vasael.ir

کد خبر: ۱۵۷۸۶
تاریخ انتشار: ۲۸ دی ۱۳۹۸ - ۱۷:۰۲ - 18 January 2020
حجت الاسلام شمس تبیین کرد؛

شروط کشف حکم شرعی از راه مقاصد شریعت

وسائل ـ حجت الاسلام شمس گفت: شروط کشف احکام شرعی از راه مقاصد شریعت بدین شرح است؛ اولا اصل مقصد شریعت به طریق قطعی یا تعبدی معتبری احراز شود. دوم اطلاق مقصدی که شارع دارد احراز شود، سوم احراز کنیم که این مقاصد مزاحمی ندارد، چهارم اینکه باید مقصد جوری باشد که برای تامین شدن و تحقق آن نیاز به جعل حکم باشد.

به گزارش خبرنگار وسائل، سلسله نشست‌های تخصصی فقه مقاصدیتبیین شروط کشف حکم شرعی از راه مقاصد شریعت جلسه پنجم به همت معاونت پژوهش مدرسه تخصصی فقه امام کاظم(ع) و با همکاری پایگاه فقه حکومتی وسائل، با ارائه حجت الاسلام قدیرعلی شمس، در سالن سلمان فارسی مدرسه علمیه امام کاظم(ع)، 23 دی 98، در قم برگزار شد.

آنچه در ادامه می‌خوانید، مشروح مطالب ارائه شده در این جلسه است:

به طور کلی مقاصد شریعت، اهداف کلانی است که شارع مقدس در مجموع احکام شریعت دنبال می کند یا در بخشی از احکام شریعت. در مقابل علل احکام یا علل الشرایع یا احکامی که اهداف آن جزئی است که در هر حکمی شارع مقدس دارد. مثلا در مورد تحریم خمر، یک هدفی شارع دارد در مورد وجود نماز یک هدفی را شارع دنبال می کند.

در ایجاب صوم هم همین طور، این اهداف خرد را ما مقاصد شریعت نمی نامیم بلکه تعبیر علل الشرایع یا علل الاحکام یا علت را به کار می برند؛ در کل شریعت هدف واحدی را شارع دنبال می کند یا در بخش هایی از شریعت یک اهدافی را شارع دنبال می کند که مقاصد شریعت می نامند.

مانند رشد و تکامل معنوی انسان که یک هدف معنوی است یا توجه به خداوند متعال و قرب الهی که در یک بخش هایی از احکام مانند نماز و روزه و حج به عنوان یک هدف مشترک محسوب می شود. یا عدالت اجتماعی که یک هدف مشترک است در مباحث معاملات که برای بخشی از احکام ذکر می شود این اهداف کلان و کلی را مقاصد شریعت می نامند.

 

دو کارکرد مقاصد شریعت

برای اینکه جایگاه این مقاصد در بحث فقه روشن شود به طور کلی دو کارکرد کلی مقاصد شریعت را بیان می کنم؛ بخشی استنباط حکم شرعی است در مواردی که در آنجا ما دلیلی بر حکم شرعی نداریم. مثلا یکی از اهداف کلان و مقاصد شریعت، سلامتی جسمی و روحی انسان ها است. اینها بخشی از احکام ما در مورد اطعمه و اشربه و امثال اینها یا احکام اسلام برای نفس می باشد که یک هدف است.

در مجموع حفظ سلامتی و صحت شخص را می توان جز اهداف کلان جامعه شمرد اهداف کلان احکام شرعی، حفظ الصحه شمرد و بر این اساس ممکن است فقیهی استنباط کند که خرید و فروش مواد مخدر و استفاده از آنها حرام است به جهت اینکه به سلامت فرد و جامعه آسیب می زند و منافی با مقصد شریعت است.

