به گزارش خبرنگار وسائل، کمیسیون حقوق بشر اسلامی دفتر قم به مناسبت روز جهانی صلح و با تمرکز بر شعار امسال سازمان ملل در ارتباط با تغییرات اقلیمی و صلح در تاریخ ۲۸ شهریور نشست علمی با موضوع «نقش صیانت از محیط زیست در تأمین و تقویت صلح در جهان از منظر اندیشه اسلامی» برگزار کرد. این نشست با حضور جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، نمایندگانی از اداره کل محیط زیست استان قم و برخی دانش پژوهان علاقه مند به موضوع برگزار شد.
در این نشست ابتدا حجت الاسلام دکتر سید علی حسینی، استاد فقه محیط زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) و دکتر علی مشهدی، استاد حقوق محیط زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه قم دیدگاه خود را راجع به موضوع نشست ارائه کردند، سپس حجج اسلام عباسعلی براتی و دکتر برجی از اعضای هیئت علمی جامعه المصطفی (ص) و حجت الاسلام دکتر کریمی نیا عضو هیئت علمی دانشگاه خمین دیدگاه خود را بیان کردند.
آنچه در ادامه می خوانید مشروح مطالب ارائه شده در این نشست است:
در ابتدا حجت الاسلام دکتر حسینی برای تبیین اهتمام اسلام به محیط زیست ابتدا به ظلمی که بشریت در طول تاریخ بر خود روا داشته است اشاره کرد و گفت: از آنجا که بشر در طول تاریخ بر خلاف فطرت خود دست به تخریب محیط زیست زده است، امید است با بهره گیری از معارف اهل بیت و ظهور امام زمان (عج) صلح پایدار در جهان برقرار شود.
ایشان ضمن اشاره به آیه ۲۰۵ سوره بقره گفت: «وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ الْفَسَادَ و چون برگردد [یا ریاستى یابد] کوشش مىکند که در زمین فساد نماید و کِشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکارى را دوست ندارد»؛ وقتی که انسان در قلمرو تواناییهای ذاتی خود بر محیط اطرافش در طبیعت سیطره پیدا میکند اغلب میکوشد در زمین فساد کند و کشاورزی و گیاهان و نژاد حیوانات و انسانها را از بین ببرد و وقتی به او گفته میشود که این کار نکن، آن را مایه عزت خود میداند.
البته قرآن چنین کسی را سزاوار جهنم میداند. طبق تفسیر علامه طباطبایی وقتی گیاهان از بین بروند شروعی است برای از بین رفتن نسل حیوان و انسانها و بدین سبب است که فساد اصلی در زمین از بین بردن گیاهان است.
آیه ۴۱ از سوره روم، «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» مخصوص آخرالزمان است و شیعیان با توجه به ارتباطی که با اهل بیت(ع) داشتند آیه را به گونهای تفسیر کردهاند که با فسادی که بشر در دوران ما در زمین ایجاد کرده است، همخوانی دارد. نمونه این فساد کشف زبالههای شیمیایی در اعماق دریا است.
معنای جهاد در قرآن و ارتباط آن با فرهنگ رعایت محیط زیست
استاد دانشگاه امام صادق در ادامه طرح بحث خود با استناد به گفته شهید اول، محقق بهبهانی، حاج شیخ عبدالکریم حائری و امام خمینی (ره) بیان داشت: پیامبر(ص) چهار منصب داشتتد و به مناسبت هر کدام احکامی ارائه کردهاند؛ اول اینکه ایشان مانند دیگر انسانها بشر بوده است، دوم اینکه آن نبی مکرم مبلغ احکام الهی بوده است و به همین سبب حرام و حلال او تا قیامت پابرجاست، سوم اینکه بر اساس احکام شرعی امر قضاوت را بر عهده داشته است و خصومتها را رتق و فتق کرده است و چهارم اینکه ایشان سلطان و حاکم و رئیس بوده است.
