vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی درپنجمین جلسه  درس خارج فقه نظام اقتصادی اسلام، که روز شنبه نهم آبان ماه 1394 در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره قم برگزار شد، با استناد به آیات شریفه برخی اصول حاکم بر فرهنگ اسلامی بازار را تشریح کرد.

وی با استناد به روایات، فراگیری احکام فقهی اقتصاد را پیش از ورود به این عرصه لازم دانست و با تاکید بر لزوم التزام عملی فرد به این احکام پس از فراگیری، از وضعیت فعلی ورود افراد به فعالیت تجاری انتقاد کرد و گفت: در حال حاضر کسی که اصلا تاجر نیست مجوز بازرگانی می گیرد.

استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم افزود: شخصی که قصد ورود به تجارت را دارد، لازم است علاوه بر یادگیری احکام شرعی و طی کردن دوره، مدتی را هم زیر نظر یک تاجر خوش رفتار، خوش حساب و پاکدست کار کند تا رفتار درست بازار را هم یاد بگیرد.


 خلاصۀ جلسه پنجم درس «فقه نظام اقتصادی اسلام» آیت الله اراکی را در ذیل ملاحظه می فرمایید.


بسم الله الرحمن الرحیم


تفقه؛ اصل سوم از اصول فرهنگ اسلامی بازار
عنوان بحث ما فرهنگ بازار بود. در ذیل این عنوان، دو بحث را سابقاً مطرح کردیم. بحث ایمان به خدا و نتایج آن و بحث ایمان به روز جزاء و نتایج آن. اکنون وارد بحث سوم از اصول فرهنگ بازار می شویم و آن تفقه است.

کسی که وارد بازار می شود باید فقه بازار و احکام مربوط به فقه بازار را بیاموزد. روایات متعددی درباره وجوب تفقه داریم. تفقه به همان ملاکی واجب است که تعلم بنا به آن ملاک واجب است.

 روایات

الف. کلینی ره به سند خود از اصبغ بن نباته :  قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  یَقُولُ عَلَى الْمِنْبَرِ یَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ وَ اللَّهِ لَلرِّبَا فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَخْفَى مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَى الصَّفَا شُوبُوا أَیْمَانَکُمْ بِالصِّدْقِ التَّاجِرُ فَاجِرٌ وَ الْفَاجِرُ فِی النَّارِ إِلَّا مَنْ أَخَذَ الْحَقَّ وَ أَعْطَى الْحَقَّ

وسائل الشیعه، ابواب آداب تجارت، باب 1، جلد 12، صفحه 282

مضمون روایت  قوی و مؤید به مضامین روایات دیگر است. روایت می فرماید: ربا در این امت از راه رفتن مورچه بر سنگ صاف خفی تر است. سوگندهایتان را با صدق بیامیزید. تاجر فاجر است اگر اخذ و عطای حق نکند. روایت علاوه بر تاکید فقه آموزی برای تجارت، اهمیت کار اقتصادی را نیز نشان می دهد؛ چون فجور به عمل خلاف فاحش می گویند. فساد اقتصادی، فساد جامعه را در پی دارد و بنیاد و اساس جامعه را از بین می برد. از این رو در قرآن کریم با ذکر جریان حضرت شعیب علیه السلام بر سلامت بازار تاکید دارد.

قیام حضرت شعیب علیه السلام بخاطر فساد اقتصادی بود: "وَ إِلى‏ مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ".

آیات دیگری نیز وجود دارد. از جمله: "وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمیزانَ  أَلاَّ تَطْغَوْا فِی الْمیزانِ وَ أَقیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمیزانَ".

ب. روایت دیگر: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَنِ اتَّجَرَ بِغَیْرِ عِلْمٍ ارْتَطَمَ فِی الرِّبَا ثُمَّ ارْتَطَمَ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ لَا یَقْعُدَنَّ فِی السُّوقِ إِلَّا مَنْ یَعْقِلُ الشِّرَاءَ وَ الْبَیْعَ

کسی که بدون دانش فقهی وارد بازار شود در ربا می افتد. ارتطام یعنی درون یک مجموعه و انبوه چیزی افتادن. یعنی چنین شخصی درگیر ربای زیاد می شود.