شارعی که آن اهتمام را به حفظ صحت و سلامتی انسان دارد قاعدتاً نباید تجویز به استفاده، ترویج و خرید و فروش مواد مخدر نماید. یا اینکه مثلا با توجه به اینکه یکی از اهداف شریعت تشکیل و تحکیم بنیان خانواده‌ در جامعه است و بخشی از احکامی که در مورد ازدواج و ترغیب به آن و مذمت طلاق گفته شده می توان استفاده کرد و اینکه فرزندان در چارچوب و محیط خانواده تربیت شوند و رشد پیدا کنند.

بر این اساس در بحث شبیه سازی که موضوع جدیدی است که در این مورد دلیل خاصی هم نداریم فقیه می تواند آن را منافی با مقصد شریعت بداند که یک مرکزی درست شود که انسان هایی از طریق شبیه سازی ایجاد کنند و کارخانه تولید انسان درست نمایند. اینها در محیط سنتی خانه رشد پیدا نمی کنند و خلاف مقاصد شریعت است از این جهت اشکال دارد. یکی دیگر از کارکردهای مقاصد شریعت این است که دلیلی نداریم توسط این مقاصد آن احکام را پر نماییم و احکام شرعی را استنباط کنیم.

بخش دوم کارکردها این است که ما در مواردی دلیلی داریم با توجه به اینکه شارع، مقاصدی در احکام شریعت دارد، آن مقاصد باعث می شود ما از اطلاق ادله رفع ید کنیم یعنی دلیل را به خاطر مقاصد شریعت کنار بگذاریم. یا به جهت اینکه این مقاصد مانع شکل گیری اطلاق عموم می شود یا اینکه حجیت آنها را کنار می زند و مانع می شود در جایی که نیاز به تأمل داشته باشد حکم قرینه لبی منفصل را پیدا می کند.

یک کارمزدی است برای مقاصد شریعت مطرح می شود مثلا گفته شده که در باب این روایت شریف که الطلاق من اخذ. ظاهر این است که اختیار طلاق را به دست زوج داده و غیر از زوج کسی حق ندارد که زنی را طلاق دهد گفته شده که ما از ظهور این دلیل رفعیت می کنیم و می گوییم حاکم هم حق طلاق دارد در مواقعی که یک زنی در شرایطی قرار گرفته که شوهر حاضر نیست حقوق او را پرداخت کند و از طرفی او را طلاق نمی دهد.

اینکه بگوییم این زن با این مرد باید تا آخر عمر زندگی کند و هیچ راه مفری نداشته باشد خلاف اصل و مقصد عدالتی است که شارع مقدس احکام این هدف را دنبال می کند لذا بر اساس این اصل عدالت که یکی از مقاصد شریعت است، گفته می شود عدالت اقتضا می کند که این اصل را از آن رفعیت کنیم و بگوییم حاکم هم ولو محدود در شرایط خاصی اختیار طلاق زن را دارد.

یک کارکرد دیگری هم که زیاد وسیع و گسترده نیست ولی می توان نام برد رسیدن حکم شرعی از یک دلیل عقلی مانند اجماع یا قرائن ظنیه و رسیدن به یک قطع یا اطمینان از ضمیمه کردن قرائن ظنی است.

گاهی مقاصد شریعت در اینجا نقش کمکی یا نقش مانع تراشی برای رسیدن به نتیجه ایجاد می کند یعنی جز آن قرائنی باشد که می تواند ما را به قطع و رسیدن به حکم شرعی برساند؛ توجه به خود مقصد شریعت در کنار اجماع و دیگر مسائل است می تواند فقیه را کمک کند تا زودتر به قطع و اطمینان برسد.

در جایی که در راستای مقاصد شریعت است و بالعکس اگر مثلا فقیه می خواهد از شهرت روایت ضعیف و برخی از قرائن دیگر در مسئله است به حکم‌شرعی برسد اما از طرفی می بیند که این حکم خلاف مقاصد شریعت است این مسئله نقش مانع را ایجاد می کند و سنگ اندازی می کند در جهت اینکه فقیه به قطع و اطمینان برسد.

