vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، پژوهشکدۀ اخلاق و معنویت با همکاری مرکز همکاری های بین المللِ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پنج شنبه ۱۱ مهر ۹۸، نشست علمی «معنویت و گام دوم انقلاب اسلامی؛ در راستای تحقق بیانیه گام دوم انقلاب» با ارائه حجت الاسلام دکتر هادی صادقی معاون فرهنگی قوه قضاییه و مشاور عالی دانشگاه قرآن و حدیث و مدیر گروه اخلاق دانشگاه قرآن و حدیث و حجت الاسلام دکتر مهدی علیزاده رئیس پژوهکشده اخلاق و معنویت و معاونت فضای مجازی، هنر و رسانۀ دفتر تبلیغات اسلامی و دبیری علمی این نشست، بر عهده حجت الاسلام دکتر احمد کوهی بود که در تالار امام مهدی(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در قم برگزار شد.

در ابتدا این نشست، حجت الاسلام دکتر صادقی، گفت: گام اول ما در این بحث این است که تعریف مدّ نظر خود را از معنویت بگوییم و اقسام معنویت را نیز توضیح و تفصیل دهیم. معنویت در زبان فارسی می گویند از مینو یا مینوی گرفته شده است و معنوی هملن مینوی است و همان چیزی است که به معنی و روح ربط داشته باشد در برابر ظاهر و جسم. همین معنای لغوی که دهخدا بیان کرده است و می تواند اساس کار ما باشد و همین معنا را می پذیریم. معنویت به معنای وسیع کلمه را همین می دانیم که شامل اقسام مختلف زیادی می شود.

اقسام هفت گانه معنویت

این اقسام، هفت گانه است؛ یک هرمی را می توان ساخت و حداقل معنویت را از آن شروع کنیم که گستره پیروی زیادی ممکن است داشته باشد تا حد بالای آن که وقتی به آن می رسیم گستره خیلی زیاد است و هرچه جلوتر برویم به تعداد پیروان کمتری می رسیم.

قسم اول معنویت تفنّنی است. این قسم چیزی شبیه معنویت است که شامل مردمی است که هم لذات دنیوی را دارند و هم سراغ معنویت به صورت تفننی می آیند. قسم دوم، معنویت انفسی گرایی است که این قسم بیشتر مورد توجه در دوره جدید قرار گرفته است و به دنبال حقیقت از درون خود انسان است و شاید الهام گرفته از ادیان شرقی هندی مثل بودایی باشد. قسم سوم، معنویت دینی است که عبارت است از فرارفتن از مادّیت در مسیر کسب قداست بر اساس مبانی دینی. منظور از فرارفتن از مادّیت این است که این قید جوهره معنویت است و کسب قداست جوهره دین داری است.

قسم چهارم، معنویت توحیدی است که دامنه را جمع تر می کند به معنویت ادیان توحیدی می رسد که عبارت است از فرا رفتن از مادّیت در مسیر تقرب به خدا و کسب قداست. همین کسب قداست به نوعی در تقرب به خدا پدید می آید، آن هم بر اساس مبانی توحیدی یعنی اعتقاد به وحدانیت خدا و حاکمیت او بر هستی.

قسم پنجم، معنویت اسلامی است که عبارت است از فرا رفتن از مادیت در بُعد فردی معطوف به جنبه های بینشی، گرایشی و کنشی و بُعد اجتماعی مربوط به جنبه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی. این قسم هم بر اساس تقرب به خدا و کسب قداست بر اساس مبانی اصیل اسلامی یعنی اعتقاد به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر گرامی اسلام و اعتقاد به معاد.

قسم ششم، معنویت شیعی است. همین عباراتی که درباره معنویت اسلامی گفتیم، به علاوه دو قید دیگر یکی بر اساس عدل و دیگری بر اساس امامت و ولایت امیر المومنین(ع) و فرزندان ایشان در دنباله ولایت خداوند و رسول به عنوان محور دینداری انسان مومن قرار می گیرد و تمامی اعمال ذهنی و قلبی و در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی پوشش می دهد و همه در تحت ولایت خدا و رسول و اهل بیت علیهم السلام قرار می گیرد. و این رکن ولایت عمود خیمه دین است و محوریت دارد و بقیه در پرتو ولایت معنا می شوند.

