به گزارش خبرنگار وسائل، قانون مجازات اسلامی جدید (مصوب) ۱۳۹۲ موضوع ضمان و مسئولیت مدنی و کیفری پزشک در برابر بیمار را بازبینی و ابعاد مختلف آن را بررسی کرده است. پیشتر، رویهی قضایی با مراجعه به منابع فقهی و دکترین، اصلاح قانون مسئولیت پزشک را آغاز کرده بود. ثمرهی انتقادات و اصلاحات فوق اصلاح قانون و وضع مقررهی جدید بود. از طرف دیگر مدتّی است که انواع جراحیهای زیبایی توسعه یافته و استقبال از این جراحیها در بسیاری از کشورها دیده میشود.
این مقاله، به تحلیل مبانی نظری و حقوقی موضوع جراحی زیبایی و حدود مسئولیت متقاضی و طبیب در این جراحی پرداخته است. این تحقیق با واکاوی مسئولیت پزشک، به اصلاح یا شفاف سازی ضرورت جراحی زیبایی توجه کرده و از باب تعیین تکلیف برای انسان مسلمان در طلب زیبایی و حدود مسئولیتی که متوجه او و طبیب و جراح زیبایی است به سؤالات این حوزه پاسخ داده شد.
مقدمه و بیان مسئله
در طول سنوات گذشته در کشور ما، تا مدتها هیچ قانون صریحی دربارهی معافیت پزشک از مسئولیت وجود نداشت و اگر در جریان درمان، حادثهای پیش میآمد، پزشکی که مقصر نبود، مسئول شناخته نمیشد. در سال ۱۳۵۲ این امر در قانون مجازات عمومی پذیرفته شد، ولی پزشکانی که به مادر برای سقط جنین مساعدت میکردند مسئول بودند، مگر اینکه برای حفظ حیات مادر لازم باشد.
در این دوران، اهتمام مقنن بیشتر به مداخله نکردن افراد ناآگاه در امر پزشکی بود. با پیشرفت علم پزشکی نه تنها قاعدهی مذکور تقویت نشد، بلکه موارد تقصیر و قصور پزشکی دقیقتر شناسایی و آشکار شد. در این میان، افزایش جراحی پلاستیک و جراحی پیوند اعضای بدن سؤالات جدیدی را مطرح کرد مبنی بر اینکه اگر کسی در جریان جراحی پلاستیک یا پیوند عضو فوت کرد پزشک مسئول است یا خیر؟ آیا پزشک میتواند به حیات افراد پایان دهد یا خیر؟
در کشور آمریکا در سال ۱۹۷۸ قریب ۱/۵ میلیون نفر عملیات جراحی پلاستیک انجام دادند. از سوی دیگر، روند شناسایی و شکایات مردم از پزشکان در جریان معالجهها یا جراحیها نیز به ضرورت روشن شدن حدود مسئولیت پزشکان میافزاید. رئیس سازمان پزشکی قانونی ایران در مصاحبهی اخیر خود میگوید: «آمارهای رسمی میگوید تعداد پروندههای قصور پزشکی در ۱۱ ماهه سال گذشته ۴۶۶۷ مورد بوده که از این تعداد ۲۰۳۸ پرونده به محکومیت پزشک منجر شده است.
بیشترین شکایات نیز به ترتیب از جراحی زنان و زایمان، جراحی ارتوپدی، جراحی عمومی و دندانپزشکی است ... یعنی در حدود نیمی از پروندهها پزشک مقصر است».
فرضیهی تحقیق عبارت است از اینکه نظام مسئولیت پزشکی در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ تغییر کرده و این نظام به سمت بهبود شرایط برای پزشکان بدون تقصیر و جبران صدمات بیماران حتی اگر رضایت داده باشند رفته است، اما در شرایط زوال مسئولیت پزشک در جراحی زیبایی همچنان شروط متعددی وجود دارد که با اجتماع همهی آنها پزشک از مسئولیت و ضمان در برابر پزشک مبری است.
محقق در این تحقیق، در پی پاسخ به سؤالات زیر است:
۱. در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، مسئولیت پزشک مبتنی بر تقصیر است یا پزشکان مسئولیت مفروض دارند؟
۲. آیا مسئولیت پزشک در جراحیها و معالجههای ضروری و غیرضروری تفاوت دارد؟ جراحیهای زیبایی در کدام دسته قرار میگیرند؟
۳. آیا مسئولیت پزشک در جراحی زیبایی نسبت به سایر جراحیها بیشتر است؟
۴. جراحی برای زیبایی چه حکمی دارد؟ شرایط ناظر بر جواز آن چیست؟ موارد ممنوع و خلاف شرع جراحی زیبایی کدام است؟ تکالیف قانونی متقاضی و پزشک معالج چیست؟
بررسی همه جانبهی مسئولیت پزشک در فروض متعدد و متفاوت ضروری است و قانون جامعی که حدود مسئولیت قراردادی، مدنی و کیفری یک طبیب و سایر دستاندرکاران امور پزشکی و مدیریت امور پزشکی را در انجام معالجات فوری و جراحی زیبایی ضروری و غیرضروری، به ویژه در پیوند اعضاء، توالد مصنوعی و شبیهسازی تعیین کند، وجود ندارد.