 

راه دستیابی به مقاصد شریعت

نکته سوم، ما برای اینکه مقاصد شریعت را به دست بیاوریم نیاز داریم مقاصد شریعت را از یکی از این دو راه پی ببریم در قدم اول باید خود مقاصد شریعت را کشف کنیم فقیه باید این مقاصد را کشف و احراز نماید. گاهی ما از طریق وجدانی استفاده می کنیم که برای ما علم و قطع حاصل می شود از مراجعه به ادله یا از بررسی خود احکام حاصل می شود.

مجموعه احکامی که در مورد ازدواج یا طلاق وارد شده از مجموع کنار هم قرار گرفتن شان یک هدف مشترک ایجاد می شود. ممکن است فقیه بر اثر استقرایی که انجام می دهد به این نتیجه قطعی برسد که این هدف در جعل احکام شریعت لحاظ شده است که یک راه وجدانی است.

راه دیگر، راه تعبدی است که در یک دلیل معتبری مطلبی وارد شده ما از آن دلیل استحضار می کنیم که این نکته یکی از مقاصد شریعت باشد چنانچه در مورد آیه شریفه ولقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط، از این مسئله استحضار شده که لیقوم الناس بالقسط یکی از مقاصد شریعت است حال اگر قسط را عدالت اجتماعی در نظر گرفتیم بخشی از احکام شریعت می شود.

هدفی برای کل شریعت از این دسته آیات و روایاتی که عللی را برای مجموعه شریعت یا بخشی از شریعت بیان کرده از اینها هم می شود استفاده کرد که این جز مقاصد شریعت است و این استفاده قطعی نیست بلکه مستند به ظهور است ولی ظنی معتبر است.

راه سوم اگر باشد یعنی یک ظنی غیر معتبر او قهرا هیچ ارزش و اعتباری نخواهد داشت یا باید قطع وجدانی برای ما حاصل شود یا یک ظن معتبر. البته اطمینان هم داخل این ظن معتبر است یعنی گاهی فقیه از بررسی احکام مختلف به یک اطمینانی دست پیدا می کند اطمینان عقلایی که داخل در ظن معتبر که اطمینان از ظنون عقلاییه معتبر است لذا اینها روش‌هایی برای طرق کشف مقاصد است.

 

شرایط استفاده از مقاصد شریعت در استنباط حکم

اما بحث اخیر که مهم ترین بحث است اینکه ما با چه شروطی می توانیم از مقاصد در جهت رسیدن به کشف احکام شرعی استفاده کنیم؟ چند شرط را باید لحاظ کنیم و احراز نماییم اولا اصل مقصد شریعت به طریق قطعی یا تعبدی معتبری احراز شود.

دوم اطلاق مقصدی که شارع دارد احراز شود، می دانیم شارع می خواهد که این هدف به هر ترتیب محقق شود در مقابل این مقصد مطلق این است که ما احتمال بدهیم که این هدف باید محقق شود اما در چارچوب همان قوانینی که گفته و تشریح کرده است. شارع به دنبال اجتماعی است اما با همان چارچوب و خطوطی که خودش مشخص کرده اینطور نیست که به عنوان امر ضروری لاینفک اتفاق بیفتد که ما بگوییم از این طریق احکام شرعی را کشف می کنیم.

نکته سوم این است که باید احراز کنیم که این مقاصد مزاحمی ندارد گاهی ما مصلحتی را کشف می کنیم که جز مقاصد شریعت است و شارع می خواهد ما به این موضوع برسیم اما این مصلحت ممکن است مزاحمی داشته باشد و بر اساس این مزاحم شارع حکم جعل نکند.