معنویت شیعی انقلابی

قسم هفتم، معنویت شیعی انقلابی است. این قسم با تفسیر امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب همراه است. در این قسم همان تعریف قسم ششم می آید ولی با اضافه این قید که در زمان غیبت قائل به تعطیل بخشی از دین نیستیم بلکه همه دین با همان محوریت ولایت استمرار پیدا می کند از طریق نائب امام که عنوان ولایت فقیه را به آن می دهیم یک عنوان فقهی است. عنوان نیابت از امام هم یک عنوان کلامی برای آن است. این ولایت معنوی که در اینجا آمد الزاما نه به آن معنایی است که در فرهنگ تصوف از آن یاد می شود و یک فرهنگ واژگانی پیرامونی خود را دارد.

در این نگاه، اصل و اساس پیشرفت و تعالی معنوی، این ولایت است که اتصال به ولایة الله دارد و در میادین زندگی فردی و اجتماعی جریان دارد و زندگی انسان را به سمت عالم بالا و عالم معنا می کشاند. یک انسان معنوی با فرهنگ انقلابی فکر می کند این آیه ۵۵ سوره مائده «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ» تعطیل نشده است و امروز هم ما باید مصداق این آیه را پیدا کنیم و همچنان به دنبالش باشیم یا آیه ۳۲ سوره آل عمران «قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ» تمام نمی شود.

نتیجه روی گردانی از ولایة الله و الرسول

اعتقاد ما این است انسانی که روی گردانی کند و ولایت الله و رسول را نپذیرد نتیجه اش کفر و خروج از دین است. «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا» یعنی خروج از اصل دینداری و آیات متعدد دیگر که در این زمینه زیاد است «وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا» یعنی اگر کسی جدا شود و شقّه کند و از رسول جدا شود عاقبت او جهنم است.

معنویت شیعی انقلابی؛ انسان جهادگر

این معنویت، با تفسیری که امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب داشته و دارند یک معنویت جهادی است. این معنویت، انسان جهادگر را تربیت می کند یعنی معنویت بر بستر مجاهدت حاصل می شود. یک جهاد همه جانبه باموالهم و انفسهم و آنچه درون خودشان و بیرون ایشان است و هر آنچه سرمایه انسان است مجاهدت می کند در راه خدا نه برای زندگی بلکه برای تعالی و رسیدن به عالم قدس. این جهاد فی سبیل الله دقیقا همان چیزی است که بر محور تقرب به خدا و رسیدن به قدسیت است.

صبر و جهاد؛ لازمه لبیک گفتن به دعوت الهی

«وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ» (عنکبوت، آیه۶) در آخر خود او سود خویش را می برد. «أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ» (آل عمران، آیه۱۴۲) یعنی هم جهاد و هم صبر می خواهد یعنی اگر لبیک به دعوت الهی و رسول و اولیاء خدا گفتیم باید هم مجاهدت و هم صبوری کنیم چون مسیر، مسیر پر بلایی است زیرا در مسیر معنویت و فرارفتن از جنبه های مادی زندگی نیاز به این سختی ها وجود دارد. بلاکشی شرط فراروی است، این را در سیره اهل بیت(ره) داریم.

«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا ...» (انفال، آیه 72) یعنی یک قیودی می گذارند، آنهایی که همراهی نکردند، آنهایی که تحت لوای پیامبر(ص) نیامدند اما مسلمان هستند ولی کم دارند و باید بیایند تحت این پرچم. این آیه در مورد کسانی است که مسلمان هستند ولی تحت این پرچم نیامدند. از ولایت مومنین چیزی ندارند تا زیر پرچم قرار گیرند.

«لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا» (نساء، آیه ۹۵) اصل، کسانی هستند که می آیند و با همه چیز خود مجاهدت می کنند و فاصله ایشان با آن کسانی که نیامدند بسیار است.

