به گزارش خبرنگار وسائل، اصطلاح چند همسری که در برابر تک همسری قرار دارد، به نوعی ازدواج اطلاق میشود که داشتن بیش از یک زن را جایز میشمارد. این پدیده از مباحثی است که در دهههای اخیر محل مناقشه اندیشمندان دینی و جامعهشناسان زبده بوده است. نکته قابل تأمل در این تبیینها، اتخاذ سرسختانه موضع دفاع یا مخالفت با چند همسری است.
از نظر عدهای، چند همسری در زمانهای گذشـته رسم بـوده اسـت و اینـک در اکثـر جوامع مرسـوم نیست. از نـظر گـروه دیگر، تنها اصل تجویز آن در متـون دینی، بـر جـواز انجام آن کفـایت میکند. این پشتیبانی مجدّانه به حدی است که شائبه راجح و غالب بودن آن را به ذهن متبادر میکند. آنچه تاکنـون از سـوی موافقان و مخالفان طـرح شـده اسـت، اغلب بـا پیشداوری، قضاوت ارزشی و تعصب جانبدارانه همراه بوده، نمیتوان جوازی متقن و عمومی برای آن صادر کرد.
ضمن آنکه بیشتر مردان در جوامعی که تعدد زوجات در آنها رواج ندارد، تنها یک همسر دارند و حق داشتن چند زن، اغلب محدود به افرادی است که دارای منزلت والایی هستند و در اینگونه جوامع معمولاً نسبت جنسی و عوامل اقتصادی مانع از این اتفاق میشوند.
سوای از جواز یا عدم جواز این رویداد، در یک تحلیل روانشناسانه میتوان گفت چندهمسری احساس بیکفایتی و احساسات مرتبط با نادیدهانگاری را برای زن تداعی میکند و عامل از همپاشیدگی خانوادهها و طلاق است، همچنین آتش خشونتهای خانگی، حسادت و رقابت میان زنان را شعلهور میسازد. کودکان نیز در چنین فضایی ممکن است درگیر رقابتهای مادران خود شده و با حالات اضطراب و افسردگی دست و پنجه نرم کنند.
جواز شرعی یک حکم دلیل بر نشر عمومی آن نیست
حجتالاسلام مهدی دهقان، مشاور خانواده و استاد دانشگاه در گفتگویی بیان داشت: در بیان بخشی از آسیبهای چندهمسری، آن را امری بسیار نادر و براساس شرایط و موقعیتهای فردی خواند و گفت: به عنوان فعال حوزه مشاوره خانواده اذعان میکنم پدیده چند همسری غالباً جلوه احساسی و جنسیتی خود را فارغ از شرایط موجود و دلایل عاملین نمایان کرده است. از این رو عمدتاً با شکست و ناکامی مواجه میشود؛ آمارها نشان میدهد 70% مردان با این پدیده مخالف هستند؛ زیرا بار سنگین مسئولیتهای آن را نه هر کسی میپذیرد و نه تاب میآورد.
این کارشناس امور خانواده گفت: بنابراین امروز باید اصل و اساس ازدواج را برای جوانان تبیین و تشریح کرد و صرف جواز شرعی یک حکم دلیل بر نشر عمومی آن نیست، چرا که با طرح عمومی این موضوع نه تنها مانعی را از مسیر ازدواج جوانان برمیدارد بلکه حاشیهها جای اصل را خواهند گرفت. قرآن چندهمسری را جایز دانسته لیکن بدان توصیه نمیکند. همانند طلاق که به عنوان راه حلی برای زندگی به بنبست رسیده ارائه میشود و این دو مصداق قرآنی هر کدام جداگانه محل تأمل و تدبر است.
قرآن جواز به چندهمسری داده نه توصیه
وی با تصریح بر عدم ممانعت اسلام در این مسئله تأکید کرد: خداوند در قرآن جواز این کار را بیان کرده اما هیچگاه توصیه نکرده است؛ از اینرو میطلبد که از نظر عرفی و روانشناسی واکاوی شود که آیا در کشور ما مسئله چندهمسری سودمند است یا مضر؟ و آیا مشکلی را حل میکند و یا مشکلات خانوادگی را میافزاید؟
حجتالاسلام دهقان عدالت در بین همسران را مهمترین گزینه در مسئله چند همسری برشمرد و گفت: خداوند ذیل آیه سوم سوره مائده در بحث چندهمسری میفرماید«اگر میترسید که با آنان به عدالت رفتار نکنید، به یک زن یا به کنیزانى که مالک شدهاید [اکتفا کنید]». عدالت در محبتورزی غیر ممکن بوده و رابطه عاطفی امری تخصصی و آموختنی است.
