vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، عدّه‌ای رشد جمعیّت را لزوماً مساوی با تخریب بیشتر محیط زیست می‌دانند؛ در حالی‌که کمیّت جمعیّت ارتباط چندانی به محیط زیست ندارد و آنچه که بسیار مهم‌تر و تعیین کننده است، کیفیّت جمعیّت است.

کسانی که فرهنگ تعامل با محیط زیست را ندارند، حتّی اگر تعدادشان کم باشد، به سرعت می‌توانند محیط زیست را نابود کنند و کسانی که فرهنگ تعامل با محیط زیست را دارند، حتّی اگر تعدادشان زیاد باشد، می‌توانند محیط زیست را به درستی محافظت کنند و هرچه تعدادشان بیشتر باشد، بیشتر می‌توانند در حفظ و بلکه تقویت و گسترش کیفی محیط زیست، نقش ایفا کنند.

دین زیبای اسلام همواره مسلمانان را به محافظت و تعامل برد ـ برد با محیط زیست سفارش کرده است. آری، انسان می‌تواند از محیط زیست درس بیاموزد، لذّت ببرد و به نفع خود استفاده کند، امّا به نحوی که به محیط زیست آسیب نرساند بلکه باعث زیباتر، ماندگارتر و مفیدتر شدن محیط زیست شود؛ یعنی هم از محیط زیست بهره ببرد و هم به محیط زیست بهره برساند.

در اینجا به چند نمونه از روایاتی که در زمینه‌ ارتباط انسان با محیط زیست و مراقبت و محافظت از محیط زیست بیان شده‌اند اشاره می‌کنیم:

 کاشت درخت و پرهیز از قطع درختان

به فرموده‌ امام صادق، علیه السّلام، یکی از چیزهایی که بعد از مرگ انسان مؤمن به او سود می‌بخشد و ثواب آن حتّی بعد از مرگ، به انسان می‌رسد، درختی است که او در زمان زندگی در دنیا کاشته است[1].

پیامبر رحمت و رسول مهربانی، صلّی الله علیه و آله، هرگاه اصحاب خویش را برای جنگ با دشمنان خدا می‌فرستادند، حتّی در آن شرایط خاصّ جنگی، به اصحاب خویش هربار دستور می‌دادند که هرگز درختی را قطع نکنید مگر آن‌که در شرایط اضطراری قرار بگیرید و مجبور به این کار باشید[2].

نهی از آلوده کردن آب‌ها و سواحل

امیرالمؤمنین، علیه السّلام، فرموده‌اند: در آب موجوداتی زندگی می‌کنند، بنابراین آن‌ها را با ریختن ادرار و مدفوع اذیّت نکنید[3].

پیامبر اکرم، صلّی الله علیه و آله، نیز ادرار کردن در ساحل و کناره‌ی آب‌های جاری را از کارهای ناپسندی دانسته‌اند که خداوند متعال از انجام آن نهی فرموده است[4].

پرهیز از مسموم کردن هوا

یکی از روش‌های ناجوانمردانه در جنگ‌ها، مسموم کردن هوای تنفّسی نیروهای طرف مقابل است که از گذشته وجود داشته است و امروزه در قالب بمب‌های شیمیایی، میکروبی و هسته‌ای شکل پیچیده‌تری به خود گرفته است؛ این سلاح‌های کشتار جمعی، علاوه بر از پا درآوردن نیروهای دشمن، موجب آلودگیِ گسترده‌ی محیط زیست و در نتیجه قتل عام و بیماری‌های پوستی و تنفّسی و ژنتیکی برای انسان‌های غیرنظامی و بی‌گناه در مناطق وسیع و نسل‌های متمادی و حتّی از بین رفتن حیوانات و گیاهان و تخریب شدید محیط زیست می‌شود.

امّا بر اساس آموزه‌های دینی و همان‌طور که مقام معظّم رهبری رسماً و صریحاً فتوا داده‌اند، استفاده از این سلاح‌ها حتّی در برابر بدترین دشمنان ممنوع است. امیرالمؤمنین، علیه السّلام، در این باره فرموده‌اند که رسول خدا، صلّی الله علیه و آله، نهی کرده‌اند که در سرزمین‌های مشرکین سَم ریخته شود[5]. 

سفارش به حفظ و آبادانی زمین

پیامبر اکرم، صلّی الله علیه و آله، در حدیثی فرموده‌اند: هرکس زمینی دارد باید آن را بکارد و آباد نماید[6]. امیرالمؤمنین، علیه السّلام، نیز در بخشی از نخستین سخنرانی خود پس از به دست گرفتن حکومت، خطاب به مردم می‌فرمایند: از خدا بترسید و تقوا پیشه کنید درباره‌ی رعایت حقّ بندگان خدا و سرزمین‌های خدا؛ زیرا شما در پیشگاه خداوند حتّی در قبال زمین‌ها و حیوانات، مسؤول هستید[7].

