vasael.ir

کد خبر: ۱۳۳۴۸
تاریخ انتشار: ۰۴ خرداد ۱۳۹۸ - ۱۵:۵۱ - 25 May 2019
دکتر محمود حکمت نیا در برنامه «ضیافت» مطرح کرد؛

بیان وجوه اخلاقی حقوق در قرآن

وسائل ـ معاون مالکیت فکری گفت: ادبیات قرآن این است که وجوه اخلاقی حقوق باید بیان شود تا دلنشین شود و حقوق اسلامی دلنشین است و گرچه نباید وارد عاطفه شود، اما نور عاطفی حتی در الفاظش است.
به گزارش وسائل، سیزدهمین برنامه ضیافت به موضوع بیان وجوه اخلاقی حقوق در قرآنقرآن و اندیشه‌های حقوقی در جهان اسلام اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی جشوقانی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور مجدد محمود حکمت نیا استاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عضو هیات علمی وابسته دانشگاه تهران، چهارشنبه شب اول خردادماه ۹۸ از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.

شجاعی این قسمت از برنامه ضیافت را با قرائت بخش‌هایی از نامه امام علی (ع) به مالک اشتر مشهور به «عهد نامه مالک اشتر» به عنوان یکی از بهترین نمونه‌ها از آیین حکمرانی و حقوق حکمرانان و مردم در جهان اسلام آغاز کرد.

در ادامه محمود حکمت نیا در ابتدای بحث درباره قرآن و اندیشه‌های حقوقی در جهان اسلام، با مرور کوتاهی بر آنچه که در اولین جلسه حضورش در این برنامه گفته بود، بیان کرد: در نوبت قبل تلاش کردیم که یک دستگاه نظری از اندیشه حقوقی ارائه دهیم. اگر قرآن را آخرین وحی الهی به بشر بدانیم، همه آموزه‌های انبیاء در آن جمع شده است و با اتمام وحی گرچه تفسیر وحی و آموزه‌های وحیانی ادامه پیدا می‌کند، اما توانمندی انسانی که در اوان کودکی اش قرار دارد، شکوفا می‌شود و به تدریج به انسان امروزی تبدیل می‌شود.

وی افزود: حال سوال این است که اگر قرآن را دستگاه حل مسئله بدانیم، چگونه می‌توان توانمندی زندگی امروز را سامان داد؟ برای فهم این مطلب باید به مفاهیم بنیادین بپردازیم و اگر آنچه که به سادگی از آن‌ها گذشته ایم، مرور کنیم می‌بینیم که چقدر می‌توانیم قواعد و نهاده‌های حقوقی را از آن‌ها استخراج کنیم.

این استاد دانشگاه اظهار داشت: به عنوان مثال اگر از آزادی بیان صحبت می‌کنیم در سوره الرحمن می‌فرماید: علمه البیان و این یعنی نفس بیان کردن و نه محتوای بیان؛ و در سوره‌های دیگر به اشاره می‌شود و نه مفاد نوشتار؛ بنابراین قلم و بیان ارزش بنیادین است که در قرآن به آن اشاره شده است و اگر قرار باشد که در زندگی انسانی ورود کند باید حدود و ثغور آن و آثارش مشخص شود.

حکمت نیا افزود: اگر در قرآن استنباط و استدلال‌های حقوقی می‌توانیم از داستان‌هایی که از گذشته روایت می‌شود هم نکات عظیمی برداشت می‌شود. مثلا از داستانی در مورد تنبیه حضرت موسی می‌توان این برداشت را داشت که بیانی که ضرری نزند برخوردی با آن نشود گرچه همین برداشت مورد تحلیل‌های فراوان فلسفی قرار گرفته است. بر اساس همین موارد در حوزه بیان می‌گویند که مجازات باید به حداقل برسد و مجازات بیان، بیان متقابل است و از بیان نترسید. جدال احسن مایه روشن شدن حقایق می‌شود. در نظام‌های حقوقی که از بیان گفتگو می‌کنند صرفا از بیان صحبت می‌شود، اما رفتار‌های متضمن بیان هم هست که محل مناقشه است و قواعد متفاوت خود را دارد.

وی تصریح کرد: دشنام و نسبت‌های ناروا حدود بیان هستند و چون بار حقوقی پیدا می‌کنند، با آن‌ها سختگیرانه برخورد می‌شود.