با توجه به اینکه پیامبر(ص) پس از برقراری حکومت، قانون مدنیای را در ۵۸ بند تنظیم کردند و احکامی مبنی بر مبارزه فرهنگی با کفار را بیان داشتند، میتوان در مورد وضعیت صلح و محیط زیست در دوران حکومت ایشان تحقیق کرد. مطابق تحقیق مفصل آیت الله غفاری، مصحح بزرگ معاصر راوایات شیعی، هیچ کدام از آیات قرآنی که با کلماتی از ریشه قتل و جهاد است به معنای آغاز جنگ مسلحانه نیست، بلکه آیات جهاد به معنای مبارزه و در رأس آن مبارزه فرهنگی است.
بر این اساس انواع جهاد در قرآن عبارتند از جهاد اصغر، کبیر و اکبر است. مطابق آیه ۵۲ از سوره فرقان «و فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا»، سلاح استفاده شده در جهاد کبیر قلم و عرصه آن فرهنگ است، زیرا طبق تفاسیر شیعی ضمیر «ه» در واژه «به» به قرآن اشاره دارد. جهاد اکبر نیز جهاد با نفس است. آیات قتال هم همانند آیات جهاد به معنای جنگهای مسلحانه نیست، بلکه گویای این مطلب است که کسانی که در راه خدا جنگیدند اجری خاص دارند و این آیات به ایجاد جنگ تشویق نمیکنند. پس مطابق تحقیقات آیت الله غفاری تنها تعداد محدودی از آیات در خصوص جهاد اصغر یعنی جنگ و درگیری نظامی میباشند.
استاد فقه محیط زیست با توجه به اقتضای منصب پیامبر اکرم(ص) در ابلاغ احکام شرعی گفت: منصب ابلاغ احکام شرعی، پیامبر اکرم(ص) را ملزم به بیان احکام شرعی در همه حوزهها از جمله محیط زیست کرده است. طبق تحقیقات صورت گرفته، حدود ۱۰۰۰ آیه از آیات قرآن و تعداد فراوانی از روایات اهل بیت علیهم السلام در خصوص محیط زیست است.
گامهای اساسی پیامبر در جهت آبادانی زمین
دکتر حسینی در بخش دیگر این نشست با اشاره به مقاله خود با عنوان «پنج گام رسول اکرم (ص) برای توسعه کشاورزی و محیط زیست» گفت: قلمرو منصب حکومت و ریاست پیامبر اکرم(ص) در ارتباط با محیط زیست نیز قابل بررسی است. ایشان در زمانی که به این منصب رسیدند، سرزمین حجاز کاملا سوخته بود. علت این ویرانی سیستم قدرت قبیلگی در آن زمان بود که موجب دیکتاتوری و بهرهکشی از محیط زیست شده بود.
سالانه قبایل باهم میجنگیدند و در طول جنگ محیط زیست را به شدت تخریب میکردند. بخشی از این ویرانیها در کتاب «گیاهان و زندگی در اندیشه دینی» آورده شده است که عبارتند از: ۱- اعراب چاههای آب را در طول جنگ پر میکردند. ۲- آنها مزارع را میسوزاندند. ۳- نخلستانها را غرق آب میکردند تا بدین وسیله درختان نخل را قطع کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با تاکید بر اینکه پنج گام اساسی پیامبر اکرم (ص) در زمینه توسعه کشاورزی و محیط زیست در منابع غربی هم مورد اذعان قرار گرفته است، به تحقیق آندره واتسون در کتاب «پیشرفتهای کشاورزی در قرون اولیه اسلام» اشاره کرد که در آن گفته شده در صدر اسلام مسلمان به گونهای در کشاورزی عمل میکردند که در طول سال سه تا چهار مرتبه جو و دوبار برداشت گندم داشتند و از آیش زمین که در دوره مدرن مرسوم شده است، استفاده نمیکردند.