پرهیز از آلودگی صوتی

دین اسلام حتّی از آلودگی صوتی و صدای برهم زننده‌ی آرامش و تمرکز دیگران نیز پرهیز داده است؛ روزی امیرالمؤمنین، علیه السّلام، مردی را دیدند که در نماز صدایش را بیش از حد بلند کرده است، بنابراین به آن مرد تذکّر دادند که صدایت را پایین بیاور که خدا اسمع السّامعین است، از هر شنونده‌ای شنواتر است و صدای تو را می‌شنود[8].

فلسفه‌ی این‌که واجب است مردها حمد و سوره‌ی نمازهای صبح و مغرب و عشا را کمی بلند بخوانند و حمد و سوره‌ی نمازهای ظهر و عصر را کاملاً آهسته بخوانند این است که چون در صدر اسلام مساجد وسیله‌ی روشنایی نداشت، مسلمانان موظّف بودند نمازهایی را که در تاریکی خوانده می‌شد(نماز صبح و مغرب و عشا)، بلند بخوانند تا دیگر مسلمانان متوجّه آنان شوند و به صف جماعت ملحق گردند؛ ولی در مورد نماز ظهر و عصر نیاز به این کار نبود و پس از آن‌که مساجد به وسایل روشنایی مجهّز شد، سنّت مزبور به حال خود باقی ماند[9].

از قانون فوق این‌طور استنباط می‌شود که اصل بر این است که نماز باید آهسته خوانده شود، مگر بخش‌های خاصّی(حمد و سوره) از نمازهای خاصّی(صبح و مغرب و عشا)، که آن هم به علّت خاصّی(متوجّه شدن دیگران) واجب شده است و باید در حدّ طبیعی صدا را بلند کنیم به نحوی که شنیده شود نه این‌که صدا خیلی بلند و مزاحم باشد.

همچنین در اصل این قانون در نماز جماعت کاربرد داشته است، امّا در نماز فرادا نیز رعایت این قانون واجب بوده است که از این مسأله برداشت می‌کنیم که در اسلام اصل بر نماز جماعت است و نماز فرادا مربوط به زمانی است که دسترسی به جماعت نباشد و مجبور باشیم فرادا بخوانیم.

اکنون که همه جا با برق و نور لامپ روشن است، باز هم رعایت این قانون واجب است و اگر کسی عمداً ترک کند نمازش باطل است، چون خدا می‌خواسته این سنّت زنده بماند و قطعاً زنده نگه‌داشتن این سنّت نیز فلسفه و فایده‌ای دارد که ممکن است بر ما پوشیده باشد.

در گذشته گاهی در جنگ‌ها به وسیله‌ی بالا بردن صدا، به نحوی جنگ روانی ایجاد می‌کردند و باعث ترساندن و مضطرب شدن دشمن می‌شدند؛ امّا اسلام آلودگی صوتی را در جاهای مختلف و حتّی در جنگ با دشمن نمی‌پسندد؛ پیامبر اکرم، صلّی الله علیه و آله، در بخشی از سفارش‌های اخلاقی خود به ابوذر می‌فرمایند: ای ابوذر! هنگام تشییع جنازه و موقع جنگ و نیز هنگام قرائت قرآن، صدایت را پایین بیاور[10].

حجت‌الاسلام یعقوب‌علی برجی، مدیر علمی «دانشنامه اسلامی ـ کشاورزی منابع طبیعی و محیط زیست»، در گفت‌و‌گویی در این زمینه دارند که تقدیم می شود: به بیان تأثیر آموزه‌های دینی مرتبط با محیط زیست در فرهنگ‌سازی سبک زندگی محافظت‌کننده از محیط زیست در کشورهای اسلامی پرداخت و گفت: مسائل فرهنگی در ترویج رفتار محافظت‌کننده از محیط زیست بسیار مهم است. مشکلات محیط زیستی با اقدامات صرف دولت‌ها حل نمی‌شود و باید مردم به صحنه بیایند.

