به گزارش وسائل، حجتالاسلام والمسلمین غلامرضا مصطفیپور، مدرس حوزه و دانشگاه و استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی، در گفتوگویی، به بیان نکاتی درباره ویژگیهای بازار اسلامی و اهمیت آموزشهای فقهی و مکاسب به بازاریان پرداخت و گفت: در ارتباط با فقهالتجاره مسائل زیادی را میتوان مطرح کرد؛ به ویژه در نظام اسلامی که مردم باید در چارچوب احکام اسلامی رفتار خودشان را تنظیم کنند. معروف است که حضرت امیرالمؤمنین(ع) زمانیکه حکومت کوفه را در دست گرفتند همواره نماز مغرب و عشاء را به امامت برگزار میکردند و سپس به منبر میرفتند و میفرمودند: «الفقه ثم المتجر» یعنی ای مردم، اول احکام فقهی و حلال و حرام را بیاموزید و سپس به تجارت بپردازید.
وی ادامه داد: معلوم است که رابطه تنگاتنگی بین آشنایی با احکام فقهی و احکام حلال و حرام و تجارت وجود دارد. لذا حضرت امیرالمؤمنین(ع) این تذکر را مکرراً بیان میفرمودند و برهمین اساس هم بازار به گونهای تنظیم میشد که در کنار آن مسجدی وجود داشته باشد؛ خواه این مسجد در وسط بازار یا در مجاورت آن باشد؛ زیرا مسجد معمولاً محل تجمع مردم برای آموزش احکام و به ویژه احکام فقهی است تا این بازاریان هم بتوانند با حضور در مساجد با حلال و حرام الهی آشنا شوند.
مصطفیپور یادآور شد: عملاً هم میبینیم که در بازارهای قدیمی اینچنین بود، یعنی بازار در کنار مسجد یا مسجد در دل بازار قرار داشت. این هم نشانهای از اهمیت موضوعی است که بیان شد. از سوی دیگر علما و بزرگان ما کتابهای فراوانی هم در ارتباط با مکاسب و متاجر نوشتهاند. مکاسب از کسب و متاجر هم از تجارت میآید.
توجه به احکام شرعی در کسب درآمد
این کارشناس اقتصاد اسلامی با اشاره به تأکید قرآن کریم بر فراگیری احکام تجارت، بیان کرد: اساس این موضوع هم در قرآن کریم آمده است که خداوند متعال در سوره نساء خطاب به مؤمنان فرموده است: « یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد اموال همديگر را به ناروا مخوريد مگر آنكه داد و ستدى با تراضى يكديگر از شما انجام گرفته باشد و خودتان را مكشيد زيرا خدا همواره با شما مهربان است» (النساء/ ۲۹). خداوند متعال در این آیه تأکید کرده است که اموال دیگران را تصرف نکنید مگربه دو شرط؛ شرط اول این است که تجارتی صورت گرفته باشد و دیگر اینکه این تجارت باید بر اساس رضایت طرفین شکل بگیرد.
استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی با پرداختن به اهمیت احکام فقهی در تجارت، تصریح کرد: از طرف دیگر واقعیت این است که یک انسان بازاری که به تجارت میپردازد با انواع احکام روبهروست زیرا میخواهد از این طریق تولید درآمد کند و درآمد وی هم حلال باشد. لذا شاید به همین دلیل هم باشد که گفتهاند اگر عبادت را به ده قسمت تقسیم کنیم ۹ قسمت آن درآمد حلال است. اگر هم قرار است که این درآمد حلال باشد باید براساس احکام شرعی به دست بیاید.
منظور از احکام شرعی هم این است که حلال و حرام را بدانیم و طبیعتاً دادوستد خود را هم بر همان اساس تنظیم کنیم. برای اینکه گرفتار حرام نشویم اولین کار این است که بدانیم اساساً خرید و فروش چه چیزهایی حلال و چه چیزهایی حرام است.
