vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در این جلسه درس خارج فقه رسانه که در تاریخ 2 دی سال 1397 برگزار شد، به بیان دومین وظیفه پیام رسانان دینی یعنی مخاطب شناسی پرداخت و گفت: بعد از زمان شناسی، مخاطب شناسی بسیار وظیفه مهمی است.

این استاد حوزه در مقام استدلال برای وظیفه مذکور بیان داشت: در قرآن کریم شما نمونه های فراوانی برخورد می کنید که نشان می دهد انبیاء و اولیاء الهی دقیقاً به مخاطب شناسی در رساندن پیام توجه داشتند و به طور دقیق یعنی مخاطب شناسی را جزو وظیفه خودشان می دانستند.

در پایان جلسه امروز حجت الاسلام والمسلمین رفعتی گفت: پیامبر(ص) ۱۳ سال در مکه بود آیا به یک نفر گفت بیایید نماز بخوانید، بیاید روزه بگیرید، بیایید زکات بدهید، خمس بدهید؛ اینها جزء ضروریات دین است اما به احدی اینها را نگفت. اگر قرار بود از اول همه را به آنها بگوید مردم پراکنده می شدند.

تفصیل مطالب مطرح شده در این جلسه، بدین شرح است:

اعوذ بالله من الشيطان الرجيم بسم الله الرحمن الرحيم و الحمد لله رب العالمين و به نستعين وهو خير ناصر و معين و صلي الله علي محمد و آله الطاهرين

خلاصه جلسه گذشته

در بیان وظایف پیام رسان دینی بودیم. در جلسه گذشته اولین وظیفه که بررسی کردیم زمان شناسی بود. روایات و سیره عملی معصومین را درباره آن بیان کردیم و توضیح دادیم که همگی بر اهمیت این وظیفه تاکید داشتند.

مخاطب شناسی یکی دیگر از وظایف پیام رسان دینی

یکی دیگر از اصحاب وظایف اصحاب رسانه به ویژه پیام رسان آن مخاطب شناسی است. بعد از زمان شناسی، مخاطب شناسی بسیار وظیفه مهمی است یعنی مخاطب شناسی و تولید پیام و احساس شناخت مخاطب، نیاز مخاطب از مهمترین وظایف اصحاب رسانه است که بداند برای چه کسی و بر اساس چه نیازی برنامه باید تولید بکنند.

مخاطب کیست که در تولید برنامه برای او باید مخاطب شناسی داشته باشیم ؟ مخاطب کسی است که محتوا و برنامه رسانه برای او تهیه می شود، تولید می شود، پخش می شود، عرضه می شود البته این مخاطب ممکن است مخاطب اختیاری باشد یعنی خودش این رسانه را انتخاب کرده یا نه ما امید داریم؛  گاهی هم به اجبار برنامه را می بیند اما جذب برنامه می شود بهرحال مخاطب جامعه هدف است که این برنامه برای آن تهیه شده است. ما به دنبال این هستیم که این مخاطب به هر نحوی هست جذب این رسانه بشود.

خوب آیا این از وظایف اصحاب رسانه است؟ دقیقاً از وظایف مشترک اصحاب رسانه است و همه عوامل پیام رسانی در رسانه این وظیفه مشترک را دارند که تولید برنامه‌های آنها بر اساس شناخت مخاطب باشد چون اگر مخاطب را نشناسند این تولید برنامه، پخش برنامه مورد استفاده در جامعه هدف و مخاطب قرار نمی گیرد.

مخاطب شناسی در رسانه مکتوب رسول خدا

رسانه رسول خدا این رسانه مکتوب و این معجزه جاویدان رسول خدا قرآن کریم است. ببینید سبک و سیاق قرآن کریم در پیام رسالی چگونه است. پیام رسانان الهی و انبیاء به چه سبکی پیام رسانی می کردند؟ دقیقاً این ها مخاطب شناسی را در رساندن پیام  داشتند  به طور دقیق یعنی مخاطب شناسی را جزو وظیفه خودشان می دانستند در ابلاغ و رساندن پیام و هرکدام که در رساندن پیام مخاطب شناسی را دقت کردند توجه کردند رعایت کردند موفق تر بودند در رساندن پیام.

به سفارش پیامبر جعفر طیار به حبشه هجرت کردند. پادشاه حبشه یا اتیوپی فعلی مسیحی است. مشرکین مکه یک گروهی را به سوی حبشه فرستادند و توضیح دادند که اینها از فامیل‌ها و از برده‌های ما هستند که از دین ما خارج شدند و فرار کرده‌اند. این ها را تحویل ما بدهید تا برگردانیم. هدایای ارزشمندی هم با خود آورده بودند که به نجاشی بدهند.

نجاشی دستور داد کسانی که تازه مسلمان شده بودند بیایند به دربار، خطاب به آنها کرد گفت شما چه می گویید، جعفرطیار بعد از این که اسلام را معرفی کرد دست گذاشت روی نقاط مشترک اسلام و مسیحیت، می‌داند طرف مسیحی هست. او می‌داند اگر بخواهد چیزهایی به او بگوید که به او بر بخورد هیچ احساس مثبتی نسبت به مسلمان ها پیدا نمی‌کند هدیه مشترکین را می‌گیرد و اینها را تحویل مشرکین می‌دهد که به مکه برگردانند؛ دست می گذارد بر روی نقاط مشترک می بیند که اینها حرف های حسابی می زنند به خلاف این مشرکین که خدا را قبول ندارند نقاط مشترک با مسلمان ها زیاد دارند.

