به گزارش خبرنگار وسائل، در اسفند ۱۳۹۷ نخستین همایش کتاب سال بانوان برگزار شد؛ در این مراسم آثار برگزیده در سه بخش معرفی شدند و مولفان آنها لوح تقدیر و هدایای خود را از حضرت آیتالله مکارم شیرازی دریافت کردند.
در بخش زن و خانواده یکی از آثاری که به عنوان اثر برگزیده مورد تجلیل واقع شد، کتاب حقوق کودک نوشته حجت الاسلام دکتر پیوندی است. آنچه در این گفتار ارائه شده، بخشی از مهمترین مباحث پیشگفتار و درآمد کتاب مذکور است.
کودک، آسیب پذیرترین عضو خانواده، آینده ساز جامعه
کودک به عنوان عضوی از خانواده و جامعه انسانی، به لحاظ آسیب پذیری بسیار و نداشتن توانایی مناسب در دفاع از خود، بیش از دیگران در معرض خطر، تضییع حقوق و بزه دیدگی قرار دارد؛ از این رو، در نظر گرفتن حقوق ویژه برای کودک با هدف حمایت از جنبههای مختلف زندگی او، از حیات و تغذیه گرفته تا آموزش و تربیت، ضروری مینماید.
از دیگر سو، کودکان هر جامعه، آینده سازان آن جامعه اند؛ لذا پرورش و رشد صحیح آن ها، نه تنها آینده سعادتمند آنان، بلکه آینده روشن جامعه را نیز نوید میدهد. تحقق این مهم، در گرو شناسایی حقوق کودک به نحو شایسته است. شاخص این شایستگی نیز وابسته به ارزشهای پذیرفته شده در هر جامعه بوده که آن هم متاثر از جهان بینی حاکم است.
تبیین راهبردها و آموزههای شریعت اسلام که در این زمینه از نظامهای دیگر گوی سبقت ربوده است، در کنار توجه به دیدگاههای موجود در دیگر نظامهای حقوقی و اسناد بین المللی، تحقیقی جامع و شایسته میطلبد.
هدف از این تحقیق، تبیین مبانی عمومی و اختصاصی حقوق کودک و روش شناسی حقوق کودک و همچنین، بررسی و تحلیل حقوق مدنی، فرهنگی و سیاسی کودک و وضعیت کودکان خاص و کودکان در وضعیت خاص از دیدگاه اسلام، حقوق داخلی کشورها و اسناد بین المللی است.
نوآوریهای کتاب «حقوق کودک»
محقق محترم به مدد فضل حوزوی و تحصیلات دانشگاهی اش، در زمینههای زیر به نوآوریهایی دست یافته است:
اول، مبانی حقوق کودک، از قبیل: اقتضائات خاص زمان کودکی و نیاز به توجه خاص با این دوران؛ دوم، روش شناسی حقوق کودک، از جمله اختلافهای بنیادی میان حقوق اسلام و حقوق غرب در این زمینه؛ سوم، نقد کنوانسیون حقوق کودک در مواردی مانند خلاهای موجود در کنوانسیون، مثل بی توجهی به دوران قبل از تولد و زندگی جنینی و نیز مواردی که ممکن است در تعارض با موازین اسلامی باشد، مثل مواد مربوط به آزادی عقیده و مذهب کودکان.
ایشان با ارائه مقالاتی با عنوان کودکان بد سرپرست، خشونت علیه کودکان، ضرورت تدوین منشور حقوق کودک، وضعیت حقوق کودکان در ایران و ...، در همایشهای ملی و بین المللی، داخلی و خارجی و نیز موسسات آموزشی و پژوهشی، یافتههای علمی خود را در معرض نقد و بررسی قرار داده است.
درآمد: خانواده، اولین محیط تعاملی کودک
کودکی از مراحل بنیادین زندگی هر انسان در جامعه است. اگر این مرحله بهخوبی شناخته شده و بهطور مناسب پشت سر گذاشته شود، جامعه مملو از افرادی خواهد شد که قابلیتهای لازم برای زندگی در وضعیتی مطلوب را دارند. در واقع، دوره کودکی دورهای است که انسان سپری میکند تا از کودکی بیولوژیک به عضوی اجتماعی تبدیل شود.
