vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی در اولین جلسه سال تحصیلی 94-95، در درس خارج فقه نظام اقتصادی اسلام  که روز یکشنبه پنجم مهرماه 1394 در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره ) قم برگزار شد، در ادامه مباحث مطرح شده سال قبل، وارد بحث نهادهای مبادله درنظام مبادله اقتصاد اسلامی شد و بازار را بعنوان اولین نهاد مبادله­ ای معرفی کرد.

وی در ادامه، اولین عنصر از مقوّمات اصلی فرهنگ بازار اسلامی را، ایمان به خدا و تسلیم به حاکمیت بلامنازع او دانست و یکی از نتایج و فروع آن را، ایمان به رازقیت و رزاقیت خداوند برشمرد.

آیت الله اراکی تاکید کرد: رسانه ها و همه دستگاه های تربیتی و تعلیمی مانند دانشگاه و آموزش و پرورش می بایست عنصر مهم ایمان به خدا و تسلیم به حاکمیت بلامنازع او را به گونه ای تعلیم دهند که فرد با چنین نگاهی وارد جامعه شده و نتیجتاً برای او دست کشیدن از رزق غیر حلال آسان باشد.

خلاصۀ درس اول «فقه اقتصاد» آیت الله اراکی را در ذیل ملاحظه می فرمایید.

بسم الله الرحمن الرحیم

عنوان کلی بحث ما، نظام مبادله دراسلام است که طبق طرح ما، چهارمین مبحث کلان از مباحث اقتصادی است. سه نظام دیگر عبارت بودند از: نظام توزیع نخستین، نظام تولید، نظام توزیع ثانوی. مبادله دو نوع بود. مبادله مستقیم و مبادله غیر مستقیم. درباره حقیقت مبادله غیر مستقیم و واسطه بحث کردیم. درباره بانک هم صحبت کردیم، گرچه بحث درباره بانک به مناسبت بود و جای بحث آن جای دیگری است.

بحث فعلی ما نهادهای مبادله است.چهار نهاد مبادله تعریف کرده ایم که به ترتیب بحث خواهیم کرد. بازار، بانک، بورس، شرکت. نظام مبادله بر مبنای این چهار نهاد مبادله است.

نهاد اول: بازار

بر هر بازاری، فرهنگی حاکم است که روح و جان بازار را تشکیل می دهد.هویت یک بازار می تواند شیطانی بشود چنانکه دربرخی روایات می فرماید که شیطان، منبر خود را وسط  بازار می گستراند؛ همچنانکه ممکن است هویت بازار رحمانی باشد. اگر بخواهیم بازارهویت اسلامی داشته باشد باید مقوّماتی داشته باشد. مقومات اصلی فرهنگ اسلامی بازار را عمدتاً هفت عنصر تشکیل می­دهد.                                                                      

اولین عنصر:

ایمان به خدا وتسلیم به حاکمیت بلامنازع اوست. مراد از ایمان به خدا دراینجا صرفاً ایمان به یک آفریننده و مبدأ برای جهان هستی نیست. خدایی که قرآن معرفی می کند صرفاً یک مبدأ و آغاز نیست بلکه فرمانروا است و مدیر بالفعل و حاضر درهمه امور و ارکان وجود است. برخلاف ادیان یهودی و مسیحی که از خداوند یک عنصر غیر فعال تصویر می کنند. آیه شریفه می فرماید : "الله لا اله الا هو الحیّ القیّوم ..."؛  قیّوم یعنی درهمه چیز قائم به امر است. یا آیه شریفه " شهد الله انّه لا اله الا هو و الملائکةُ واولوا العلم قائماً بالقسط "، یا اینکه تعبیر به ملک و فرمانروا می کند: " سبّح لله ما فی السموات و ما فی الأرض الملک القدّوس العزیز الحکیم". فرمانروا، مالک الأمر، له الخلق و الأمر، مقوّم و قائماً بالقسط درجهان؛ این خدایی است که قرآن تعریف می کند.                                                                  

 ایمان به چنین خدایی، نتایجی دارد. فروع و نتایج ایمان به چنین خدایی چیست؟                                                                                                                       

- ایما1ن به رازقیت و رزّاقیت خداوند

 ایمان به رازقیت خداوند متعال، از مهمترین عناصر فرهنگ بازار است : " و ما من دابّة الا علی الله رزقها ..."  ، " فابتغوا عندالله الرزق...."، " هو الّذی یرزقکم من السماء..." و سایرآیات.

 معنی این آیات این نیست که دنبال رزق و روزی نباشیم بلکه " اُمرتُم بالطلب" : تکلیف شده است به طلب روزی.

 رسانه ها و همه دستگاههای تربیتی و تعلیمی مانند دانشگاه و آموزش و پرورش می بایست این عنصر مهم را به گونه­ای تعلیم دهد که فرد با چنین نگاهی وارد جامعه شود. دراینصورت برای او آسان است که از رزق غیر حلال دست بکشد .

2- ایمان به اینکه همه نظامات عالم، چه نظام پنهان و چه نظام آشکار، در دست اوست

 خداوند برای روزی رساندن، یک نظمی دارد. همه این نظم، نظم آشکار نیست بلکه بخشی از آن پنهان است. اگر از طریق نظم آشکار و تلاش های متعارف به رزق حلال دست پیدا نکرد، نباید سراغ حرام برود بلکه تلاش را ادامه بدهد چون خداوند اگر از طریق نظم آشکار به او روزی نرساند از مجرای نظم خفی و غیرآشکار، نظم نهفته ، روزی او را می رساند.