این استاد دانشگاه افزود: در مورد مباحث فلسفی حقوق هم بحث‌های عمیق بسیاری شده است. به عنوان مثال در زمینه بیان، آیا بیان باعث خودشکوفایی انسان و یک ارزش حساب می‌شود؟ آیا اثر بیان موجب روشن شدن حقایق می‌شود؟ آیا بیان موجب به خود آمدن زمامداران می‌شود؟ آیا موجب می‌شود که افراد بتوانند مشکلات خود را بیان کنند؟ در این‌ها ممکن است تندخویی‌هایی باشد، اما برخورد کیفری با این تند خویی‌ها باید به حداقلی برسد تا ارزش‌هایی که از بیان انتظار داریم به حداکثر برسد.

وی افزود: در کتاب‌های حقوق اساسی مسائلی همچون آزادی بیان، تضارب افکار، حد و حدود آن‌ها به عنوان حق و حقوقی که با استفاده از قرآن در قوانین وارد شده است و در قرآن و در موارد مختلف گفت‌وگوی قرآنی صورت گرفته و در کنار باید‌ها و نبایدها، مصادیق را هم ذکر کرده است.

حکمت نیا در ادامه گفت: گفت و گویی که در پی ظهور پیامبران شکل می‌گرفت باعث رشد مردم و جامعه می‌شد. حتی در حوزه حقوق دو بعد داریم اول قاعده حقوقی است که الزام آور است و دیگری توجیهات فلسفی و بیانی هستند که توجیه و قانع کننده اند.

وی تصریح کرد: حتی در همین نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر هم تاکید شده که وقتی به مصر رفتی نگو که من مامورم و معذور که هم برای قلب و روح خودت ضرر دارد و هم برای دین تو که دینی پر از معارف است شایسته نیست و هم اگر از تو اطاعت شود اطاعتی قلبی نیست بلکه اطاعتی از سر زور است که باعث می‌شود مردم از تو پراکنده شود.

وی افزود: در حوزه دین نماز عمود دین است و در حوزه اجتماعی رضایت عمومی عمود دین است؛ بنابراین وقتی بخواهد در ارزش‌های بنیادینف به توضیح ارزش‌های همجوار بپردازد، به عنوان مثال از ثواب صحبت کند، آن را با نماز می‌سنجد. بر همین اساس قواعد حقوقی هم صرف یک قاعده خشک نیست و سوال این است که چگونه باید قاعده، اجرا و زمینه‌های حقوقی را چگونه انسانی، منعطف و اخلاق مدار صورت بندی کنیم؟

محمود حکمت نیا گفت: سر فصل‌های آن به اختصار عبارتند از: اصول و قواعد که در چارچوب مبانی و مفاهیم تعریف می‌شود. اجرای حقوق در مقام دادرسی که بحث نظام قضایی است. در قرآن به قضاوت‌ها حضرت داود و پیامبر اسلام اشاره شده و بر همین اساس مبانی دادرسی ما تبیین می‌شود.

وی با بیان اینکه عدالت پایه نظام قضایی است افزود: ما یک آگاهی قضایی نیاز داریم و یک صفات اخلاقی قضایی و بر سر اینکه کدام بر دیگری تقدم داشته باشد بحث هست.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: علم حقوق ابزاری در دست انسان است که جان و مال انسان‌ها در اختیار آن است و بر همین اساس جایگاه قاضی با بالاترین اختیارات در عین حال بالاترین مسئولیت‌ها است. حتی در مورد رفتار قاضی در محکمه و هم در اجتماع بحث می‌شود. قاضی یک شخص اجتماعی است که باید شان اتاق قضا را در اجتماع هم رعایت کند.

در ادامه حکمت نیا اظهار داشت: نکته قابل تامل این است که زمانی حقوق ما موفق است که در زندگی اجتماعی جریان پیدا کند که توسط دو دستگاه قواعد، که باید و نباید‌ها را تعیین می‌کند و قراردادها، که حدود را تعیین می‌کند، صورت می‌گیرد. این در حالی است که به نظر من یکی از ضعف‌های جهان امروز ضعف قرارداد‌ها است.

وی افزود: در بحث «قرارداد قانون است» می‌توانست دستمان خیلی باز باشد و با ارجاع مردم به خودشان می‌توانیم بسیاری از مسائل را حل کنیم. برای رفتار اجتماعی نباید مدام به قاضی مراجعه کرد و در جایی که پای قرارداد در میان باشد قاضی اول به آن قرارداد مراجعه می‌کند. متاسفانه افراد پول وکیل می‌دهند، اما پول مشاور برای عقد قراردادهایشان نمی‌دهند.

