد. وجوب وفای به وعد  و حرمت خلف وعد.

روایت دوم

عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ عِدَةُ الْمُؤْمِنِ أَخَاهُ نَذْرٌ لَا کَفَّارَةَ لَهُ فَمَنْ أَخْلَفَ فَبِخُلْفِ اللَّهِ بَدَأَ وَ لِمَقْتِهِ تَعَرَّضَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ‏    روایت 3، همان باب

روایت می فرماید که وعده مؤمن به برادرش نذر است. یعنی همانطور که وفای به نذر واجب است وفای به وعد هم واجب است. اگر کسی خلف وعده کند، با خداوند خلف وعده کرده است و خود را در معرض خشم خداوند قرار داده است. یعنی همان آیه شریفه که می فرماید "یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ "‏.

روایاتی هم هست که اگرچه ظهور در وجوب ندارد ولی ظهور در مطلوبیت مؤکّد دارد و مؤید این روایات و مؤیّد وجوب است.

روایت سوم

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّمَا سُمِّیَ إِسْمَاعِیلُ علیه السلام صَادِقَ الْوَعْدِ لِأَنَّهُ وَعَدَ رَجُلًا فِی مَکَانٍ (فَانْتَظَرَهُ سَنَةً) فَسَمَّاهُ اللَّهُ صَادِقَ الْوَعْدِ ثُمَّ إِنَّ الرَّجُلَ أَتَاهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ مَا زِلْتُ مُنْتَظِراً لَکَ      روایت 1، همان باب

روایت چهارم

ِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَعَدَ رَجُلًا إِلَى صَخْرَةٍ فَقَالَ أَنَا لَکَ هَاهُنَا حَتَّى تَأْتِیَ قَالَ فَاشْتَدَّتِ الشَّمْسُ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَنَّکَ تَحَوَّلْتَ إِلَى الظِّلِّ قَالَ قَدْ وَعَدْتُهُ إِلَى هَاهُنَا وَ إِنْ لَمْ یَجِئْ کَانَ مِنْهُ الْمَحْشَرُ    روایت 5، همان باب

عنصر شانزدهم؛ وجوب ادای امانت

بر این عنصر فوق العاده تأکید شده است. در روایات، ملاک نفاق سه چیز عنوان شده است. کسی که چون وعده می دهد خلف وعده می کند، چون سخن می گوید دروغ می گوید و چون امین بر امانتی می شود خیانت می کند؛ چنین کسی منافق است. در طرف مقابل هم سه چیز علامت مؤمن شمرده شده است: وفای به عهد، راستگویی و امانتداری. روایات زیادی با این مضمون وجود دارد. - امام سجاد علیه السلام فرمودند اگر قاتل پدرم شمشیری را که با آن پدرم را کشته است به من امانت دهد به او پس خواهم داد. در بعض روایات به این مضمون وارد شده است که اگر دشمن شمشیرش را به شما امانت سپرد باید به او پس دهید - .

روایت اول

عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَسَنِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ یَزِیدَ الصَّائِغِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ إِنْ حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِنْ وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِنِ اؤْتُمِنَ خَانَ مَا مَنْزِلَتُهُ قَالَ هِیَ أَدْنَى الْمَنَازِلِ مِنَ الْکُفْرِ وَ لَیْسَ بِکَافِر  روایت 6، باب 49، ابواب جهاد نفس.

کسی که چون سخن بگوید دروغ می گوید، وعده بدهد خلف وعده می کند و چون امین بر امانت شود خیانت می کند. فرمود این نزدیکترین مرتبه به کفر است اگرچه کافر نیست.

روایت دوم

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ مُنَافِقاً وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّى وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ مَنْ إِذَا اؤْتُمِنَ خَانَ وَ إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ وَ قَالَ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ وَ فِی قَوْلِهِ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا   روایت 4، باب 49، ابواب جهاد نفس

روایت سوم

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ أَ تَدْرِی لِمَ سُمِّیَ إِسْمَاعِیلُ صَادِقَ الْوَعْدِ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ وَعَدَ رَجُلًا فَجَلَسَ حَوْلًا یَنْتَظِرُه  روایت 4، باب 109، ابواب آداب السفر الی الحج و غیره، وسائل الشیعه ‏

 اینها روایاتی است که برخی با لسان تأکید است و برخی با لسان دلالت بر حرمت مؤکّده خلف وعده است و برخی با لسان دلالت بر وجوب وفای به وعده است و برخی مربوط به امانت و وجوب ادای امانت است.

ادای امانت را از دوره دبستان باید به کودکانمان بیاموزیم ونیز عمل به وعده و راستگویی را. اینها را اگرچه بعنوان آداب بازار آورده ایم ولی مخصوص بازار نیست. در بازار اهمیت این اخلاقیات شدت پیدا می کند چون اگر در بازار شایع باشد به دیگران هم گسترش می یابد و منتقل می شود. کل جامعه از اخلاقیات بازار اثر می پذیرد. اگر اخلاقیات بازار سالم نبود، موجب می شود کل اخلاقیات جامعه از سلامت بیرون برود.

تقریر: ج. زنگنه                        907/223