مفهوم «اعیان نجسه»
وی گفت: منظور از احکام شرعی هم این است که حلال و حرام را بدانیم و طبیعتاً دادوستد خود را هم بر همان اساس تنظیم کنیم. برای اینکه گرفتار حرام نشویم اولین کار این است که بدانیم اساساً خرید و فروش چه چیزهایی حلال و چه چیزهایی حرام است. مرحوم شیخ انصاری کتاب «مکاسب» را نوشتهاند و اولین بخش آن «مکاسب محرمه» نام دارد؛ یعنی درآمدهای حرام را معرفی کرده است.
این مدرس حوزه و دانشگاه افزود: اجمالاً نقطه شروع این موضوع از اعیان نجسه است، یعنی چیزهایی که ذاتاً نجس هستند همانند فروش سگ، خوک، مشروبات الکلی و چیزهایی دیگری که عیناً جزء نجاسات هستند و ما حق نداریم که این نجاسات را خرید و فروش کنیم. این موارد به عین نجس مربوط هستند. بخشی هم به شرایط آن کالایی که میخواهیم خرید و فروش کنیم مربوط است. از جمله اینکه ما باید در خرید و فروش به گونهای تعامل داشته باشیم که ربا و نزولخواری در این خرید و فروش و تجارت ما راه پیدا نکند؛ چراکه ربا به معنای جنگ با خداست.
تفاوت بیع و رباخواری در قرآن کریم
وی ادامه داد: در قرآن کریم آمده است که عدهای میگفتند چه فرقی بین تجارت و بیع با رباخواری وجود دارد زیرا در تجارت در برابر کالایی که خریداری میکنیم سودی را هم برای فروش آن دریافت میکنیم. لذا ربا هم به همین شکل است و ما پولی را به کسی میدهیم و پول بیشتری دریافت کرده یا کالایی میدهیم و کالای بیشتری در قبال آن دریافت میکنیم اما قرآن میفرماید: «وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ؛ و حال آنكه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانيده است. پس هر كس، اندرزى از جانب پروردگارش بدو رسيد، و از رباخوارى باز ايستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و كارش به خدا واگذار مىشود، و كسانى كه به رباخوارى بازگردند، آنان اهل آتشاند و در آن ماندگار خواهند بود» (البقره/ ۲۷۵) بنابراین خداوند میفرماید بین این دو فرق زیادی وجود دارد چراکه در خرید و فروش، کالایی را به مردم عرضه کرده و دسترسی آنها به آن کالا را آسان میکنیم اما در رباخواری، چنین کاری محقق نمیشود.
مصطفیپور یادآور شد: همچنین درآمدهای دیگری هم وجود دارد که منع شدهاند همانند اینکه کسی از راه فروش ابزار موسیقی بخواهد تولید درآمد کند یا با کالاهای حرام دیگر به فکر درآمدزایی باشد. در مقابل این موضوعات، سلسله معاملاتی هم وجود دارند که گفته شده حرام نیست اما مکروه است. نمونه این موارد کفنفروشی است. کسی که شغل خود را کفنفروشی قرار دهد دلیل کراهت آن هم این است که این انسان کفنفروش همواره انتظار مرگ دیگران را در سر دارد.
شرایط «عوضین» و «متعاقدین» در معامله
این کارشناس اقتصاد اسلامی اظهار کرد: بعد از اینکه با درآمدهای حلال و حرام مواجه شدیم شرایط «عوضین» و «متعاقدین» را داریم. معنای عوضین این است که این اجناس را غیر از بحث حرمت و حلیت، با چه شرایطی به مردم عرضه کنیم. در این مورد هم شرایطی وجود دارد که باید رعایت شود. معنای متعاقدین هم به شرایط خریدار و فروشنده همانند بلوغ و عقل اشاره دارد.
استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی تصریح کرد: چون ممکن است در معاملات، خریدار یا مشتریان گرفتار ضرر مالی شوند یا اینکه شرایط دیگری برای آن ایجاد شود بنابراین بخشی از مکاسب ما مبتنی بر خیارات است؛ یعنی معاملهای که مبتنی بر نوعی اختیار فسخ است. برای مثال به شما میگویند اگر کالایی یا یک حیوان را خرید و فروش کردید تا سه روز حق فسخ معامله دارید یا اگر احیاناً خریدار یا فروشندهای در یک معامله سرش کلاه رفته یا اصطلاحاً مغبون شده است حق خیار دارد.