عدالت در محبتورزی امری غیر ممکن است
این کارشناس خانواده محبت را از مهمترین شروط عدالت برشمرد و افزود: خداوند در آیه21 سوره روم مودت و رحمت را دو ویژگی مهم ارتباط زوجین معرفی میکند و میفرماید «جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً». حال اگر این محبت و مودت کمرنگ شود، شالوده خانواده از هم میپاشد. بسیار به ندرت اتفاق میافتد که مردی توانایی داشته باشد عدالت و مساوات را در محبت بین همسران برقرار کند و علم به آن و توان مدیریت عاطفی، اخلاقی، احساسی و مالی را داشته باشد. چنانچه خداوند در آیه دیگری میفرماید: درون هیچ مردى دو قلب قرار نداده است؛ «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِهِ». این امر مختص به جایگاه الهی است و بس.
موضوع تعدد زوجات تشویق و ترغیب عمومی ندارد
وی افزود: باید نیک دانست که زندگی کردن الزاماً آموختنی بوده و ذاتی نیست. به هر حال این مسئله، امری انتخابی بوده و انتخابها محترماند. به همین دلیل نه تنها برای دیگران الگو نمیشوند بلکه اقدامکننده آن را نباید انکار کرد یا کار او را تبلیغ کرد و جامعه را به سمت آن سوق داد. نکته قابل تأمل اینجاست که خداوند پیرامون ترغیب به احکام، آنها را همانند (نماز و......) بهگونه فردی توصیه میکند؛ اما درباره ازدواج در حالت جمعی امر میکند که باید با تشریک مساعی بساط ازدواج را فراهم آورید همچنان که ذیل آیه ٣٢ سوره نور میفرماید: «وَأَنْکِحُوا الْأَیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ». از اینرو بحث تعدد زوجات یک امر مصداقی بوده و تشویق و ترغیب عمومی ندارد و فقط افرادِ با شرایط خاص را در برمیگیرد که به توانمندیهای مختلف و درک و فهم خاص آنان بستگی دارد.
حمید حبشی، مشاوره ازدواج و خانواده درباره موضوع تعدد زوجات در گفتگویی اظهار داشت: مسئله چندهمسری که در آیه قرآن به آن اشاره شده است، توصیهای عمومی نیست؛ بین جواز و توصیه تفاوتی اساسی است که متأسفانه عموماً نسبت به این نکته غفلت صورت میگیرد؛ جواز مساوی با توصیه نیست؛ مثلاً گفته میشود مصرف مردار حرام است. این یک حکم است، اما در شرایطی که جان انسان در خطر باشد، حکم آن برداشته میشود.
قرآن اتفاقاً توصیه به تکهمسری کرده است
وی افزود: دین برای آنکه در حکم الهی محدودیت و معذوریتی اتفاق نیفتد، شرایطی را مقرر کند؛ مثلاً در آیه قرآن وقتی جواز میدهد تا 4 همسر بگیرید، این امر را مستلزم شرایطی میکند؛ مهمترین شرط آن هم عدالت است. جالب اینکه دنباله آیه را دقت نمیکنیم که فرمود « ... این [ اکتفاى به یک همسر عقدى] به اینکه ستم نورزید و از راه عدالت منحرف نشوید، نزدیکتر است.» بنابراین خداوند در موضوع چندهمسری، جواز خود را با تبصرهای به نام عدالت معرفی کرده اما جالب توجه اینکه در انتهای آیه توصیه به تکهمسری میکند.