از همین جا می توانیم یک تکثری را نتیجه بگیریم، البته در همان جهت توحیدی و ایمانی منتها ما معنویت اسلامی هم داریم و می شود آنها را هم تا حدی در این دایره قرار داد و همچنین معنویت شیعی. ولی آن معنویت انقلابی جهادگر است که بالاترین رتبه را دارد. به هر حال حماسه عرفان سرخ امروز که نمونه های فراوانی هم در گام اول انقلاب داشته است نشان می دهد که در عصر جدیدی که قرار داریم می توان معنوی زیست در بالاترین رتبه.

دفاع مقدس؛ پر از ایثار و فراروی مادی

ما همیشه افتخار می کنیم به معنویت هایی که در دوران دفاع مقدس شکل گرفت و افرادی به اوج فوق العاده بالایی رسیدند ولی توجه داشته باشید که این رزمندگان خیلی بالا رفتند و گاهی راه صد ساله را یک شبه رفتند ولی درصد کمی از جامعه را تشکیل می دادند.

اینجا کثرت ملاک نیست بلکه مهم اصل مسیر و باز بودن راه و امکان این سیر مورد بحث است و اینکه آن نقطه بالای معنویت با چه شرایطی حاصل می شود و بعد برای آینده آن چگونه می شود برنامه ریزی کرد؟ بحث های گسترشی آن در رتبه دوم قرار دارد. اگر ما یک قله هایی از معنویت در عرصه جهاد و حماسه هایی که در جنگ ۸ ساله و در سایر موارد مثل لبنان و عراق و سوریه و یمن شاهد هستیم، پر از فراروی از جنبه های مادی زندگی است، پر از ایثار و فداکاری است.

معنویت مورد نظر رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم

این معنویت شیعی شکل گرفته است و توسعه پیدا کرده است و الگوهای خیلی خوبی پیش روی ما است و این مسیر را تسهیل کرده است و نشان داده است که این مساله شدنی است. رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب به همین مساله تصریح دارند و می فرمایند: معنویت به معنای برجسته کردن ارزش های معنوی از قبیل اخلاص، ایثار، توکل، ایمان در خود و در جامعه است. اینجا هوشمندانه هم خود یعنی بُعد فردی و هم جامعه یعنی بُعد اجتماعی را فرموده اند. و از طرف دیگر به جنبه هایی از آن امر معنوی اشاره کرده اند: اخلاص که یک مساله باطنی است و کاملا مربوط به روان و روح آدمی است، ایثار که هم درونی است و هم برونی، توکل که تکیه بر یک مبدا توحیدی است.

توجه به تفکیک میان اخلاق و معنویت در بیانیه گام دوم

در بیانیه گام دوم انقلاب توجه بوده است در تفکیک میان اخلاق و معنویت و بعد هم می فرمایند شعور معنوی و وجدان اخلاقی در جامعه هر چه بیشتر رشد کند، برکات بیشتری به بار می آورد. این بی گمان محتاج جهاد و تلاش است. یعنی این فراروی بیهوده و آسان حاصل نمی شود.

طبیعتا بدون همراهی حکومت ها هم توفیق چندانی نخواهد داشت. تکلیف حکومت اسلامی مبتنی بر فرهنگ شیعی یعنی ولایت فقیه این است که بیاید و برای معنویت بستر سازی کند یعنی زمینه مجاهدت انسان ها را فراهم کند. وظیفه اصلی حکومت دینی، پرورش روح آدمی است نه تشکیل دولت رفاه.

لزوم گسترش روحیه جهادی

برای آینده هم به دنبال همین بحث مبنایی است، باید گسترش روحیه جهادی ادامه پیدا کند تا معنویت ما بالا رود. پیش بینی هم می کنیم که ان شاء الله با طول عمر حضرت آقا همین مسیر تداوم خواهد داشت. از طرف دیگر، معنویت های دیگر هم به نظرم رشد خواهند کرد و به آنها هم توجه می شود و یک سیر تدریجی رو به تضاید برای افراد پدید بیاید. در فرهنگ غربی زمینه های زیادی برای همین مساله وجود دارد.

این استقامت، عزت و استقلالی که می گوییم با یک نگاه معنوی در دنیا تلقی می شود و همین هم سبب می شود که آنها هم به این سمت روی بیاورند مثل عظمت اربعین و صحنه عاشوراء. در بُعد بیرونی اگر تلاش خود را گسترش بدهیم، توفیقات صد چندان خواهد شد البته از درون هم نباید غافل شویم ولی اکتفاء به درون استراتژی غلطی است زیرا گاهی اوقات باید از بیرون ترشّح به درون اتفاق بیفتد و آن اثربخش تر می شود.