دکتر حسینی با اشاره به مشکل شور شدن زمین که در برخی نقاط جهان از جمله ایران و به طور خاص در مناطقی مانند قم مشکلات فراوان زیست محیطی ایجاد کرده است، اقدامات مسلمانان صدر اسلام در شیرینسازی خاک را بی نظیر دانسته است. مسلمانان صدر اسلام برای جلوگیری از فرسایش آبی و بادی خاک، مسیر سیل را به سمت خاکهای شور هدایت میکردند و به همین طریق خاکها را به آرامی شیرین میکردند، زیرا سیل خاکهای نرم و شیرین را با خود به سمت خاکهای شور میبرد، سپس با انباشت ماسههای سنگین بر روی خاکهای شور، از ایجاد ریزگردها در آسمان و فرسایش خاکی جلوگیری میکردند.
استاد فقه محیط زیست در ادامه تبیین خود از نقش اسلام در زمینه صیانت از محیط زیست و پیامدهای آن بر تقویت صلح و آرامش با اشاره به تلاشهای زیستمحیطی امام علی(ع) در دوران حکومت خود در عرصه باغسازی گفت: امام علی(ع) در زمان حکومت خود باغهای زیادی ساختند و متعاقبا بنیامیه با کپیبرداری از ایشان باغهای زیادی ساختند. علاوه بر این حضرت علی(ع) در نامهای که با عنوان «عمارت الارض و جبایه الخراج» برای مالک اشتر نوشتند، به مالک اشتر فرمودند خراج گرفتن از مردم نیز ابزاری برای آبادانی زمین است.
سخنران جلسه در ادامه به دو هدف از اهداف پیامبر(ص) از آن جهت که حاکم و رئیس امت بودند، اشاره کرد و افزود: هدف اول این بود که مطابق آیه ۶۱ از سوره هود «وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ» پیامبر اکرم (ص) در صدد آبادانی زمین بودند. هدف دوم این بود که فضیلتهای اخلاقی را در جهت حفظ محیط زیست گسترش دهند و رذیلتهای اخلاقی را نیز رفع کنند.
با توجه به این دو هدف مورد پیگیری پیامبر(ص)، هیچ انسانی مجاز به برقراری جنگ نیست، زیرا در جنگ ساختمان خاکها از بین میرود، هوا و خاکها آلوده میشوند، جنگلها و مراتع از بین میروند و آبزیان نابود میشوند. به عنوان نمونه طبق تحقیقات پژوهشگران دانشگاهی در هلند اثرات مخرب محیط زیست که در جنگ عراق و آمریکا به وجود آمده است تا هند گسترش پیدا کرده است تا جایی که حتی بنگلادش در سازمان ملل درخواست جبران خسارت کرده است.
دکتر سید علی حسینی در پایان دیدگاه خود در زمینه «نقش صیانت از محیط زیست در تأمین و تقویت صلح در جهان از منظر اندیشه اسلامی» به روایتی از امام رضا(ع) در خصوص وجود موجودات ریز در زمین اشاره کرد و وجود هر گونه جنگ را مخل زندگی این موجودات دانست و کشتن هر گونه موجود زنده را مصداق بارز قتل در اندیشه اسلامی تلقی کرد و تاکید نمود که مجموع این مبانی و قواعد اگر به درستی از سوی آحاد جامعه رعایت شود پیامدهای گستردهای بر صلح و آرامش نه تنها انسانها بلکه همه مخلوقات عالم دارد. سخنران دوم جلسه، دکتر علی مشهدی استاد حقوق محیط زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه قم شروع بحث خود را نقل روایتی از امام صادق(ع) قرار داد و گفت: حضرت میفرماید «لا تَطیبُ السُکنی إلّا بِثَلاثٍ: الهَواءِ الطَّیِّبِ وَ الماءِ الغَزیرِ العَذبِ و الأرضِ الخَوّارَةِ: زندگی جز با سه چیز گوارا نمیشود هوای پاک، آب فراوان گوارا و زمین نرم و سست (آماده زراعت)».
