vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، در متون سیاسی موجود که متاثر از سنت غربی است، دیپلماسی، همچون دیگر شاخه های علم سیاست از چشمه تفکرات و اعمال بزرگان یونان و روم سیراب می شود. این در حالی است که دیپلماسی به عنوان همزاد سیاست، ریشه و تاریخی بس طولانی دارد.

در اینجا به تأمل پیرامون « دیپلماسی عصر نبوی» یعنی زمان تاسیس اولین حکومت اسلامی به دست پیامبر اکرم( ص) پرداخته شده و از این حقیقت پرده بر می دارد که حکومت اسلامی با استعانت از اصول الهی و انسانی توانسته بود چارچوب مشخصی را برای این حوزه از فعالیت سیاسی بنیان گذارد.

الف) تعریف دیپلماسی

« هدایت و تنظیم روابط بین الملل در زمینه هایی از قبیل عقد قراردادهای تجاری»، « مهارت انجام فعالیت هایی از قبیل مذاکره، عقد قرارداد» و « مهارت در نحوه رفتار با مردم» اینها تعابیری است که از دیپلماسی به عمل آمده است. دیپلماسی در گذر زمان توسعه ی مفهومی پیدا کرده و « هرگونه گفت و گو بین دو دولت مستقل را شامل می شود و به تعبیر ساده تر « نوعی ارتباط نهادینه شده بین سیاستگذاران» است.این تعریف از دیپلماسی سابقه ای در حدود پنج قرن دارد یعنی زمانی که تحولات دیپلماتیک قرن هفدهم و هجدهم شکل گرفت.

ب) ساختار قدرت در عصر نبوی

دیپلماسی در عصر پیامبر(ص) معنای گسترده تری داشته و ناظر بر تنظیم روابط مختلفی بوده است، از آن جمله:

۱- روابط قبایل با یکدیگر

۲- روابط حکومت ها با یکدیگر

۳- روابط حکومت ها با قبایل

بنابراین دیپلماسی در این بستر( قبیله‌ای) معنا پیدا کرده است. تحدید دیپلماسی بر اساس بازیگران صحنه سیاست ، که امروزه مورد اقبال تمام است نگرش صحیحی نیست.

«دولت ـ ملت ها» اگر چه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشند ولیکن حیات سیاسی انسان همیشه در همین چارچوب قرار نداشته و این ساختار برای همیشه موقعیت خود را هم حفظ نخواهد کرد.

ج) گونه شناسی

در عرف دیپلماتیک امروزی، دیپلمات ها از جهات مختلفی تقسیم بندی می شوند: بر اساس دائم یا موقت بودن ایشان، سطح فعالیت، حوزه فعالیت و نوع مأموریت و...اما در عرف سیاسی دوران تاسیس حکومت اسلامی پیامبر( ص) مشاهده می شود که گونه شناسی خاصی حاکم است که با تعاریف ارائه شده از دیپلماسی در آن زمان هماهنگی دارد. بنابراین بر اساس معیارهای رایج آن زمان گونه های مختلف دیپلمات ها مورد بررسی قرار گرفته است.

۱- نحوه انتخاب

انتخاب نمایندگان به سه شکل انجام می شده است:

شکل اول، انتخاب با نظر مستقیم پیامبر( ص) .

شکل دوم، تقاضای ارسال نماینده توسط بزرگان واحد سیاسی محل مأموریت. لازم به ذکر است که این تقاضا گاهی در خصوص شخص یا اشخاص معینی بوده و گاهی  بدون تعیین مصداق صرفا ارسال نماینده و سفیر در خواست می شده است.

شکل سوم، به شکل انتصاب تکلیفی بوده است.

۲- تعداد دیپلمات ها

از حیث تعداد فرد، گروه یا هیأت دیپلماتیک از سوی حضرت( ص) اعزام می شد که در عرف سیاسی آن زمان سابقه هم داشته است. هیات های دیپلماتیک را در اصطلاح رایج آن زمان « وفد» می گفتند، به همین دلیل سال نهم هجری از این حیث از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.

۳- مدت مأموریت

از نظر مدت ماموریت، نمایندگان و دیپلمات ها یا موقت یا دایمی بوده‌اند. اکثر دیپلمات ها البته به صورت موردی اعزام می شده اند. با این حال ماموران مشهور به « نقیب» به عنوان منصبی دائمی، تلقی می شدند.

۴- خاستگاه‌‌ دیپلمات ها

اگرچه روسای قبایل و حکومت ها به اقتضای قدرت نقش مهمی در فعالیت های دیپلماتیک ایفا می کردند و مذاکرات در حد سران، امر رایجی بوده است.اما پیامبر (ص) تا حد امکان نسبت به این حوزه از فعالیت های دیپلماتیک اعمال نفوذ می نمودند.