در ادامه این استاد دانشگاه گفت: یکی دیگر از نکات قابل بررسی نقش قواعد، قرارداد و انتظارات از دولت که به عنوان حامی حقوق مردم است که باید بدانیم دولت مداخله کند یا حمایت یا تامین؟ کدام حق باید تامین شود؟ اینطور نیست که دولت موظف به تامین همه حقوق باشد و حتی در حقوق بشر در مورد آزادی‌ها از لفظ منفی و مثبت استفاده می‌شود. باید مشخص شود حدود اختیارات مردم چیست و چقدرش به عهده قواعد حقوقی است و چه مقدار به عهده قراردادها؟ قواعد حقوقی در قرآن مطرح می‌شود، اما وقتی بحث اموال می‌شود باید بر اساس قواعد تجارت رفتار شود و در مورد تجارت هم قواعدش را می‌گوید و مثلا بر وفای به عهد تاکید می‌کند.

حکمت نیا ادامه داد: همه نظام‌های حقوقی در سه سطح پایه، نظام قضایی و نظام اجتماعی صحبت می‌کنند. مکاتب در سطوح سه گانه، نظریه می‌دهند و نظام‌ها تأسیس می‌شوند. من معتقدم ما در حوزه نظریه‌های دولت و حوزه حقوق آزادی‌ها و هم در سایر قسمت‌های حقوقی و نظام دادرسی فقدان نظریه داریم و اینکه صرفا بگوییم منابع مهمی داریم کفایت نمی‌کند.

این استاد دانشگاه افزود: اسلام علاوه بر این سه سطح، در سطح مسایل نظری ویژگی‌های ممتاز دیگری دارد. اسلام علاوه بر نظام‌های حقوقی، قضایی و اجتماعی، نظام‌های دیگری هم دارد. قرآن یک کتاب حقوق نیست، اما حقوق دارد؛ همانطور که کتاب اخلاق نیست، اما اخلاق دارد و یا کتاب مدیریت نیست، اما مسائل مدیریتی دارد و مانند اینها.

وی تصریح کرد: ما در حقوق سعی می‌کنیم تا از الفاظ روشن استفاده کنیم تا بار حقوقی داشته باشد و بازه متمایز باشد. اما در قرآن به دلیل اینکه این‌ها را تلفیق می‌کند، از الفاظ تلفیقی هم استفاده می‌کند. گرچه ما موارد حقوقی را از آن میگیریم، اما می‌توانیم ابعاد دیگر را هم استفاده کنیم.

حکمت نیا ادامه داد: به عنوان مثال وقتی از الفاظی برای رد و بدل کردن مالی صحبت می‌کنیم از الفاظی استفاده می‌کنیم که بار عاطفی خاص خود را هم دارد. به عنوان مثال در حوزه دیه، این کلمه به معنی خون بها نیست. معنی آن یک امر کوچک در مقابل یک امر بزرگ است که می‌خواهد بگوید گرچه پولی می‌پردازید، اما این بهای خون نیست بلکه ذره کوچکی در مقابل موضوع بزرگی است. پس ما وقتی وارد الفاظ می‌شویم باید کمی از خشکی حقوقی عبور کنیم. ما این را به یک بحث حقوقی تبدیل کردیم حتی در غرب می‌گویند ما وجه اقتصادی حیات را می‌پردازیم نه وجه حیات را.

این پژوهشگر تاکید کرد: ادبیات قرآن این است که وجوه اخلاقی حقوق باید بیان شود تا دلنشین شود و حقوق اسلامی دلنشین است و گرچه نباید وارد عاطفه شود، اما نور عاطفی حتی در الفاظش است.

وی افزود: نمونه دیگر مهریه و صداق است که دچار تحول شده مهریه قرار بوده که وجه الفت و محبت باشد، اما ما مهریه را به عنوان یک نظام تامین زن و یا تضمین عدم طلاق و یا به عنوان یک نهاد تادیب و ضمانت اجرایی کیفری تبدیل کرده ایم و از خوشبینی به بدبینی رسیده ایم. وقتی که می‌گوییم واژه‌ها کارکرد عاطفی و اخلاقی دارند؛ این تغییر کند کارکردش هم تغییر می‌کند.

این استاد دانشگاه اظهار داشت: همانطور که باید قواعد روشن باشد، ولی بار معنایی آن هم مشخص شود؛ اصول حقوقی و برنامه ریزی هم باید روشن باشد. اصول در زمینه حقوق، اخلاق، اقتصاد و ... روشن باشد و همه مردم برداشت یکسان از آن داشته باشند./908/241/ح
 
منبع: موج
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۰۹ / ۰۱ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۵:۳۳:۱۱
طلوع افتاب
۰۶:۵۸:۱۴
اذان ظهر
۱۳:۱۱:۵۳
غروب آفتاب
۱۹:۲۴:۵۴
اذان مغرب
۱۹:۴۱:۵۲