سپس ایشان به بخش دوم آیه ۴۱ از سوره روم «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» اشاره و تصریح کرد: به همان میزان که واژه «ظَهَرَ» در این آیه اهمیت دارد، تعبیر «بما کسبت ایدی الناس» نیز که اشاره به ظهور انسانهایی دارد که با دست خود طبیعت را به نابودی میکشند، از اهمیت برخوردار است.
انواع تلقی در نسبت میان صلح و محیط زیست
استاد حقوق محیط زیست با اشاره به دو گونه صلح یعنی صلح مثبت (ایجاد زمینه برای کم کردن درگیریها) و صلح منفی (نبود جنگ)، به مناسبت موضوع نشست به دو تلقی در نسبت میان صلح و محیط زیست پرداخت و تصریح کرد: تلقی اول که معتقد است میان صلح و محیط زیست تعارض وجود دارد و بسیاری از جنگها بر سر استفاده از منابع طبیعی بوده است، زیرا کمبود منابع طبیعی در جهان زمینهای برای کشورگشایی و استفاده از منابع دیگر کشورها فراهم میکند.
به عنوان نمونه ریشه اصلی جنگها در خاورمیانه نزاع بر سر دسترسی به نفت و آب است. از میان اندیشمندان دینی نیز کسانی از جمله لین وایت بر این باورند که ریشه بحران محیط زیست در برخی آموزههای مسیحیت از جمله خلیفگی انسان و تسخیر طبیعت به دست انسان است.
اما تلقی دوم معتقد است صلح و محیط زیست همسو هستند؛ به این معنا که هر چقدر محیط زیست بهتر صیانت شود، امکان بروز درگیری و منازعه به حداقل میرسد و هر چقدر گستره منازعات کمتر شود انتظار ما این است که بهتر از محیط زیست حفاظت شود؛ بنابراین در تلقی دوم هم تأثیر وضعیت صلح منفی و هم تأثیر وضعیت صلح مثبت بر محیط زیست بررسی میشود. در ماده ۲۴ بیانیه ریو در سال ۱۹۹۲ به طور ذاتی جنگ عامل تخریب محیط زیست شناخته شده است.
تأثیر جنگ بر تخریب محیط زیست
عضو هیئت علمی دانشگاه قم با اشاره به اختلاف نظر میان دو تلقی یاد شده افزود: قائلین به تلقی اول بر خلاف دیدگاه دوم معتقدند که میتوان جنگ را برای حفظ محیط زیست و اعمال فشار به کشورهای ناقض حقوق محیط زیست به راه انداخت. اما اگر در مقام ارزیابی این دیدگاه قرار باشد به نکتهای اشاره شود این است که جنگهای به وجود آمده در آفریقا و خاورمیانه نشان داده که ایجاد وضعیت بینظمی و نبود قانون سبب تخریب بیشتر محیط زیست در آن مناطق جنگی شده است.
به عنوان مثال طبق تحقیقات موسسه پِکس در جنگ داخلی سوریه، قلمرو گستردهای از زمینهای کشاورزی آلوده و نابود شدهاند، در شهرها مقدار زیادی زباله انباشت شدهاند. در مثالی دیگر، گروهک تروریستی بوکوحرام در آفریقا از طریق ایجاد وضعیت بینظمی و نبود قانون (وضعیت آنارشیک) و برای تأمین سلاح، اقدام به فروش عاج فیل و گوشت حیوانات وحشی کرده است. در افغانستان، طالبان نیز برای تأمین سلاح اقدام به فروش چوبهای جنگلی و گسترش زمینهای کشت خشخاش و فروش معادن لاجورد کرده است.