ج. روایت دیگر از مفید در مقنعه: قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَنْ أَرَادَ التِّجَارَةَ فَلْیَتَفَقَّهْ فِی دِینِهِ لِیَعْلَمَ بِذَلِکَ مَا یَحِلُّ لَهُ مِمَّا یَحْرُمُ عَلَیْهِ وَ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِهِ ثُمَّ اتَّجَرَ تَوَرَّطَ الشُّبُهَاتِ


اصل چهارم: التزام به احکام شرعی بازار

پس از آموختن احکام فقهی باید به این احکام عمل کرد. کسی که وارد تجارت می شود ابتدا باید دوره های آموزشی را نزد افراد خبره و ملتزم به احکام شرعی بازار بگذراند. در حال حاضر کسی که اصلا تاجر نیست مجوز بازرگانی می گیرد یا بر فرض که تجارت کارش باشد، دوره ای را نگذرانده است. شخصی که قصد ورود به تجارت را دارد، لازم است علاوه بر یادگیری احکام شرعی و طی کردن دوره، مدتی را هم زیر نظر یک تاجر خوش رفتار، خوش حساب و پاکدست کار کند تا رفتار درست بازار را هم یاد بگیرد. این بازاری که ما داریم بازار هرج است. بازاری نیست که رفتارهای دینی در آن پیاده باشد.

روایات

الف. عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ عِنْدَکُمْ یَغْتَدِی کُلَّ یَوْمٍ بُکْرَةً مِنَ الْقَصْرِ فَیَطُوفُ فِی أَسْوَاقِ الْکُوفَةِ سُوقاً سُوقاً وَ مَعَهُ الدِّرَّةُ عَلَى عَاتِقِهِ وَ کَانَ لَهَا طَرَفَانِ وَ کَانَتْ تُسَمَّى السَّبِیبَةَ فَیَقِفُ عَلَى أَهْلِ کُلِّ سُوقٍ فَیُنَادِی یَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ اتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا سَمِعُوا صَوْتَهُ علیه السلام أَلْقَوْا مَا بِأَیْدِیهِمْ وَ أَرْعَوْا إِلَیْهِ بِقُلُوبِهِمْ وَ سَمِعُوا بِآذَانِهِمْ فَیَقُولُ علیه السلام  قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَبَرَّکُوا بِالسُّهُولَةِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ الْمُبْتَاعِینَ وَ تَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْیَمِینِ وَ جَانِبُوا الْکَذِبَ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِینَ وَ لَا تَقْرَبُوا الرِّبَا وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزَانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ فَیَطُوفُ ع فِی جَمِیعِ أَسْوَاقِ الْکُوفَةِ ثُمَّ یَرْجِعُ فَیَقْعُدُ لِلنَّاس. وسائل الشیعه، جلد 12، صفحه 284، باب 2، ابواب آداب تجارت، حدیث 1

این روایت سنداً قوی است. برخی توصیه های امیرالمؤمنین علیه السلام که در ضمن روایت آمده است عبارت است از:

استخاره کنید یعنی خیر را از خداوند طلب کنید. سختگیر نباشید و به مشتری نزدیک بشوید؛ یعنی اصرار به قیمت بالا نداشته باشید. قسم نخورید. از دروغ پرهیز کنید. از ظلم فاصله بگیرید. با مظلومین انصاف را رعایت کنید.

از همین باب، حدیث شماره 2 و حدیث شماره 5 و حدیث شماره 7 نیز همین مضمون را دارد.