دین هیچ گاه دعوت به تنوعطلبی و تکثرطلبی نمیکند
این کارشناس حوزه خانواده با تأکید بر اینکه برای کسانی که این جواز خداوند را برای خود توصیه قلمداد میکنند، انگیزهها و مقاصد دیگری دارند، افزود: مثلاً مردانی هستند که ممکن است تکهمسری، غریزهشان را تأمین نکند و یا تنوعطلب باشند. دین به ما میگوید حتی نیازهای مباح خود را مدیریت کن و هرگز تشویق به تنوعطلبی و بیمبالاتی در استفاده از غرایز نمیکند. هدف از دینداری، رشد انسان از مرتبه پست تا مرتبه والاست. حتی در نیازهای مباح توصیه به مراقبت نفس میکند؛ دینی که فرمان به قناعت در امور مادی میدهد و توصیه میکند به قدر کفایت مصرف کن، هرگز توصیه به اسراف و تندروی و تکثّر نمیکند. حال در چنین فضایی اگر تفسیرمان این باشد که خداوند توصیه به چندهمسری کرده است، بر خلاف برنامه تربیتی انسانهاست.
حبشی افزود: البته مسئله چندهمسری در موارد خاصی امکانپذیر میشود که آن هم با توافق و رضایت زوجین باید صورت گیرد و حد اخلاقیاش نیز همین است.
چند روزی که موضوع چندهمسری با بیان یک دیدگاه در رسانه ملی بحث داغ شبکههای اجتماعی و فضای مجازی کشور شده است. این بحث بارها پیش از این نیز مورد توجه کاربران شبکههای اجتماعی قرار گرفته است، اما دیدگاهها درباره موضوع چندهمسری با انتشار تصاویری از یک گفتوگوی تلویزیونی شروع شد و اوج گرفتن آن با انتشار پوستر و برگزاری کارگاههای آموزشی با عنوان مهارتهای ارتباطی خانوادههای چندهمسری در تهران از سوی یک مؤسسه اتفاق افتاد. بعد از این مسئله بود که افراد بسیاری نسبت به این موضوع در جامعه موضع گرفتن و نظرات مختلفی را مطرح کردند. بر همین اساس و برای بررسی آسیب و پیامدهای انتشار این موضوعات در فضای مجازی و اثر آنها بر نظام خانواده، گفتوگویی را با امیدعلی مسعودی، عضو هیئت علمی دانشگاه سوره و استاد علوم ارتباطات اجتماعی، داشتیم تا زوایای مختلف یک پیام و اثر آن بر مخاطب را بررسی کنیم.
مسعودی در گفتگویی بیان داشت: با اشاره به اینکه اگر به شرایط تاریخ اسلام و در شرایطی که پیامبر اکرم(ص) حضور داشتند برگردیم، میبینیم که بسیاری از این موارد دقیقاً جامعه شناختی، سیاسی و دینی است و با توجه به قبیلهای بودن زندگی در شبه جزیره عربستان این شرایط و موارد رواج داشت، اظهار کرد: اما سؤالم از کسانی که این مسئله را در جامعه امروز مطرح میکنند این است که ما کجا و پیامبر اعظم کجا؟ جامعه آن روز اسلامی کجا و جامعه امروز ما کجا؟
وی افزود: امروز در جامعه ما به دلیل مشکلات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، با پدیدههای زیادی روبهرو شدهایم. برای مثال خانمهایی که قصد ازدواج دارند شرطهای عجیب و تازهای را مطرح میکنند که از جمله این موارد شروط ضمن عقد است. در این موارد خانم امتیازات ویژهای را برای خود قائل میشود که برای مثال بچهدار نشدن تا ۱۰ سال بعد از ازدواج، حق طلاق و امثال این موارد است. با این حال وقتی با این افراد صحبت میکنیم با استدلالهای فراوان جای سخن و صحبتهای بعدی را میگیرند. حال سؤال اینجاست که آیا این شرایط امروز جامعه ما با شرایط صدر اسلام مطابقت میکند؟
عضو هیئت علمی دانشگاه سوره تصریح کرد: مبانی دینی و قرآنی ما صراحتاً بر عدالت در موضوع همسر و چند همسری تاکید دارد، اما باید این سؤال را از خودمان بپرسیم که آیا در جامعه امروز میتوانیم در این مسئله عدالت را هم برقرار کنیم؟ زمانی که متمولین ما نیز برای برقراری عدالت بین خانوادههای خود با مشکل مواجه هستند. آنها به دلیل اینکه تمام انرژی و زمان خودشان را صرف کار کردن و جمعآوری ثروت میکنند توانایی برقراری عدالت در زندگی خودشان را ندارند.