آیه شریفه :" من یتّق الله یجعل له مخرجاً و یرزقه من حیث لایحتسب".  "لایحتسب" یعنی نظم غیر آشکار جهان ؛ به معنی این نیست که دیمی (بدون اسباب) رزق می رساند. خیر. " أبی الله أن یجری الأمور الا باسبابها ".  روایت صحیحه می­فرماید: " أبی الله الا أن یجعل ارزاق المؤمنین من حیث لایحتسب ". چرا فرمود "مؤمنین" ؟ چون این مؤمنین هستند که خو درا از طرق غیرمحلّله رزق، باز می دارند. از این رو خداوند ابواب دیگر(؟) رزق خود را بر روی او باز می کند. در روایتی، مضموناً می­فرماید که خداوند برای هرنفسی، رزق حلال او را مقدّر فرموده است اگر آن نفس صبر نکند و عجله کند و درپی حرام برود، خداوند از روزی حلال او می بُرد و قطع می کند. این روایت مؤید این است که یک نظام حاکمی در جهان وجود دارد که چون مؤمنین دنبال رزق حرام نمی روند، برای آنها چنین عمل می کند که :" أبی الله الا أن یجعل ارزاق المؤمنین من حیث لایحتسب "؛ اگر مؤمن نباشد و دنبال حرام برود، خداوند دست او را از حرام قطع نمی کند و روزی حلال او قطع می شود.                                                                                                         

بنابراین از نتایج ایمان به خدای مدبّر این است که اعتماد بر رازقیت خداوند من حیث لایحتسب پیدا می کند و اینکه خداوند نظم جایگزینی دارد که جایگزین نظم رایج می کند، اگر انسان به حلال و حرام خداوند معتقد و پایبند باشد.                  

3- ایمان به علم خداوند و سمیع، بصیر و آگاه بودن خدا از احوال انسان

 نظارت و آگاهی، از عناصر مهم فرهنگ اسلامی اقتصاد است. اینکه خداوند می داند ما در چه حالی هستیم. اگر ایمان به احاطه خداوند داشته باشد خیلی از کارها را انجام نمی دهد. آیات بسیاری از قرآن مانند "والله یعلم ماتبدون و ماتکتمون..." دلالت بر علم و احاطه الهی دارد. 

4- ایمان به مکافات الهی

 یعنی اینکه خداوند نظم جهان را بگونه ای قرارداده است که عمل نیک، پاسخ نیک و عمل بد، نتیجه بد می دهد. همانکه گفته می شود: گندم از گندم بروید، جو ز جو.

این فرهنگ که می گوید " جزای نیکی، بدی است"، همان فرهنگ شیطانی است؛ درفرهنگ شیطانی، انسانهای پست براساس چنین مقوله ای عمل می کنند. درحالیکه در فرهنگ الهی تاکید شده است که عمل نیک در همین دنیا غیر از حیات اخروی، پاداش داده می شود. در آیات زیادی تاکید بر این مطلب است: "هل جزاء الإحسان الا الإحسان". در این جهان چنین است یعنی کسی که در بازار، خوب رفتار کند، با امانت، با صداقت، از رزق حلال دست برندارد، دنبال حرام نرود، درهمین دنیا برکت خواهد دید و پاداش خود را خواهد دید.

آیه کریمه: " و لو انّ اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحتنا علیهم برکات من السماء و الأرض و لکن کذّبوا فأخذناهم بما کانوا یکسبون ". در این آیه، هم رفتار منفی و هم رفتار مثبت هر دو، پاداش و مکافاتشان در این دنیا مطرح شده است.

در تفسیر آیه کریمه: " و اذا اردنا ان نهلک قریةً امرنا مترفیها ففسقوا فیها فحقّ علیها القول فدمرناها تدمیرا"، می­گوییم: اولاً "أردنا و أمرنا" اراده و امر تکوینی است و نه تشریعی . ثانیاً: قانون هلاک "قُری" این است که فسقه آن ، وقتی فسق را منتشر کردند، طوریکه فسق فرهنگ عمومی قریه شد، بدنبال آن "دمرناها تدمیرا" خواهد آمد.

این روایت شریفه که از ناب ترین روایات باب است را می خوانیم: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ :                                                                                

 أَلَا إِنَّ الرُّوحَ الْأَمِینَ نَفَثَ فِی رُوعِی أَنَّهُ لَا تَمُوتُ نَفْسٌ حَتَّى تَسْتَکْمِلَ رِزْقَهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ اسْتِبْطَاءُ شَیْ‏ءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ تَطْلُبُوهُ بِمَعْصِیَةِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَسَّمَ الْأَرْزَاقَ بَیْنَ خَلْقِهِ حَلَالًا وَ لَمْ یُقَسِّمْهَا حَرَاماً فَمَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَ صَبَرَ أَتَاهُ اللَّهُ بِرِزْقِهِ مِنْ حِلِّهِ وَ مَنْ هَتَکَ حِجَابَ السَّتْرِ وَ عَجَّلَ فَأَخَذَهُ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ قُصَّ بِهِ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلَالِ وَ حُوسِبَ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَة  وسائل ‏الشیعة ج : 17 ص : 45

223/907/ش

تقریر: ج.زنگنه