در این تحقیق، ضمن بررسی کتب و مقالات پزشکی و حقوقی موجود در این موضوع، آراء محاکم بررسی و نظریات قضات بهرهبرداری شده است. روش تحقیق کتابخانهای و توصیفی است. در این مقاله، ابتدا مسئولیت پزشک در حقوق ایران و سایر کشورها و سپس مسئولیت او در جراحی زیبایی بررسی خواهد شد.
شرایط جراحی زیبایی از دیدگاه علما
مطابق نظر علما و مراجع معاصر اعمال جراحی زیبایی چنانچه سه شرط کلی داشته باشد، مجاز است. این سه شرط عبارتند از: وجود ضرورت شرعی یا ضرورت عرفی، فقدان ضرر و رعایت موازین شرعی و فقدان قصد نامشروع در عمل مشروع.
شرط ضرورت عرفی یا ضرورت شرعی
برخی از فقها برای جواز عمل جراحی زیبایی وجود ضرورت شرعی یا ضرورت عرفی را تصریح کردهاند.
«شریعت مقدس اسلام، شریعت سهله سمحه است. ضرورت عرفی رافع حرمت است ... انجام آن با احراز عدم ضرورت عرفی محل اشکال است».
همین طور از امام سؤال شده است: «جراحی غددی که در بدن میباشد و ضرری هم ندارد شرعا چگونه است؟ جراحی بینی یا گوش جهت زیبایی چه حکمی دارد؟ پاسخ دادهاند: مانع ندارد».
البته از این منظر نمیتوان نبود شرط را استنباط کرد، بلکه شرایطی در خود سؤال است که پاسخ را «جواز» میکند از جمله اینکه «ضرری هم ندارد» چنان که در نظریه دیگر چنین سؤالی از ایشان موجود است.
فقدان ضرر و رعایت موازین شرعی
هر نوع جراحی زیبایی وقتی مجاز است که اولا روشی برای مداوا غیر از جراحی نباشد ثانیا جراحی موجب ضرر دیگری نباشد. در این باره از امام سؤال شده است: «اینجانب زن خانهداری هستم که شش فرزند دارم. بینیام بزرگ است و از همه خجالت میکشم. میخواستم ببینم آیا جراحی بینی حلال است؟» امام پاسخ دادند: «اگر جراح زن باشد و موجب ضرر نشود مانع ندارد».
بنابراین «اضرار به بدن» موجب حرمت عمل است. طبیعی است که هیچ فقهی موافق اینکه موازین شرعی حجاب و عفاف درباره رجوع به جراح حفظ نشود و جراحی به قصد زیبایی انجام شود نیست. اینکه در کلام برخی از علما و مراجع ذکر نشده است به سبب نوع سؤال یا مقام مورد بحث است، ولی در صورت ایضاح مطلب معلوم است در موارد غیرضرر خطر جانی، فقیهی حکم به دفع ضرر یا اعاده سلامت به وسیله نامحرم نخواهد داد.
ایضاح این مفهوم در پاسخ مقام معظم رهبری ملاحظه میشود. از ایشان سؤال شده است: «در صورتی که عمل جراحی زیبایی برای زنان توسط پزشک مرد مستلزم نگاه کردن و لمس باشد آیا انجام جراحی زیبایی جایز است؟ پاسخ دادند: عمل جراحی زیبایی درمان بیماری محسوب نمیشود و نگاه کردن و لمس حرام به خاطر آن جایز نیست، مگر در مواردی که برای سوختگی و مانند آن باشد و پزشک مجبور به لمس یا نگاه کردن باشد».
شبیه همین عبارات از حضرت امام نیز دیده میشود. بنابراین نظر و لمس زن بیگانه در هنگام جراحی یا طبابت برای پزشک مجاز نیست مگر هنگام اضطرار. برای زنان انجام عمل جراحی زیبایی که مستلزم آشکار شدن بدنشان و لمس آن باشد، جایز نیست. در مورد اجرای این اعمال جراحی در نزد طبیبان زن و خداوند آگاهتر است.