شبیه روایت «لو لا ان اشق علی امتی لامرتهم بالسواک» که در آن مصلحت وجود دارد در راستای مقصد شریعت که حفظ الصحه والسلامه است اما یک مصلحت دیگری هم شارع داشته اینکه هر روز بخواهد مسواک زدن را قبل از وضو واجب کند یک تکلیف شاقی برای عباد می شود و این امر باعث دین گریزی و دین زدگی در بین مردم می شود در مقاصد شریعت ممکن است موانعی هم وجود داشته باشد لذا این فقیه باید این جهت را احراز نماید که این مقصد دارای مانع و مزاحم نیست.

نکته چهارم، باید مقصد جوری باشد که برای تامین شدن و تحقق آن نیاز به جعل حکم باشد، مقتضی و مستدعی جعل حکم است. اگر مقصدی که جز مقاصد شریعت است بدون جعل حکم نیز تامین می شود و تحقق پیدا می کند در اینجا باز ما نمی توانیم کشف حکم شرعی داشته باشیم. مانند بحث حرمت عزل است بعضی از فقها گفته اند عزل حرام‌ است و جایز نیست، زیراکه با مقصد شریعت همسو نیست زیرا شارع می خواهد حفظ النسل کند.

این عزل با حفظ النسل منافات دارد اشکالی که وارد می شود این است که برای اینکه مقصد تامین شود نیاز نیست شارع مقدس عزل را حرام نماید زیرا به طور طبیعی در انسان ها مقتضی عدم انجام این کار وجود دارد هم از این جهت که مردها می خواهند راحت باشند و هم علاقه داشتن به فرزند در نوع انسان در پدرها و مادرها وجود دارد.

شارع مقدس در همین مقتضی طبیعی که در انسان ها وجود دارد، هدف حفظ النسل را تامین می کند ولی نیازی نبوده که عزل را حرام نماید این چهار شرطی است که گفته شده است. اگر انسان تامل کند ممکن است شروط دیگری هم به این شروط اضافه نماید با توجه به این نکاتی که عرض شد.

گرچه مقاصد شریعت به صورت کلی قابل توجه است و فقیه بدین امر توجه دارد و ما نمی توانیم به طور مطلق مقاصد شریعت را نفی کنیم و نادیده بگیریم، اما انصاف مطلب این است که رسیدن به خود مقاصد یعنی احراز آنها و احراز اینکه اینها به طور مطلق مقصود است و احراز اینکه اینها مزاحمی ندارد و احراز اینکه رسیدن به مقاصد جعل حکم است.

 

دستیابی به حکم از طریق مقاصد الشریعة امر نادری است

انصاف این است که این چهار مرحله آنقدر عرصه را به فقیه تنگ می کند که به ندرت ممکن است فقیه از راه مقاصد شریعت به یک حکم شرعی دست پیدا کند و حکمی را به دست آورد در جایی که دلیلی وجود دارد ظهور دلیل را به واسطه مقاصد رفع ید کند.

یعنی کاربرد عملی و واقعی در عرصه عمل و کارکرد عملی آن را در فقه وقتی بررسی نماییم چیزی نزدیک به صفر است لذا این تعبیر فقه مقاصدی هم تعبیر بزرگی می بینیم البته در عامه ممکن است به‌جا باشد چونئخاستگاه اصلی این دلیل هم عامه بوده و ابتدا علمای اهل سنت ابتدا مطرح کرده اند.

مطالب آنها نیز از نصوص پر نیست تنها نصوصی از پیغمبر اکرم(ص) دارند البته به صورت محدود است در قرآن نیز آیات محدودی در آیات الاحکام وجود دارد. لذا آنها مجبور شدند منابع اجتهاد را گسترش دهند و از جمله یکی از مواردی که استفاده می کنند بحث مقاصد شریعت است.

آنها خیلی به قطعیت یا به ظن معتبری تقیدی ندارند یعنی مستند به قول شارع دست پیدا کنند. آنها طبق اینکه به ظن عمل می کنند دست‌شان باز است اما ما بر اساس مبانی که در اصول خود داریم تقریبا کارکرد مقاصد شریعت در فقه ما صفر است موارد خیلی اندکی وجود دارد که آن هم قابل مناقشه قرار گرفته است.