وی با تأکید بر اینکه به صحنه و میدان عمل آوردن مردم به خصوص متدینین در حوزه حفاظت از محیط زیست با مطرح شدن نگاه و دستورات اسلام در خصوص محیط زیست امکان‌پذیر است، گفت: باید کار فرهنگی براساس باورهای مردم انجام شود. اسلام در حوزه مسائل محیط زیستی بسیار غنی است و سفارش‌های قرآن و روایت‌های اهل بیت(ع) در این حوزه بی‌نظیر و در حد اعجاز است. لذا باید از این ذخیره ارزشمند و سرمایه بزرگ استفاده کنیم.

وی تصریح کرد: برای رفع معضلات زیست محیطی باید دو گام برداشت. در گام اول باید مردم را به وظایف دینی‌شان در خصوص محیط زیست آشنا کنیم و در گام دوم مردم را به صحنه عمل و مطالبه حفاظت محیط زیست بیاوریم. راه به صحنه آوردن مردم هم اقدامات فرهنگی و استفاده از باورهای اعتقادی آنان است. بنابراین باید فرهنگ دینی محیط زیست تبیین و وظایف مردم به صورت روشن بیان شود.

حجت‌الاسلام برجی در پاسخ به اینکه چرا در هیچ کدام از سخنرانی‌ها و مراسم مذهبی حرفی از نگاه اسلامی به محیط زیست بیان  نمی‌شود؟ گفت: معضلات محیط زیستی بحث جدیدی است و در دهه‌های اخیر و با صنعتی شدن جوامع اتفاق افتاده و ریشه تاریخی ندارد. آنچه تاکنون مردم از اسلام دریافت کرده‌اند، بخشی از اسلام بوده که ربطی به مباحث محیط زیستی ندارد. لذا مردم به صورت سنتی به آن آشنا و پایبند نیستند.   

ضرورت تألیف آثار فقهی درباره محیط زیست 

وی درباره چالش‌های ترویج نگاه زیست محیطی اسلام ابراز کرد: باید کار علمی را دانشمندان، مفسران و فقها در حوزه محیط زیستی دین انجام دهند. یعنی با نگاه محیط زیستی به فقه مباحث درس خارج فقه محیط زیست را بیان و آثار فقهی درباره محیط زیست را تألیف کنند و آنها را ترویج دهند.

حجت‌الاسلام برجی استخراج مسائل محیط زیستی اسلام از منابع اولیه آن یعنی قرآن و سنت را وظیفه حوزه‌های علمیه و فقها دانست و افزود: چون مسئله اسلام و محیط زیست جدید است، هنوز حوزه‌ها‌ی علمیه آن را به صورت جدی بررسی نکرده‌اند تا این معدن و سرمایه را استخراج کنند و چون هنوز این مبانی استخراج نشده در اختیار مردم هم قرار ندارد. واعظان و سخنرانان وقتی می‌خواهند در این حوزه سخنرانی کنند، می‌بینند که دستشان خالی است و منابعی برای استفاده ندارند؛ لذا باید سرمایه‌گذاری و کتاب‌های منبع و مرجع تألیف شود.

این پژوهشگر محیط زیست در اسلام با اشاره به اینکه ۱۰ سال است که دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست را در حال تألیف است و می‌تواند سرمایه‌ای برای محققان و مبلغان و کارگزاران فرهنگی باشد، گفت: این دانشنامه، که در حال حاضر جلد چهارم آن نیز چاپ شده، متأسفانه کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. اگر بخواهیم کار فرهنگی در حوزه محیط زیست انجام دهیم، باید سرمایه‌های اولیه آن استخراج شود و در اختیار کارگزاران فرهنگی قرار گیرد تا با اطلاعات خوبی از دیدگاه اسلام فرهنگسازی کنند.

شراکت در مرگ انسان‌های بی‌گناه

وی به بیان برخی از وظایف شرعی مردم در حوزه محیط زیست پرداخت و اظهار کرد: در بخش هوا توصیه‌های زیادی در شرع مقدس  به صورت عام و خاص وجود دارد. اگر اقدام یک فرد باعث آلوده شدن هوا شود، براساس قاعده «لاضرر» مسئول و مدیون است و اگر کسی با آلودگی هوا کشته شود، فردی که باعث آلودگی هوا می‌شود، در مرگ یک انسان بی‌گناه شریک شده است. توصیه‌های فراوانی در حوزه حفظ سبزه‌ها، درختان و درخت‌کاری داریم. توصیه‌هایی نیز در حوزه نظافت داریم. مبانی اسراف آب، غذا و ... همه توصیه‌های مرتبط با حفظ محیط زیست هستند که مردم باید به آنها عمل کنند. حتی برای وضو و غسل هم باید میزان آب مشخصی را استفاده کرد تا حداکثر صرفه‌جویی صورت گیرد.