د) ویژگی دیپلمات ها

۱- التزام اخلاقی

۲- مقبولیت

۳- علم و آگاهی

۴-زبان دانی و سخنوری

۵- حسن ظاهر

ه) وظایف دیپلمات

۱- تصدی کلی امور قلمرو مربوطه

۲- تعلیم و اجرای احکام الهی

۳- رسیدگی به امور مالی

۴- نامه رسانی

۵- انجام مأموریت های ویژه

و) سیاست ‌های دیپلماتیک

در عرف سیاسی به تناسب روش های مختلفی چون مذاکره و گفتگو، مکاتبات مختلف دیپلماتیک، تذکر و اعمال خفیف و یا حتی آشکار قدرت و.... از زمره روش های دیپلماتیک محسوب می شود اما در دیپلماسی عصر نبوی میتوان به طیف متنوعی از روش ها دست یافت: ۱- روش های مسالمت آمیز که از طریق ارسال نامه توسط حضرت( ص) به امپراطوری ها و کشور های دیگر ارسال می شده که نشان می دهد یکی از بنیان های محکم دیپلماسی آن زمان توسل به راهکارهای مکاتبه بوده است.

استفاده از روش مذاکره و گفتگو برای حل مسائل از طریق دیپلماسی، عفو و بخشش و یا ترغیب پیامبر اکرم (ص) تا آنجا که ممکن بود سعی می کردند با دادن بعضی از امتیازات مادی، دل سخت مخالفان را نرم کرده و بدین طریق بدون جنگ و خونریزی به اهداف خود دست یابند. گسترش روابط، در تحکیم علقه های بین واحد های سیاسی و در نتیجه حصول اهداف سیاسی از طریق غیر خشونت آمیز، نقش بسزایی ایفا می نمود.

تظاهر به نمایش گذاشتن توان جامعه اسلامی به این منظور که دشمنان فکر جنگ را از سر به در کرده به طریق دیگری به حل مسائل بیاندیشند. وقت کشی، جلوگیری از بروز تشنج، استفاده سیاسی مطلوب از شرایط تحمیلی و میانجیگری از جمله روش های مسالمت آمیز بود که به عنوان دیپلماسی پیامبر استفاده می شد.

اما در روش دوم که روش نظامی است، استفاده از ارهاب، سرکوب معارضان، تشکیل گروه های فشار نظامی، صلح محدود را می توان نام برد.

ض) مصونیت ها و حقوق دیپلماتیک

اگر قرار باشد بین نظام های سیاسی مختلف روابطی وجود داشته باشد که بتواند منشأ اثر نفوذ مشروع بوده و زمینه کسب منافع مشترک و رفع اختلافات را فراهم اورد، لازمه تحقق این هدف آن است تا نمایندگان سیاسی مورد بی مهری قرار نگیرند.در عرف سیاسی عصر حاضر نیز برای کلیه دیپلمات ها حقوق و مزایایی از حیث مالی، جانی، کاری و...قائل شده اند.

که از آنها تعبیر به حقوق و مصونیت های دیپلماتیک می شود.مهم‌ترین موارد حائز اهمیت عبارتند از:

۱- حفظ جان

۲-احترام و رعایت شئون انسانی

۳- آزادی در احوال شخصیه

۴- آزادی در بحث و مناظره

۵- رعایت اخلاق اسلامی ـ انسانی

۶- عدم التزام به تشریفات زائد

ح) تحلیل موردی دیپلماسی پیامبر اکرم (ص)

پیامبر اکرم (ص) در سطوح مختلف سیاسی اقدام به نامه نگاری کرده است که متن بسیاری از این مکاتبات موجود است. ۱) برای هر مقامی عنوان خاصی وجود داشته که در عرف عرب رایج بوده و در نامه ها هم همان الفاظ به تناسب به کار می رفته است. پیامبر اگرچه معمولا این عناوین را به مار می بردند ولیکن گاهی با تصرف در بعضی عناوین که جنبه تفاخر و غرور در آن ها بسیار قوی بوده سعی کرده اند تا ابهت دروغین مخاطب را در هم بشکنند.

۲) در کلیه نامه ها پس از ذکر نام خدای متعال، نام حضرت(ص) می آمد و بعد نام مخاطب که در دیپلماسی آن زمان معنای برتری پیامبر بر مخاطبش بوده است.

۳) متن نامه ها عمدتا مختصر و در چند سطر بود.

۴) در نامه های ارسالی حضرت به مسلمانان از جمله« السلام علیک» استفاده می شد. و در مورد غیر مسلمانان « السلام علی من اتبع الهدی» استفاده می شد، پیامبر(ص) ضمن رعایت اصل مهم احترام به مخاطب و رعایت شأن او، ملاحظه ی روابط ارزشی را نیز نموده است.

نتیجه گیری

موضوع مهم و حساس این است که دیپلماسی محصول دنیای معاصر می باشد. در گذشته گونه ای دیگر از روابط حاکم بوده، که در قالب فرهنگ سیاسی قابل طرح و بیان نیست. طبعا تعمیم آن به گذشته از دشواری های بیشتری برخوردار است. تردیدی نیست که حاکمیت سیاسی از منظر اسلامی پیش از آنکه مباحث کلاسیک بدن مطرح شوند، وجود داشته است. شرایط مساعد برای شکل گیری یک دولت تمام عیار در مدینه توسط پیامبر(ص) فراهم بود. با تشکیل این دولت دوره تازه ای از روابط بوجود آمد که ما از آن تعبیر به دیپلماسی اسلامی کرده ایم.

مقاله «دیپلماسی حکومت پیامبر(ص)» نوشته دکتر اصغر افتخاری است. که در فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال اول، شماره اول، تابستان ۱۳۸۸ منتشر شده است.

علاقه مندان به منظور دریافت فایل PDF این مقاله می توانند اینجا کلیک کنید./204/241/ح