 

تفاوت مذاق شارع با مقاصد شریعت

مذاق شریعت به معنای موضع گیری های شارع در موارد متعدد است؛ در یک نقطه کوری هم که موضع شارع در آنجا برای ما روشن نیست ما موضع شارع را حدس می زنیم. کشف موضع شارع در موردی از ملاحظه موضع گیری های او در جاهای دیگر را مذاق شریعت می گوییم.

در موارد متعددی شارع فلان حکم را جلب کرده ما می گوییم این شارعی که در این قضایای عدیده نظرش وجوب است قاعدتاً چنین شارعی در فلان مورد هم همین حکم را باید اتخاذ نماید در این فرایند تحلیلی که ما داریم نگاه ما به مقاصد به اهداف او نیست خود موضع گیری های او را تخمین می زنیم و حدس می‌زنیم او باید در چنین واقعه ای چنین تصمیمی اتخاذ کند.

در حالی‌که در بحث مقاصد ما ابتدا پلی به احکام شریعت و از ادله ای که در مورد این احکام وارد شده می زنیم و در نهایت به مقاصد می رسیم، مثلا می گوییم قانونگذاری که از طریق قوانین احکام را جعل کرده طبق این هدف باید این حکم را جعل کرده باشد.

لذا تفاوت این دو موضوع هم با این تعاریف مشخص می شود. شم الفقاهه هم نزدیک به مذاق شریعت است اما گاهی گفته می شود شم الفقاهه یک دقت فوق العاده ای می خواهد یعنی یک تیزی خاصی باید فقیه داشته باشد که بتواند حدس بزند شارع مقدس در این موضوع چه نظری دارد شبیه مذاق شریعت است منتها با یک ذوق دقیق و یک بینش دقیق و عمیقی که یک فقیه در اثر ممارست طولانی به دست می‌آورد که بدان شم الفقاهه گفته می شود.

 

خرد و کلان بودن وجه افتراق مصالح از مقاصد

مصالح و مفاسدی که احکام تابع آنهاست، مقصود مصالح و مفاسدی است که نسبت به هر حکمی در متعلق آن حکم و خود آن حکم فرض می شود به عبارت دیگر مصالح و مفاسد جزئه است که جز اهداف خرد تلقی می شود.

شارع در وجوب نماز یک ‌مصلحت را رعایت می کند در حرمت خمر یک مفسده ای را رعایت می کند این مصلحت و مفسده یک هدف مباشر است و هدف ابتدایی است اما این اهداف جز است اهداف خرد است اما مقصود از مقاصد اهداف کلان است. مجموعه ای از احکام زمانی که تحقق پیدا کند از کنار هم قرار گرفتن این مجموعه احکام هدف کلی تامین می شود نه اینکه صرفا یک حکم خاص.

مصلحتی جزئی و جزو هدف جزئی است؛ در هر حکمی یک وقت مصلحت وجود دارد که حکم دایر مدار آن است که تعبیر به علت می نمایند اما گاهی اینگونه نیست. در تشریع نکته غالبی لحاظ می شود، که از آن تعبیر به حکمت می نمایند.

خرد و کلان بودن تفاوت اساسی بین مصالح و مفاسد با مقاصد شریعت است اما اگر مصلحت را یک معنای اعم بگیریم آن مصالح، مصالح کلان را هم می گیرد و در برخی موارد با مقاصد شریعت اتحاد پیدا می کند./502/241/ح

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۰۹ / ۰۱ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۵:۳۳:۱۱
طلوع افتاب
۰۶:۵۸:۱۴
اذان ظهر
۱۳:۱۱:۵۳
غروب آفتاب
۱۹:۲۴:۵۴
اذان مغرب
۱۹:۴۱:۵۲