حجت‌الاسلام برجی تصریح کرد: تخریب محیط زیست و هوا از نظر شرعی ضمانت‌آور و مسئولیت‌آور است. از اول کتاب طهارت تا آخر مباحث دیات حدود ۷۰ کتاب فقهی داریم که در سرتاسر آنها مباحث محیط زیستی وجود دارد. همچنین هزار آیه محیط زیستی از قرآن استخراج شده است که باید بر همین اساس تفسیر شود.

وی به وظایف حاکمیت در قبال محیط زیست نیز اشاره کرد و گفت: در مسائل اجتماعی مردم و حکومت وظیفه متقابل دارند. هم مردم وظیفه رعایت مسائل محیط زیستی را دارند و هم حکومت در قبال افرادی که مسائل محیط زیستی را رعایت نمی‌کنند مسئول است. دست حکومت در این حوزه‌ها از نظر شرعی باز است و حاکم اسلامی براساس مصلحت مردم باید اعمال قدرت و قانون‌گذاری کند.

این عضو هیئت علمی جامعه‌المصطفی(ص) با ابراز تأسف از اینکه ما در هر سه محور مباحث محیط زیستی یعنی مردم، حکومت و قانون خلأ داریم، بیان کرد: خلأهای قانونی در خصوص وظایف مردم و مسئولان در حوزه محیط زیست باید برطرف شود. همچنین از دوره کودکی باید مباحث زیست محیطی اسلام برای کودکان تشریح شود و مبلغان برای عموم مردم به مناسبت‌های مختلف در خصوص مسائل زیست محیطی صحبت کنند. این مباحث باید در مناسبت‌هایی که نذورات توزیع می‌شود برای مردم تشریح و نباید در آنها اقدامی برخلاف نگاه اسلامی به حفظ محیط زیست انجام شود.

برای مطالعه‌ی بیشتر در زمینه‌ی فرهنگ تعامل با محیط زیست از دیدگاه اسلام، مطالعه‌ی منابع زیر پیشنهاد می‌شود:

1- اسلام و محیط زیست، آیت الله عبدالله جوادی آملی، انتشارات اِسراء قم.

2- درس‌نامه‌ی حقوق محیط زیست در اسلام، حجّت الاسلام و المسلمین دکتر فهیمی، اداره کل حفاظت محیط زیست استان قم.

3- مفاتیح الحیات، آیت الله عبدالله جوادی آملی، انتشارات اِسراء قم./504/241/ح

_____________________

پی‌نوشت‌ها:

[1]. اصول كافی، كلينى، محمّد بن يعقوب بن اسحاق، دار الكتب الإسلاميّة، تهران، 1407قمری، چاپ چهارم، ج7، ص57، باب ما یلحق المیّت بعد موته.

[2]. همان، ج‏5، ص30، باب وصیّة رسول الله و امیرالمؤمنین فی السّرایا.

[3]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسين بن محمّد تقى،مؤسّسة آل البيت عليهم السّلام، قم، 1408قمری، چاپ اوّل، ج1، ص271، باب 19.‏

[4]. من لا يحضره الفقيه، ابن بابويه، محمّد بن على، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه‌ی مدرّسين حوزه‌ی علميّه‌ی قم، قم، 1413قمری، چاپ دوم، ج‏3، ص 557، باب النّوادر‏.

[5]. وسائل الشيعة،شيخ حرّ عاملى، محمّد بن حسن، مؤسّسة آل البيت عليهم السّلام، قم، چاپ: 1409 قمری، چاپ اوّل، ج15، ص62، باب 16.

[6]. ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، علّامه مجلسى، محمد باقر، انتشارات كتابخانه‎‌ی آيت الله مرعشی نجفی،‏ قم، 1406قمری، چاپ اوّل، ج6، ص330، حدیث3‏.

[7]. نهج البلاغه، خطبه‌ی شماره167، بر اساس شماره‌گذاری نسخه‌ی صبحی صالح و مرحوم دشتی.

[8]. نزهة النّاظر و تنبيه الخاطر، حلوانى، حسين بن محمد بن حسن بن نصر، انتشارات مدرسة الإمام المهدی عجّل الله تعالى فرجه الشّريف، قم‏،1408قمری،چاپ اوّل، ص49

[9]. آیت الله مكارم شيرازى، ناصر، احکام ویژه، انتشارات امام علیّ بن ابی‌طالب علیهما السّلام، قم، چاپ سوم، 1393شمسی، ص148و149.

[10]. الأمالی، شیخ طوسى، محمّد بن الحسن، انتشارات دارالثّقافه، قم، 1414قمری، چاپ اوّل‏، ص533، مجلس19.