روایت شماره 7 می فرماید: عَلِیُّ بْنُ مُوسَى بْنِ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ الِاسْتِخَارَاتِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى قَالَ أَرَادَ بَعْضُ أَوْلِیَائِنَا الْخُرُوجَ لِلتِّجَارَةِ فَقَالَ لَا أَخْرُجُ حَتَّى آتِیَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام  فَأُسَلِّمَ عَلَیْهِ وَ أَسْتَشِیرَهُ فِی أَمْرِی هَذَا وَ أَسْأَلَهُ الدُّعَاءَ لِی قَالَ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی عَزَمْتُ عَلَى الْخُرُوجِ إِلَى التِّجَارَةِ وَ إِنِّی آلَیْتُ عَلَى نَفْسِی أَنْ لَا أَخْرُجَ حَتَّى أَلْقَاکَ وَ أَسْتَشِیرَکَ وَ أَسْأَلَکَ الدُّعَاءَ لِی قَالَ فَدَعَا لَهُ وَ قَالَ علیه السلام عَلَیْکَ بِصِدْقِ اللِّسَانِ فِی حَدِیثِکَ وَ لَا تَکْتُمْ عَیْباً یَکُونُ فِی تِجَارَتِکَ وَ لَا تَغْبِنِ الْمُسْتَرْسِلَ فَإِنَّ غَبْنَهُ لَا یَحِلُّ وَ لَا تَرْضَ لِلنَّاسِ إِلَّا مَا تَرْضَى لِنَفْسِکَ وَ أَعْطِ الْحَقَّ وَ خُذْهُ وَ لَا تَخَفْ وَ لَا تَخُنْ فَإِنَّ التَّاجِرَ الصَّدُوقَ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اجْتَنِبِ الْحَلْفَ فَإِنَّ الْیَمِینَ الْفَاجِرَةَ تُورِثُ صَاحِبَهَا النَّارَ وَ التَّاجِرُ فَاجِرٌ إِلَّا مَنْ أَعْطَى الْحَقَّ وَ أَخَذَهُ وَ إِذَا عَزَمْتَ عَلَى السَّفَرِ أَوْ حَاجَةٍ مُهِمَّةٍ فَأَکْثِرِ الدُّعَاءَ وَ الِاسْتِخَارَةَ فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله  کَانَ یُعَلِّمُ أَصْحَابَهُ الِاسْتِخَارَةَ کَمَا یُعَلِّمُ السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ الْحَدِیثَ.


برخی فرازهای روایت، به شرح زیر است:

بِصِدْقِ اللِّسَانِ فِی حَدِیثِکَ وَ لَا تَکْتُمْ عَیْباً یَکُونُ فِی تِجَارَتِکَ: راستگو باش و عیب را نپوشان.

وَ لَا تَغْبِنِ الْمُسْتَرْسِلَ فَإِنَّ غَبْنَهُ لَا یَحِلُّ: کسی که به حال خودش است و از وضع بازار مطلع نیست، فریبش ندهید.

وَ لَا تَرْضَ لِلنَّاسِ إِلَّا مَا تَرْضَى لِنَفْسِکَ: آنچه برای خودت نمی خواهی برای دیگرا نخواه.

: نه زیاد بگیر و نه کم بده. حق را بگیر و حق را بده. أَعْطِ الْحَقَّ وَ خُذْهُ

وَ لَا تَخَفْ وَ لَا تَخُنْ: ظلم و جور و خیانت نکن.

فَإِنَّ التَّاجِرَ الصَّدُوقَ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ: تاجر راستگو با ملائکه کرام خداوند روز قیامت محشور می شود.

فَأَکْثِرِ الدُّعَاءَ وَ الِاسْتِخَارَةَ: در سفر و کارهای مهم استخاره و طلب خیر کن.


اصل پنجم، آشنایی با فنون داد و ستد بازار

افزون بر علم فقه و آشنایی با احکام فقهی، در روایات ما تاکید بر آشنایی با فنون کسب و کار شده است. گاهی کسی بخاطر عدم آشنایی با فنون کسب و کار در حرام می افتد یا در خسارت می افتد و خسارت او را به کج راهه می کشاند و به این ترتیب نظم بازار مختل می شود.

روایت: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  یَقُولُ لَا یَقْعُدَنَّ فِی السُّوقِ إِلَّا مَنْ یَعْقِلُ الشِّرَاءَ وَ الْبَیْعَ. وسائل الشیعه، جلد 12، صفحه 283

" مَنْ یَعْقِلُ الشِّرَاءَ وَ الْبَیْعَ " یعنی کسی که آشناست با فن خرید و فروش و کسب و کار. کسی که عقل خرید و فروش را دارد. بداند چه بخرد و به چه قیمتی بخرد. چه بفروشد و به چه قیمتی بفروشد. چه زمان بخرد و کجا بفروشد. آشنایی با فنون بازار در حفظ و رشد فرهنگ بازار هم اثر دارد. کسی که می خواهد بازاری بشود باید دوره ای را گذرانده باشد و مقدمات لازم را طی کرده باشد و آمادگی پیدا کرده باشد و بعد از تایید وارد بازار شود.223/907/ق
 

تقریر: ج. زنگنه