vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، یکی از اساسی ترین مفاهیم سیاست، چیستی «حکومت» است که تحقق بخش مسئله جانشینی انسان از سوی خدا در زمین و ضرورتی حیاتی برای نوع بشر و «مهم ترین وجه حاکمیت دولت» است.

این در حالی است که شناخت اندیشه و سیره پیامبر اسلام (ص) به ویژه که در دوران معاصر که نبود الگوهای معنوی به دلیل ضعف معنویت و اخلاق نه تنها برای پیروان آن حضرت که برای همه انسان ها ضروری است. بر این اساس، موضوع محوری نوشتار حاضر، چیستی حکومت و اداره امور عمومی جامعه در اندیشه و نگاه پیامبر اسلام (ص) است.

۱- چارچوب نظری

به مثابه اصول اولیه برای ورود به بحث حکومت، در اینجا هفت رکن نظری از الگوی تحلیلی حکومت در اسلام مرور می گردد:

اول، حکومت را ضرورتی حیاتی و همیشگی برای نوع انسان در نظر میگیریم که دولت، یعنی مظهر نظم و سامان اجتماعی و سیاسی، بدون آن معنا ندارد.

از همین رو امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند: «بی گمان چاره ای برای مردم از حاکم و امیر نیک یا بد نیست، که در فرمانروایی و حکومت او، انسان با ایمان بکوشد و کافر در آن بهره خویش را بیابد و خداوند در آن سرآمد (ها) را برساند و پراکندگی بدان به جمع تبدیل شود.

دوم، حکومت بیانگر رابطه ای دو سویه و مبتنی بر فرمان دادن و اقتدار از یک سو، و فرمان بردن و اطاعت از سوی دیگر است. بنابراین، حکومت رابطه ای انسانی - مدنی است.

سوم، باید دانست که هر چند حکومت در اصل رهبری  و فرمانروایی است، در ماهیت و حقیقت آن در انواع و گونه هایش، و در چگونگی و کم و کیفش بین اندیشمندان اختلاف نظرهای جدی وجود دارد و هر اندیشمندی بر گونه خاصی از آن تاکید می ورزد و آن را مطلوب می شمارد.

چهارم، اسلام دینی جامع و کامل است؛ بدین معنا که برای همه ابعاد و جوانب زندگی انسان اعم از جسمانی یا روانی و فردی یا اجتماعی و سیاسی دارای راهکار هدایت کننده است و هیچ بعدی از ابعاد زندگی او را نادیده می انگارد.

پنجم، حضرت محمد (ص) پیامبری است که با تأمل و تکیه بر وحی الهی و اصل اساسی و تعیین کننده فطرت انسانی، مسئله حکومت را مورد عنایت خویش قرار داده است و آن را ضرورتی مهم برای انسان ها و به مثابه نهادی اجرایی، مسئول و داوری کننده که ضامن مصالح و شئون آدمی و تامین کننده سعادت این جهانی و آن جهانی است، مطرح کرده است.

ششم، نگاه پیامبر اسلام به حکومت نگاهی ابزاری است؛ بدین معنا که در اندیشه و سیره ی او حکومت و فرمانروایی تنها یک و در عین حال امانت از سوی خدا برای تحقق عدالت و حق در جامعه بشری و برقراری امنیت و قانون برای راحتی آدمیان و پرورش آن ها و تامین سعادت آن ها و حفظ و گسترش ارزش های متعالی انسانی و اسلامی است.

هفتم، آن حضرت در تبیین حکومت و بیان ماهیت آن به هدف، نقش و کارکرد حکومت و فلسفه وجودی آن توجه داشته است و به نوعی فلسفه وجودی حکومت را در هدف و غایت و یا در کارکرد غایت مندانه می بیند.

۲- چارچوب مفهومی

واژه حکومت از ریشه « حکم» آمده است و حکم در اصل به معنای لگام بر دهنه اسب کردن، بازداشتن یا نهی کردن و فرمان دادن آمده است.