انسان معاصر، لذت طلب و رفاه طلب است

در ادامه این نشست، حجت الاسلام دکتر علیزاده، اظهار داشت: من معنویت قدسی را به صیرورت قدسی توحیدی انسان می دانم. کلان کلیت اسلام یک سیستم معنویت کامل است که نظامات معنویت دینی و معارفی هر کدام عهده دار از یک بخش از اندام واره معنویت خواهد بود. برخی گفتند که معنویت احساس حضور معنا در خود و ظهور آن در رفتار که مترتب بر شناخت صحیح برآمده از وحی است. شناختی که نسبت به مبدا هستی و منتهای آفرینش و سنت های مندرج در متن آفرینش و حیات انسان می باشد.

یعنی 4 متعلق دارد؛ اینکه آغاز و انجام هستی را بشناسیم، سنت های آفرینش هستی را بشناسیم، حقیقت و چیستی و چگونگی انسان را بشناسیم. وضعیت کنونی رو به آینده، که معنویت دارد چگونه است؟ اولا در عرصه فردی آنچه که به روحیات فردی بر می گردد انسان معاصر و انسان آینده پیش رو، انسان لذت طلب و رفاه طلبی است، انسانی است که در حوزه زندگی بسیاری از امورات خود را فراغت محور می گذراند.

انسان معاصر جدا طلب است

انسان معاصر و آینده به دنبال کسب جایگاه اجتماعی است و این جایگاه را در پرتو عناصری می جوید که در قالب زندگی مدرن بیشتر در قالب تشخص و تمایز این اتفاق می افتد. می خواهد خودش را از توده جمعیت جدا کند و خویش را به خودش اثبات کند به همین جهت می خواهد که با بقیه متفاوت باشد. برخی به این مساله تعبیر «فردگرایی اتمی» می کنند. فرهنگ التذاذ به علاوه رفاه طلبی و به علاوه تشخص طلبی و منزلت جویی و فراغت محور شدن مدیریت امور زندگی فردی، 4 عنصری است که روحیات و حالات زندگی فردی انسان را تشکیل می دهد.

جامعه اطلاعاتی که پس از انفجار اطلاعات رخ داده است باعث شده است که این انسان در عرصه اطلاع گیری و اطلاع دهی اکتیو باشد بنابراین زندگی دوم انسان در بستر فضای مجازی بیشتر خواهد شد. انسانی که در جمع هست و نیست، وقتی هست که در فضای مجازی فعالیت می کند و وقتی نیست که در فضای فیزیکال و حقیقی کار می کند.

شاخصه‌های دین‌ورزی انسان معاصر و پیش رو

در عرصه دینداری و معنویت گرایی 4 شاخصه را می شود برای سبک دین‌ورزی انسان معاصر و پیش رو مطرح کرد؛ یکی مرجعیت گریزی است یعنی در بخش قابل توجهی از هرم جمعیت دینداران نه الزاما همه آنها، دینداری مرجعیت گریز خواهد شد و به تعبیر دیگر خود فرما می شود. دومی بحث احساس گرایی است که در آینده میان شور و شعور، عنصر شور و احساس سهم بیشتری خواهد داشت.

سومین ویژگی، گزینشی شدن است و شاید این ویژگی لازمه مرجعیت گریزی باشد. در بازار آزاد عرضه متاع معنوی، انسان ها به عنوان مشتریانی که با شعار «حق با مشتری است» دست به گزینش خواهند زد. چهارمین این است که در لایه دینداران سنتی مناسک گرایی رشد خواهد کرد، البته برخی از صاحب نظران بر این باورند که در لایه های دیگر خرده جمعیت دینداران نیز همین ویژگی اتفاق می افتد.

«جهان وطن گرایی» چیست؟

در بُعد اجتماعی و فرهنگی کلان بحث جهان وطن گرایی، نکته ای است که جمعیت های ملی در دو قطبی متباین یا بومی گرایی محض یا جهان گرایی محض عبور خواهند کرد که به عنوان «جهان وطن گرایی» از آن یاد می شود. مثل زبان و لهجه که به زبان جهانی حرف می زند ولی سعی می کند که لهجه منطقه خود را حفظ کند.