مسئله عرف یکی از منابع مهم قانونی و دینی است
وی افزود: البته باید گفت کسانی که به این مسئله اقدام میکنند از لحاظ مبانی دینی و قرآنی کار خلاف شرع نمیکنند، اما قطعاً یک کار خلاف عرف انجام میدهند و مسئله عرف یکی از منابع مهم قانونی و دینی است. شناخت فلسفه ازدواج در این مسئله بسیار مهم است. آنجایی که اسلام میگوید ازدواج کامل کردن نیمی از دین است، اما متأسفانه میبینیم امروز کسانی که ازدواج میکنند به دلیل مشکلاتی که دارند، بیدینتر میشوند؛ لذا ما ابتدا باید همین مقداری که در جامعه وجود دارد مشکلات این حوزه را را برطرف کنیم تا حداقل بتوانیم نیمی از دین مان را به دست بیاوریم؛ متأسفانه شاهد این هستیم که عملاً با این نوع تبلیغات و فضایی که وجود دارد در حال از دست دادن دینمان هم هستیم.
مسعودی با بیان اینکه در فضای موجود، مسئله چند همسری و انتقال این پیام بیشتر شبیه یک تخیل و رؤیاست و افرادی که غیرمنطقی هستند به این فضا روی میآورند، اظهار کرد: پرداختن به این مسئله بهجز ایجاد تشنج در جامعه هیچ نفعی برای ما ندارد. متأسفانه ما در اکثر موارد با احکام دینی و قرآنی به صورت رویدادی برخورد میکنیم. روزی مسئله صیغه را مطرح میکنیم و روزی دیگر مسئله چندهمسری و همینطورسایر مسائل دینی را به صورت رویدادی برخورد میکنیم، اما باید به این نکته توجه کرد که تنها بستر اجتماعی به ما اجازه میدهد از احکام الهی چه زمانی استفاده بکنیم. زمانی که در یک شرایط بحرانی برخی از احکام دینی مطرح میشود قابلیت اجرا ندارد.
ابتدا اصول دین را در جامعه نهادینه کنیم
این استاد علوم ارتباط به تأثیرات این پیام در جامعه اشاره و تصریح کرد: در جامعه امروز شاهد این هستیم که بسیاری از افراد برای تامین مخارج خودشان هم با مشکل مواجه هستند و جامعه در شرایط تحریم و جنگ اقتصادی است. در این شرایط مسئولان و همه افراد به صورت شبانهروزی در تکاپو هستند تا انقلاب مسیر خودش را برود، اما یک دفعه میبینیم که یک موضوع فرعی مانند چندهمسری را در جامعه مطرح میکنند. چندهمسری از موضوعات و احکام فرعی ماست و ضرورتی برای پرداختن به آن وجود ندارد؛ لذا ابتدا باید تلاش کنیم تا احکام اصلی دین را انجام دهیم و بعد به سراغ این موارد برویم. ما نمیتوانیم ابتدا نماز بخوانیم و بعد وضو بگیریم یا وضو بگیریم، اما نماز نخوانیم؛ باید ابتدا اصول دین را رعایت و در جامعه نهادینه کنیم و بعد اگر در این مسائل موفق بودیم به فرعیات بپردازیم.