اما شواهد به خوبی نشان میدهد که دیدگاه دوم یاد شده که بر کاهش درگیریهای مسلحانه به واسطه افزایش تلاش برای حفظ محیط زیست و یا بالعکس صیانت از محیط زیست برای کاهش نزاعهای مرتبط با آن، تاکید دارد برای صلح و محیط زیست مفیدتر و قابل قبولتر است. به عنوان مثال اقدامی که گروه مونوک (سربازان کلاه آبی جمهوری دموکراتیک کنگو و حافظ صلح در آفریقا) میان دو طرف درگیر انجام میدهد و موجبات حفظ محیط زیست از طریق رساندن آب آشامیدنی سالم به دو طرف درگیری و جلوگیری از قاچاق منابع طبیعی فراهم میکند یکی از مصادیق قابل ذکر است.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم در بخش دیگری از بحث خود با اشاره به تحقیقات صورت گرفته در زمینه تأثیر شرایط ناگوار زیستی بر بروز جرائم خاص در جوامع، گفت: به عنوان نمونه در فصل گرم سال در محیطهایی که آلودگی صوتی و هوایی زیاد است، درگیری مردم بیشتر میشود. به همان میزان درگیریهای محلی، منطقه ای، ملی و جهانی هم افزایش مییابد.
دکتر مشهدی با اشاره به نظریه صلح مبتنی بر اکولوژی (محیط زیست) افزود: در ادبیات حقوق بین الملل در راستای این نظریه سه مفهوم مهم طرح شده است که عبارتند از صلحسازی محیط زیست (Environmental Peace Making)، صلحبانی محیط زیست (Environmental Peace Keeping) و ایجاد صلح مبتنی بر محیط زیست (Environmental Peace Building). این سه مفهوم در نسبت میان صلح و محیط زیست مطرح میشود.
نقش آموزههای ادیان ابراهیمی در حفاظت از محیط زیست
دکتر علی مشهدی پیش شرط ایجاد صلح در جهان را صلح انسان با محیط زیست دانست و با اشاره به دیدگاه دکتر سید حسین نصر در کتاب دین و نظم طبیعت که عامل بحران محیط زیست در جهان غرب را از بین رفتن وجهه قدسی طبیعت میداند، افزود: زمینههای مفیدی در ادیان ابراهیمی در قالب الهیات محیط زیست (Eco theology) برای حفظ محیط زیست و کمک به فرآیند آشتی انسان با طبیعت وجود دارد چنانچه آیت الله جوادی آملی در کتاب اسلام و محیط زیست نیز به آن اشاره کردهاند.
ایشان در این کتاب بر خلاف دیدگاه لین وایت، عامل حفظ محیط زیست را رعایت دقیق وجه خلیفگی انسان دانسته و متقابلا، تخریب محیط زیست را ناشی از وجه شیطانی انسان میداند. بر همین اساس، به عنوان نمونه بر مبنای عمل به وجه خلیفه الهی بودن انسان، پیامبر اکرم(ص) همواره به مجاهدین توصیه میکردند که به نام خدا بجنگید، درختان را قطع نکنید و به بخشی از محیط زیست که ربطی به جنگ ندارد، وارد نشوید.
پس از طرح دیدگاههای فوق الذکر، گفتوگوهایی توسط دیگر اساتید حاضر و دیگر شرکت کنندگان در این برنامه انجام شد و جملگی تاکید کردند که اگر مبانی و آموزههای اسلامی در حوزه صیانت از محیط زیست در سطح ملی و جهانی به درستی رعایت شود خود به خود زمینه تقویت صلح و آرامش بین همه انسانها و سایر مخلوقات هستی را فراهم میسازد و نسلهای آتی نیز از نعمتهای خداداد در طبیعت به نحو مناسبت تری بهرهمند می شوند.
این امر ایجاب میکند که آگاهیهای عمومی مردم در حوزه تاکیدات اسلام برای حفظ محیط زیست و نقش آن در تامین و تقویت صلح به طور مستمر ارتقا یابد. روز جهانی صلح فرصت مغتنمی است تا برخی از اطلاعات مفید ذیربط ولو در حد مختصر و موجز، در دسترس عموم قرار گیرد و همه تشویق شوند که رفتار و عملکرد خود در ارتباط با بخشهای مختلف محیط زیست را بهبود بخشند و از بی مسئولیتی و تخریب محیط زیست قویا بپرهیزند./502/241/ح