ایمان انسان به خدای قدرتمندی به نام پول

نکته دیگر بیشتر شدن قدرت نظام فردی اقتصاد است، یعنی انسان به قدرت پول بیشتر ایمان می آورد و بیش از هر متاع رقابت انگیزی، پول میدان رقابت ایجاد می کند. انسان در این فضا به سمت معنویت هایی خواهند رفت که این معنویت ها قابل جمع با لذات دنیایی باشد. اراده این را ندارند تا برای معنویتی که قابل جمع با رفاه و لذت دنیا نیست، هزینه کنند. البته گروه کمی هم در صراط حق قدم می گذارد و به دنبال جهاد گری است و از دنیا گریزان است و به دنبال معنویت مطلوب است که رزقنا الله و ایاکم.

گام اول انقلاب، ظهور و تثبیت انقلاب است که زیر شاخه هایی دارد که در برخی از آنها زودتر به گام دوم که توسعه انقلاب است، رسیدیم و در برخی از آنها به موقع به گام دوم رسیدیم و در برخی در حال گذار هستیم. اما پرونده معنویت در این بین چیست و چگونه است و چه اتفاقی برایش افتاده است؟

درگیری با معنویت‌های منحرف؛ مشغولیت اصلی در گام اول انقلاب

در گام اول برای معنویت شناسی و معنویت خواهی حرکت های آغازین را شکل دادیم و برای اینکه بفهمیم معنویت اسلامی چیست فعالیت هایی آغاز شده است. و برای پمپاژ این معنویت ظرفیت های کلان نظام به میدان آمد است. در این میان ما در یک عملیات دفاعی و پدافندی بیشتر درگیر مرزبانی از معنویت اصیل شده ایم برای مقابله با معنویت های دیگر. برخی در پیشینه تاریخ و فرهنگ اسلامی مثل تصوف بودند و معنویت های سکولار هم ظرفیت جبهه حق را به خویش مشغول کرده است.

لزوم پیگیری تعمیق و توسعه معنویت در گام دوم انقلاب

در گام دوم که گام بالندگی و تمدن سازی انقلاب است، باید دو اتفاق را رقم بزنیم؛ یک تعمیق معنویت اسلامی و دو توسعه گسترش ارضی معنویت اسلامی است. به نظرم ما بیشتر به حرکت ایجابی نیاز داریم نه سلبی، اینکه ببینیم معنویت مورد نظر اهل بیت چیست؟ به تعبیر برخی معنویت اصیل «معنویت ثقلین» است. دقیقا این معنویت چیست؟ در گام اول انقلاب برای درک این مفهوم و شناخت معنویت ثقلین کار خاصی نکردیم.

مراحل رسیدن به تعمیق معنویت اسلامی

الان وقت آن رسیده است که برای این مرحله هزینه کنیم و وقت بگذاریم. لازم است که در حال حاضر جوانان را از سردرگمی که در این بحث دارند، در بیاوریم. برای رسیدن به این تعمیق چند مرحله لازم است؛ یک شناخت، دو اجماع سازی بین نخبگان در مورد معنویت، سوم تولید نسخه های معنویت اصیل برای اشاعه در جامعه، چهارم دستیابی به آن تکنولوژی اشاعه موثر معنویت اسلامی در میان لایه های جمعیتی در جامعه است.

مراحل رسیدن به گسترش ارضی معنویت اسلامی

در بحث گسترش ارضی هم باید توسعه معنویت کاربردی در میان اقشار مختلف جامعه به اقتضای هر قشر صورت پذیرد. در سطح تمدن سازی هم بیشتر به گفت‌وگو نیاز داریم. در این بخش اقشار هدف ما الزاما مسلمان یا شیعه نیستند بلکه ما باید نسخه های جهانی برای شهروند جهانی داشته باشیم. و آنچنان این مغناطیس جذبه داشته باشد که براده های دل های جهانیان را به سمت خودش بکشاند./501/241/ح

تهیه و تنظیم: محمد حائری شیرازی