به گزارش خبرنگار وسائل، مفهوم کارآمدی و کارایی از مفاهیم مهم و جدید در عرصههای علومی مانند سیاست، مدیریت و اقتصاد است. این مفاهیم در علم مدیریت از پیشینه قدیمیتری برخوردارند. در علم مدیریت، کارآمدی در گرو کسب هدفهای تعیین شده و رضایت خاطر کسانی است که در راه رسیدن به اهداف نقش دارند. اما کارایی در به کارگیری و تخصیص منابع تولید، برای استفاده از منابع تولید و صرف حداقل هزینه و کم ترین ضایعات برای هر میزان تولید است.
این دو واژه در علم سیاست معمولا به گونهای درست یا نادرست، مترادف فرض شدهاند و غالبا بیانگر قابلیت و توانایی اداره هر کشور توسط مدیران و کارگزاران شایسته آن و ایفای بهینه کارویژههای دولت و کسب حداکثر رضایتمندی مردم میباشد.
از آنجا که هـر سـامانه مـدیریتی و هر سازمانی به دنبال پیشینه کردن کارآمدی و کارایی خویش است، بدیهی اسـت کـه گـسترده ترین و مقتدرترین سازمان موجود؛ یعنی نهاد دولت هم به دنبال دستیابی به این هدف حیاتی بـاشد تـا بـا داشتن پیشینه مشروعیت اولیه، به مشروعیت سازی جدیدی دست یازیده و مشروعیت ثانویه از طریق کارآمدی را نـیز کـسب کند و بدین وسیله دوام و پایبندی خویش را، با تحصیل رضایت افزونتر شهروندان، بیش از پیش تـضمین نـماید.
از دهههای گذشته و همراه با نضج نظریههای توسعه، مبحث کارآمدی به عنوان مولفههای مشروعیتزا و موثر در بقا، استحکام و رشد و ترقی نظامهای سیاسی و رافع خللها و بحرانهای سامانهای اهمیتی روز افزون یافت و بررسی تعاملات این مفهوم با مفاهیمی مانند مشروعیت در دستور کار اندیشوران قرار گرفت. اندیشوران نظریههای کارکردگرای ساختاری و حوزه سیاستگذاری عمومی مفهوم کارآمدی و رابطه آن با نظریه بحران و نظریه سیستمها را مورد بحث قرار دادهاند.
از آنجا که کشور ما هماکنون مواجه با معضلاتی در حوزه کارآمدی است و در بخشهایی از مدیریت کشور با مخاطرات ناکارآمدی روبرو هستیم سعی می شود که به این پرسش پاسخ داده شود که آیا مفهوم کارآمدی و شاخصههای آن، در نهج البلاغه و کلام امام علی(ع) بطور مستقیم یا غیرمستقیم مورد اشاره قرار گرفته است؟ و در صورت مثبت بودن، کارایی مزبور، دارای چه ماهیت و شاخصههایی است؟ برای پاسخ به این پرسشها، کاوش دیدگاههای امام(ع) در حوزه مدیریت و سیاست راهگشا است.
مفاهیم با اهمیت کارآمدی و کارایی به رغم تازه و عصری بودن، هم به طور اخص و هم به طور اعم و به مضمون در نهج البلاغه مورد اشاره امام علی (ع) قرار گرفته است اما باید اذعان داشت در حالی که پیشرفت و کارایی در سازمان و نظامهای غیردینی و لاییک، تنها با ملاحظه مادی سنجیده میشود، سازمان و نظام سیاسی اسلامی و علوی پا را از این ملاحضات مادی فراتر می نهد و فقط به فکر اهداف زودگذر و کوتاه مدت مبتنی بر ملاحظات اقتصادی و کارایی مادی نیست و بدین وسیله هدفهای فردی، اجتماعی، سازمانی و حکومتی را صرفا در پرتو محاسبات مادی نمینگرد بلکه ابعاد معنوی کارایی و شرافت انسانی و ارتقای کرامت بشری را نیز در رفتار انسانی و تعامل حکومت و مردم مد نظر دارد و بیشترین بازده مادی را به گونه متقارن، با افزایش بهینه و کارایی بازدههای معنوی در نظر میگیرد.
از این منظر کارآمدی از یک سو به معنای ایفای بهینه کلیه کارویژههای حکومت است و از سوی دیگر کارآمدی مزبور دارای شاخصه و اصولی به شرح زیر است: عدالتورزی، شایسته سالاری، مجربگرایی، نظارت و کنترل، ضابطه و قانون به جای رابطهگرایی، امانتداری، تکلیفگرایی و مسئولیتشناسی، الگو بودن مدیران و رهبران و ساده زیستی آنان، کفاف و قناعت و پرهیز از اسراف.
از دو منظر می توان به دیدگاههای امام در مورد کارویژههای اصلی حکومت نگریست: منظر عام و منظر خاص. در بخشهایی از نهج البلاغه مانند عهدنامه مالک اشتر، امام در قسمتهایی اهداف عالی حکومت را برشمرده و در منظرهای خاص دیگر به صورت مباحث فرعی، مقاصد حکومت را تصریح کردهاند.
برخی از مولفان با ذکر مستندات فراوان از نهج البلاغه، اهداف و کارویژههای حکومت را از دیدگاه امام(ع) در مواردی همچون موارد زیر ذکر کردهاند: تامین سعادت مادی ومعنوی و توجه به رشد و بالندگی مردم، احیا، احقاق و اقامه حق و دفع باطل، تحقق عدالت، تامین امنیت، تحقق وحدت امت در پرتو حکومت رهبری الهی، تامین رفاه عمومی، حفظ کرامت انسانی، وصول به تعامل صحیح و مثبت بین حکومت و مردم و کسب حداکثر رضایت آنها. بدیهی است میزان دستیابی به این اهداف و تحقق این کارویژهها، تعیینکننده میزان کارآمدی و کارایی حکومت میتواند باشد.
در تالیفات متعددی، از رهنمودهای امام(ع) در نهج البلاغه و نیز سیره رفتاری حضرت استفاده شده است و همچنین سیره نظری و عملی ایشان توسط نویسندگان و متفکران سیاسی اسلام مقایسه وتشریح شده است. امروزه با بررسی و مطالعات بهعمل آمده ملاحظه شده است وظایف مدیر در اسلام و نهجالبلاغه با وظایفی که طبق نظریههای جدید برای مدیر برشمرده است مطابقت دارد. در همین راستا اندیشوران اسلامی به شیوه مستند، دیدگاههای تخصصی امام(ع) را در حوزهها و وظایف اصلی مدیریت، از جمله برنامهریزی، هماهنگی، سازماندهی، رهبری و کنترل امور تشریح و مقایسه نمودهاند.
مقاله کارآمدی در آموزههای نهج البلاغه، به قلم دکتر بهرام اخوان کاظمی، در فصلنامه الهيات و معارف اسلامی (مطالعات اسلامی)، تابستان 1386، شماره 76 (ويژه علوم قرآن و حديث)، به چاپ رسیده است./205/241/ح