در واژه نامه های فارسی نیز برای این واژه معانی چون امر، حکم، داوری و حکومت و نظایر آن آمده است؛ علی اکبر دهخدا نیز در لغت نامه خود در مورد معانی حکم می نویسد: « بازداشتن و منع کردن از فساد»

داوری و قضاوت کردن نیز از شئون حکومت، به مفهوم سیاسی آن، است و معمولاً از الزامات آن قلمداد می شود، هر چند حکومت و حکم، گاه از باب کاربرد کل برای جز به معنای داوری و قضاوت آمده است.

مفهوم شناسی رعایت

۱-رعایت در لغت

۲-رعایت در سیاست

۳-رعایت در قرآن و احادیث

۴-رعایت در کلام نبوی

استنتاج سیاسی

۱- پذیرش هر گونه تعهدی یا مسئولیتی نسبت به دیگران یا به عهده گرفتن انجام هرگونه کاری در ارتباط با سرنوشت دیگران و یا شریک شدن با دیگران برای انجام هر امر مشترکی، در دیدگاه پیامبر بیانگر« راع بودن» در برابر آنان است.

۲- دو طرفه بودن رابطه در فرایند« رعایت» به مفهوم دو جانبه بودن و دو طرفه بودن مسئولیت است.

۳- حکومت، امامت، ولایت و به طور کلی هرگونه رهبری جمعی و عمومی، خواه بر یک جمع کوچک و یا یک امت، نیز نوعی رابطه ی دو جانبه یا رعایت است که همه الزامات تمام روابط دو جانبه را دارد.

۴- با توجه به مطالب پیشین، پیامبر خود را رهبر و راه امت می داند و خطاب به امیرالمومنین علی ( ع) نیز وی را راع و رهبر امت می داند.

۵- در این احادیث موضوع رابطه دو جانبه سیاست و حکومت و سایر روابط مشابه با تیر تاکید بیان شده است که از سویی، بیانگر اهمیت مسئله و از سوی دیگر، نشان از توجه پیامبر خدا (ص) به سرنوشت انسان ها و جوامع بشری به ویژه امت خویش است و اینکه حضرتش قصد دارد با ارجاع حکومت به رعایت و برابر دانستن این دو معنای حقیقی حکومت را بیان کند.

۶- این احادیث از جمله احادیثی است که بارها و به صورت گوناگون در آثار حدیثی شیعیان و اهل سنت ذکر شده و به لحاظ سندیت نیز از احادیث معتبر،‌ موثق و قابل قبول است.

نتیجه‌گیری

حکومت در درون دولت اسلامی و برای تحقق اهداف، آرمان ها و مسئولیت های آن به وجود می آید و در واقع، بخشی یا رکنی از دولت و نظام کلی سیاسی جامعه است که مهمترین آن اهداف، یعنی رعایت و حفظ مصالح و شئون و حقوق افراد جامعه بر مبنای دین اسلام و مصالح عمومی است.

حکومت، امامت، ولایت و هر گونه رهبری و زمامداری گروهی، جمعی و عمومی و به طور کلی، سیاست نوعی رابطه ی دوجانبه یا رعا و رعایت است که همه الزامات تمام روابط دو جانبه حقیقی را دارد و مرکب از عناصر پنج گانه سیاست و تدبیر نظر و تامل، احقاق حقوق و پاسداری و مهرورزی است.

بر این اساس، حکومت خدمتگزاری قابل پاسخگو و استیضاح، به معنای عام است که پاسداشت حقوق و شئون و بذل عنایت برای به کمال رساندن و شکوفا کردن را به دنبال دارد.

در اندیشه و سیره  سیاسی پیامبر رحمت (ص)، حکومت بعد ارزشی و متعالی می یابد و این بعد حاصل نوع نگاه به آن است و در مفهوم رعایت و مراعات و ارتباط تنگاتنگ آن با مسئولیت نهفته است.

مقاله «حکومت و رعایت؛ درآمدی بر فلسفه سیاسی حکومت در اسلام » نوشته دکتر محمد حسین جمشیدی است که در دو فصلنامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول، در بهار و تابستان ۱۳۸۸ منتشر شده است.

علاقه مندان به منظور دریافت فایل PDF این مقاله می توانید اینجا کلیک کنید./204/241/ح