سؤال شده است که اگر عمل جراحی زیبایی هم به دلیل زیبایی و هم نزدیکی به همسر و یا با هدف بهبود پوست سوخته باشد، حکم چنین جراحی و پول دادن برای چنین عملی چیست؟ بر اساس نظر علما پاسخ این است: در حالی که این مسائل هم هدف عقلایی و مشروع و هم هدف زیبایی را مطرح میکند، اجازه داده نمیشود مگر در نزد اطبای زن آن هم حکم قطعی داده نشده است.
توجه به این نکته ضروری است که عمل جراحی به قصد زیبایی در صورت زنان انجام میشود مشروط به آشکار نکردن آن در نزد مرد اجنبی است. چنانکه در مورد الصاق عدسیهای رنگی در چشم برای زیبایی زن سؤال شده است و پاسخ داده شده است اگر موجب زینت برای زن باشد بنا بر احتیاط واجب به نزد مردان بیگانه خارج شود.
از یکی از فقها پرسیده شده است: «اگر آنچه توسط طبیب انجام میشود مستلزم نظر و لمس حرام باشد و ضرورت شرعی وجود نداشته باشد بلکه ضرورت عرفیه باشد مانند آنکه انسان برای مثل زیبایی اقدام کند حکم در این موضوع چیست؟» پاسخ دادهاند: «هرگاه ضرورت شرعی وجود داشته باشد، جایز است و گرنه جایز نیست» در همان مورد در جای دیگر حتی ضرورت عرفی را کافی ندانسته، بلکه ضرورت شرعی را لازم دانستهاند.
برخی سؤال کنندگان با برشمردن مقاصد مشروع مثل رفع زشتی و کراهت فرزند یا زشتی غیرفرزند مانند جراحتها یا جراحی به قید زیباتر شدن حکم مسئله را پرسیدهاند و در این موارد نیز پاسخ دادهاند: «اشکالی ندارد و در هیچ یک از حالات همراه با فعل حرام دیگر نباشد، ولی اگر مستلزم فعل حرام مثل نگاه مرد اجنبی و لمس حرام باشد، مگر در هنگام ضرورت جایز نیست». همچنین فرمودهاند: «اعمال مذکور در صورت وجود جهت عقلی و منطقی جایز است».
فقدان قصد نامشروع در عمل مشروع
اگر قصد از انجام عمل جراحی زیبایی قصد نامشروع باشد، عمل جراحی نیز نامشروع است، چنانکه در قراردادها نیز طبق نص صریح قانون مدنی اگر جهت معامله قید شود و خلاف شرع باشد، معامله باطل است؛ خرید و فروش انگور عمل مباح است، اما اگر به قصد تهیه شراب و با ذکر جهت در معامله باشد، بیع باطل است.
در مواردی که جهت قرارداد طبیب و بیمار نامشروع بیان شود و پزشک هم بداند علاوه بر مسئولیت قهری، مسئولیت کیفری ناشی از ارتکاب فعل حرام حادث میشود، بیان شده است: «اگر کشیدن پوست برای حفظا لنفس، یا دفع سختی (مشقت)، یا مجروحیت عضو یا نفس یا برای مجرد زیبا شدن باشد، این غایات مشروعاند.
ولی در هدف پنج، اهداف غیرمشروع زیاد است. در اهداف سه گانهی اول، مکلف بنا به احکام تیمم و ترک وضو و غسل و مانند آن در موضوع خواندن نماز در صورت داشتن نجاست و مثل آن عمل میکند. اما اگر هدف مجرد زیبایی است، ترک واجب با انجام حرام جایز نیست. اهداء پوست و گرفتن آن و طبابت برای آنها در این صورت جایز نیست».
یا برای کسی که زیبایی میخواهد، کندن مقداری از پوست بدن خودش از محل دیگر هنگامی که مستلزم حرام نباشد جایز است؟ بنا بر قول نزدیکتر به ظاهر ادله جایز است. پس مردم مسلط بر بدنها و اموال و نفوس خودشان هستند.
بنابراین بنای عقلا بر این است که اگر مانع شرعی نباشد و با استناد به اصل برائت، اعطای پوست در صورتی که قصد حرام شرعی در آن نباشد به طور مجانی یا به شرط عوض در جایی که اعطا کننده نیازمند به عوض است مانعی ندارد. در این صورت، اگر طبیب برای انجام عمل جراحی، مرتکب فعل حرام در گرفتن و پیوند زدن نباشد، مسئولیت ندارد.