وی ادامه داد: همه در جامعه میدانیم کسی که از لحاظ مالی متمول باشد و بتواند عدالت را برقرار کند میتواند اقدام به این کار بکند؛ لذا ضرورتی ندارد که در رسانه ملی شبکههای اجتماعی و رسانههای جمعی برای تبلیغ و ترویج این مسائل اقدام کنند. در جامعه امروز ما که مشکلات و شرایط اقتصادی بر روی خانواده فشار آورده است، مطرح کردن این مسائل موجب افزایش تنش میشود مخصوصاً برای بسیاری از بانوان جامعه اسلامی مطرح کردن این موارد ناراحتکننده است و حتی در ادامه فرزندان این مادران هم ناراحت خواهند شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه سوره با اشاره به اینکه پرداختن و تبلیغ چندهمسری در جامعه امروز به جای تحکیم خانواده یک نوع بیاعتمادی در خانوادهها ایجاد میکند که آسیبهای بعدی بسیاری را هم در پیخواهد داشت، به ایکنا گفت: تبلیغ و ترویج چندهمسری در جامعه امروز خانوادهها را گرفتار گسست اجتماعی میکند. این گسستگی اجتماعی عوارض جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت. پیش از این موارد هم شاهد مسائل دیگری بودیم که جامعه با ما مطابقت نداشت. نمونه آن سایتهای همسریابی بود که در مواقعی اعلام کردند مناسب است و در مواقعی هم اعلام کردند که مناسب جامعه نیست؛ در حالی که اگر شیوههای سنتی و دینی ازدواج را اعمال میکردیم به هیچ وجه نیاز نداشتیم که با چنین بحرانهای عظیمی در حوزه خانواده و مسائل اجتماعی دست و پنجه نرم کنیم.
چندهمسری جایی در فهرست مشکلات اجتماعی جامعه ندارد
این استاد علوم ارتباطات بیان کرد: چندهمسری جایی در فهرست مسائل و مشکلات اجتماعی امروز جامعه ما ندارد و موضوعی که اکنون باید در جامعه مورد توجه قرار بگیرد ازدواج و طلاق است. مهمترین پرسش این است که از منظر جامعهشناختی مقوله چندهمسری چه جایگاهی در میان مسائل اجتماعی ایران دارد و آیا اساسا آنقدر اهمیت دارد که برای حل و فصل ارتباطات درون چنین سبکی از زندگی نیاز به برپایی کارگاه باشد. امروز سه معضل اصلی اشتغال، اقتصاد و ازدواج گریبانگیر درصد بالایی از جوانان این سرزمین است که هر سه این مقولهها رابطه تنگاتنگی با یکدیگر دارند. نبود بازار کار مناسب، بیکاری، مشاغل کاذب و در پی آن مشکلات اقتصادی، مقولههای خطرناکی همچون نرخ بالای طلاق، عدم رغبت جوانان به ازدواج و ازدواج سفید را در پی داشته است.
وی گفت: حال در این زمان که به دلیل فشارهای اقتصادی ناشی از تحریمهای حداکثری اعمال شده بر مردم، حفظ آرامش در جامعه در دستور کار مسئولان قرار گرفته است آیا ترویج فرهنگ چندهمسری منتج به افزایش نارضایتی بیش از نیمی از جامعه بالاخص زنان و در نتیجه ایجاد التهاب در کشور نخواهد شد؟
مسعودی با اشاره به توصیههایی برای حفظ خانوادهها از آسیب چنین موضوعاتی گفت: به کسانی که کانالهای مجازی و این موضوعات را در فضای رسانهای مطرح میکنند و همچنین به افرادی که از محتوای این کانالها و شبکهها استفاده میکنند، توصیه میکنم تا سواد رسانهای خودشان را درباره این مسائل افزایش دهند. کسانی که این موارد را دریافت میکنند در ابتدا باید سواد رسانهای و دینی خود را به حدی برسانند که آگاهی و شناخت کامل را نسبت به موضوع داشته باشند. آنها باید بدانند که مخاطب این مسائل چه کسانی هستند و شرایط اجتماعی برای تحقق این مسائل چه زمانی و چگونه باید باشد؛ لذا باید ضمن بررسی و تجزیه و تحلیل این موارد آگاهانه با این موارد برخورد کنند.
لزوم آموزش سواد رسانهای
وی اضافه کرد: انتشار پوستر و مواردی از این دست در فضای مجازی به منزله یک تبلیغ رسانهای بزرگ است که اثرگذاری بسیار بلندمدتی خواهد داشت، چرا که میتواند مدتها در شبکههای اجتماعی و فضای مجازی باقی بماند و حتی اثر آن از تلویزیون بیشتر است. همه ما از اجتماعهای کوچک و بزرگ گرفته تا خانوادهها نیاز به آموزش سواد رسانهای داریم. نیاز به فراگیری مهارتهایی داریم که بدانیم رسانه چیست، چگونه کار میکند و ما چگونه میتوانیم بر مبنای اعتقادات، فرهنگ و دانشمان تولید محتوا در این حوزه داشته باشیم./503/422/ح