مکاسب مجموعهای از احکام خرید و فروش را برای ما مطرح میکند به لحاظ عقد، کالا، بهای کالا، فروشنده و خریدار، شرایط فراوانی را مطرح میکند که اگر ما بخواهیم مثلاً با خوراک علمی درس خارج حوزههای علمیه به صورت تفصیلی آشنا شویم و به آنها به صورت اجتهادی عمل کنیم باید به مدت ده تا دوازده سال، روزی یک ساعت به تحصیل بپردازیم.
حکومت اسلامی باید مردم را با احکام حلال و حرام آشنا کند
وی گفت: به قول برخی از فقها، این مکاسب که مجموعهای از احکام خرید و فروش را برای ما مطرح میکند به لحاظ عقد، کالا، بهای کالا، فروشنده و خریدار، شرایط فراوانی را مطرح میکند که اگر ما بخواهیم مثلاً با خوراک علمی درس خارج حوزههای علمیه به صورت تفصیلی آشنا شویم و به آنها به صورت اجتهادی عمل کنیم باید به مدت ده تا دوازده سال، روزی یک ساعت به تحصیل بپردازیم. اگر هم درس خارج نباشد توصیه شده که حداقل درس مکاسب تحصیل شود که البته همین چهار تا پنج سال طول میکشد که آنها را فرابگیریم.
این مدرس حوزه و دانشگاه افزود: اگر حکومت اسلامی بخواهد در آن چارچوب حکومت حضرت علی(ع) عمل کند باید مردم را با فقه و احکام حلال و حرام آشنا کنند و مردم هم منابع درآمدی حلال در بازار را بیاموزند. این کار مهمی است که بخشی از آن به حکومت مربوط میشود و بخشی به خود بازاریان ارتباط پیدا میکند و بخشی هم برعهده علما و دانشمندان دینی است که در بازار نفوذ داشته باشند و مردم را با احکام شرعی آشنا کند.
حوزههای علمیه باید با احکام جدید آشنا باشند
وی بیان کرد: البته نه تنها درآمدهای بازاریان بلکه سایر درآمدها هم چنین شرایطی دارند؛ بدین معنی که یک کارمند هم باید توجه داشته باشد که چگونه کار کند تا حقوقی که دریافت میکند برای وی حلال باشد. چند روز پیش وزارت علوم اعلام کرد که برخی از افراد طریق نوشتن پایاننامه برای افرادی که واحدهای علمی را در مقطع کارشناسی ارشد یا دکترا طی کردهاند کسب درآمد میکنند. در واقع چون آن شخص توان علمی ندارد شخص دیگری را اجیر کرده و پول در اختیار وی قرار میدهد تا به عنوان یک محقق، پایاننامه را برای وی بنویسد. این دقیقاً دزدی علمی است و اشکال شرعی دارد.
مصطفیپور در پایان یادآور شد: در تحقیق و پژوهش، اصطلاحی به نام سرقت ادبی وجود دارد که بدین معناست که کتاب دیگران را به نام خود چاپ کرده یا بدون ارجاع دادن به منابع، از کتابهای دیگر بهرهبرداری کرده و به نام خودمان منتشر کنیم. متأسفانه امروزه جامعه ما به دلیل عدم توجه به احکام شرعی دچار انواع درآمدهای نامشروع است که از جمله آنها گرانفروشی، کمفروشی، رباخواری و امثالهم است. بنابراین حوزههای ما باید با این مسائل و به ویژه مسائل جدید آشنا باشند و مردم را هم آشنا کنند تا مبادا جامعه دچار حرامخواری شود؛ زیرا حرامخواری منجر به مشکلات بسیاری در جامعه خواهد شد./910/241/ح
منبع: ایکنا