جراحیهای زیبایی که جنبه درمانی نداشته باشد و هدف و مقصود آن تغییر در حقیقت انسان برای تأمین هوی و هوس و یا صرف تقلید از دیگران باشد؛ مثل اینکه جراحی به منظور تغییر صورت برای مشابهت به شکل معینی باشد یا به قصد فریب و گمراه کردن دستگاه قضایی (یا پلیس) باشد، جایز نیست. مانند تغییر شکل بینی و بزرگ و کوچک کردن لبها و تغییر شکل چشمها و بزرگ کردن گونهها.
شرایط لازم برای جواز جراحی زیبایی و معافیت پزشک و بیمار
در مجموع میتوان گفت، با توجه به همه شروط لازم پزشکی، فقهی و حقوقی برای جراحی، ضروری است برای جواز جراحی زیبایی و معافیت پزشک و بیمار موارد زیر رعایت شود:
الف. فقدان ضرر مهم (ممنوعیت اضرار به بدن قاعده عام است).
ب. درمان به روش دیگر ممکن نباشد.
ج. رضایت بیمار آگاهانه و داوطلبانه، به همهی مخاطرات وجود داشته باشد. در صورت عدم اهلیت بیمار ولی او باید رضایت داشته باشد.
د. ضرورت شرعی وجود داشته باشد.
ه. نتیجه مطلوب و مورد نظر پزشک و درخواست منطقی بیمار اجابت شود.
و. پزشک تخصص کافی و مرتبط با جراحی را داشته باشد و عوارض جانبی به دنبال نداشته باشد.
ز. انگیزه فاسد مثل کلاهبرداری، تدلیس، تغییر جنسیت بدون اخذ مجوز قانونی، هوسرانی و فساد و فحشاء دلیل و سبب یا جهت درخواست بیمار نباشد.
ح. بیمار باید عاقل، بالغ و رشید باشد. جراحی زیبایی غیردرمانی و تنها به قصد زیباتر شدن، موکول به ۱۸ سال تمام قمری باشد.
نتیجه گیری و پیشنهادات
۱. در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، مسئولیت پزشک به مسئولیت مبتنی بر تقصیر نزدیک شده است.
۲. در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، برائت پزشک همراه با سایر شرایط به طور کلی رافع مسئولیت نیست و اگر پزشک از موازین علمی تخلف کرده باشد نیز مسئول خواهد بود.
۳. قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ با توجه به پیشینهی فقهی و آراء محاکم به تدریج اصلاح شده و در عمل به نحو مناسبی در عمل مؤثر بود.
۴. سؤالات متعددی دربارهی حدود مسئولیت پزشک در این قانون فاقد پاسخ است؛ از جمله اگر جراحی مشروع، ولی ضروری نباشد، پزشک با رعایت شرایط از مسئولیت معاف است؟
۵. به نظر میرسد در برخی موارد تعهد پزشک باید «تعهد به نتیجه» تلقی شود، همچون مواردی که پزشک مکلف به انجام آن است مثل «رازداری» یا «افشای اطلاعات در بیماری واگیردار» یا «اعلام خشونت علیه طفل». شاید در کشور ایران نیز مسئولیت ناشی از بهکارگیری تجهیزات پزشکی و اعضای مصنوعی را مسئولیتی مشتـرک بین طبیب و بیمارستان باید دانست.
۶. به نظر میرسد بهتر است مسئولیت پزشک در جراحی زیبایی و غیرضروری افزوده شود و تعهد پزشک در این موارد باید تعهد به نتیجه باشد.
۷. مسئولیت پزشک در جراحی مشروع، ولی غیرضروری مانند سزارین در مواردی که امکان زایمان طبیعی وجود دارد، باید افزوده شود. به عبارتی تعهد پزشک باید تعهد به نتیجه باشد و چنانچه در جریان جراحی موصوف لطمه یا خساراتی وارد شد پزشک مسئول باشد.
۸. اثبات قصور پزشکی برای بیماران باید سادهتر باشد تا حمایت کافی از افراد عادی در برابر جامعهی حرفهای به عمل آید، به گونهای که جان انسان قربانی خطای مکرر متخصصان غیرمحتاط نشود.
۹. برای هر نوع سیاستگذاری در این حوزه باید دو اصل رعایت شود: اول اینکه سیاستها نباید مانع ریسک پذیری شود و دوم اینکه سیاستها پیشرفت دانش پزشکی را کاهش ندهد و در عین حال جان مردم و بیماران را در معرض خطر قرار ندهد و برای جبران خسارات حداکثری از بیماران، تدابیر لازم را پیشبینی کند.
مقاله «جراحی زیبایی و مسئولیت طبیب» توسط محمدعلی حجازی و فاطمه بداغی نگارش یافته و در فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، سال هفدهم، شماره ۶۸، تابستان ۱۳۹۴ منتشر شده است.
برای مشاهده اصل مقاله اینجا را کلیک کنید./204/241/ح