نماینده مشرکین می بیند که اگر اوضاع اینگونه پیش برود به مقصود خود نمی رسند بنابراین به نجاشی می گویند آن اعتقادی که شما به مسیحیت دارید و به مادر مسیح دارید اینها ندارند اینجاست که جعفر طیار بر اساس مخاطب شناسی عمل می کند. نجاشی می‌گوید خوب این کتابی که پیامبر شما آورده است بخشی از این کتاب را برای من بخوانید.

جعفرطیار بخش هایی از سوره مریم را برای اینها انتخاب کرد و خواند وقتی که این آیات برای نجاشی خوانده می شود نه تنها نجاشی مسلمان‌ها را به مشرکین تسلیم نمی کند بلکه هدایای مشترکین را نیز برمی گرداند و دین مسلمانان را می پسندد و بعد از این تعامل خود نجاشی مسلمان می شود. چقدر مخاطب شناسی نقش داشت در پیام رسانی جعفر طیار اگر فرستاده پیامبر این دقت را نکرده بود معلوم نبود سرنوشت مسلمانان در حبشه چه میشد. 

مخاطب شناسی در قرآن کریم

می‌خواهیم برویم سراغ قرآن‌کریم و می‌خواهیم ببینیم که قرآن کریم روی مخاطب شناسی و روایات روی مخاطب شناسی به ما چه دستوری داده اند که به عنوان یک دستور کار یک وظیفه باشد.

یکی از آیاتی که در مخاطب شناسی به ما وظیفه می کند ابلاغ وظیفه می کند این آیه است:  ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَة ِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَن‏ (النحل/125) می ببینید سه دسته می کند پیام را بر اساس سه دسته از مخاطبین. این سه به خاطر تنوع در پیام نیست این تنوع در پیام به خاطر تنوع مخاطبین است. یک سری از  مخاطبین را باید با حکمت با استدلال با منطق  به آنها مطلب را برسانید و پیام بدهید.

دسته دوم مخاطبین که می شود گفت  اکثریت هستند نسبت به گروه اول، مردمی هستند که از طریق موعظه هدایت می‌شوند مردم از طریق تحول در آنها ایجاد می‌شود تغییر در آنها ایجاد می‌شود مخاطب اگر فرهیخته است، اگر نخبگان اند با حکمت باید با او پیام رسانی بکنیم اگر عامه مردم است با موعظه  و دسته سوم کسانی هستند که اهل جدل و بحث هستند و موعظه به درد او نمی‌خورد، استدلال به درد او نمی‌خورد. اگر کسی  می‌خواهد به دین دعوت بکند باید ببینمت به  چه مخاطبی روبرواست.

لذا امیرالمومنین علیه السلام میفرماید با بحث‌های استدلالی با جاهلان بحث نکنید. اگر با حکمت صحبت کنید نه تنها پیام شما را نمی گیرد بلکه نتیجه معکوس می دهد.

مخاطب شناسی در سخنان حضرت لقمان

یکی دیگر از نکات را شما ملاحظه بفرمایید حضرت لقمان هست هر جا در قرآن سخن از نماز می شود بحث از زکات هم هست  اما جناب لقمان می خواهد پیام بدهد به فرزندش، فرزند چند سالش است کوچیک است چون می گوید یا بنی؛ می‌گوید نماز بخوان و امر به معروف کن نمی گوید که زکات بدهد بچه که زکات نمی خواهد بدهد.

نمونه‌هایی دیگر از مخاطب شناسی در قرآن

از این نمونه ها در قرآن فراوان است درباره تحریم ربا تحریم شرب خمر خداوند ربا را در حد محاربه با خود می داند اما از اول می بیند که مخاطبین این ظرفیت را ندارند که یک دفعه بیاید بگوید که ربا به طور کلی حرام است باید زمینه فراهم بشود باید آرام آرام تحریم بشود می فرمایدلا تاکل الربا اضعافا مضاعفا می فرماید که در رباخواری تان سود کلان را در نظر نگیرید نمی گوید ربا نخورید می گوید سود کلان نخورید چرا چون مخاطب را می شناسد مخاطب تمرد می کند اگر از اول یک دفعه به او بگوید در حد محاربه با خدا است بعد آمد و تحریم کرده ربا را و بعد در حد محاربه با خدا قرار داد.

در مورد خمر چند مرحله قرار داد اول می فرماید که منافعی دارد اما ضرر هایش بیشتر است نمی گوید حرام است در مرحله دوم می‌گوید وقتی می خواهید نماز بخوانید مست نباشید و فلسفه آن را هم می‌گوید که حواستان باشد که چه می گویید وقتی دارید نماز می خوانید  مرحله سوم می فرماید که حرام است و از آن اجتناب کنید.

مخاطب شناسی در سیره پیامبر اعظم

پیامبر ۱۳ سال در مکه بود آیا به یک نفر گفت بیایید نماز بخوانید، بیاید روزه بگیرید، بیایید زکات بدهید، خمس بدهید؛ اینها جزء ضروریات دین است اما به احدی اینها را نگفت. در مدینه که آمد اول گفت نماز؛ روزه کی واجب شد؟ همزمان با جنگ خندق می گفت من فعلا از شما چیزی نمیخوام جز اعتقاد به وحدانیت خدا اگر قرار بود از اول همه را به آنها بگوید مردم پراکنده می شدند./905/241/ح

مقرر: عزیز الله طالبی