کودک، نخستین تعامل خود را با محیط، در خانواده آغاز میکند؛ پس مهمترین جایگاه برای کودک، خانواده است و یکی از ارکان خانواده نیز ممکن است کودک باشد. در این کانون اولیه، نخستین اثرگذاری و اثرپذیری آغاز میشود و کودک، اندکاندک در فرایند رشد اجتماعی قرار میگیرد. از دیدگاه روانشناسان، سالهای اولیه کودکی در رشد شخصیت و آینده کودک نقشی بسزا دارد. بیشترِ شناختهای کودک از خود، اطرافیان و محیط نیز در این دوران شکل میگیرد.
امروزه، این حقیقت به اثبات رسیده است که کودکان در سنین کم، به توجه و مراقبت جسمانیِ صرف نیاز ندارند؛ بلکه باید به همه ابعاد وجودی کودک که شامل رشد اجتماعی، عاطفی، شخصیتی و هوشی است، توجه کرد. اینها عوامل تعیینکننده و اساسی شخصیت هر انساناند که از دوران کودکی پایهگذاری میشوند و شکل میگیرند.
میزان سلامت جسمانی و روانی کودک به ارتباط خانواده با وی و اینکه تا چه میزان خانواده تلاش میکند نیازهای او را برآورده سازد، بستگی دارد. کودکانی که در این سالها از نظر عاطفی و امنیتی در خانواده تأمین نمیشوند، در آینده به سختیها و مشکلات متعددی دچار میشوند.
کودک در منابع اسلامی
کودکان، به تعبیر قرآن، زینت دنیا، امانتهایی از طرف خداوند، مایه روشنی چشم و ... هستند. پیامبر گرامی اسلام (ص) در آموزههای خویش، حرمت و کرامت نهادن به کودکان را به عنوان یکی از اصول مترقی، به پیروان خویش آموختند و ائمه بزرگوار شیعه نیز در تکریم اولاد و میوههای زندگی، احادیث گهرباری از خود باقی گذاشته اند.
جمله ماندگار امام معصوم (ع) که فرمودند: «أولادُنا أکبادُنا، صُغَراؤهُم اُمَراؤنا، وکُبَراؤهُم أعداؤنا، فإن عاشُوا فتَنُونا، وإن ماتُوا أحزَنُونا ـ اولاد ما جگر گوشههای ما هستند» تنها بخشی از میراث و فرهنگ و ارزش فرزندان در جامعه را نشان میدهد.
اما در جهان امروز و بر اثر تخریب محیط زیست، فقر، در گیریهای مسلحانه، بیماریهای مهلکانه و واگیر دار، سوء تغذیه و ...، امنیت و جان میلیونها کودک در معرض خطر و هجمه قرار دارد. جهان امروز بیش از هر زمان دیگری، برای کودکانمان ناامن و بحرانی شده است.
با وجود خواستهها و تلاشهای جوامع انسانی، اصول و آموزههای دینی و اخلاقی و انسانی و نیز فعالیتهای مثبت جامعه جهانی برای تامین محیطی مناسب برای کودکان، همچنان شیوه زندگی کودکان با معیارهای پذیرفته شده جهانی برای تامین حقوق خود فاصله دارد.
تحولات به رسمیت شناختن حقوق کودک در جهان
در ابتدا، درک نادرست بشر از کودک و دوران طفولیت و گاهی هم خبیث و ناپاک دانستن آن، باعث شده بود که سختترین برخوردها با کودکان امری عادی و مثبت تلقی شده و به دلیل همین نوع نگرش جامعه به کودکان، هر گونه اذیت و آزار و شکنجه آنان امری مجاز تصور میشد.
به رسمیت شناختن حقوق کودک در جهان، مسیر بسیار سختی را پشت سر گذاشته است: در اواخر قرن نوزدهم، به دورهای از تحولات تاریخی میرسیم که میتوان آن را دوران شناسایی حقوق کودک و توجه و احترام به آن نامید. از اواخر سده نوزدهم به بعد، در اکثر نظامهای حقوقی، کودکان به عنوان صنفی خاص، موضوع حقوق قرار گرفته اند.
بعد از جنگ جهانی اول که بخشی از قربانیان آن کودک بودند، برای حمایت از حقوق انسان اهتمام بسیاری کردند که این رویکرد، به تهیه و تصویب اسناد متعددی در حمایت از حقوق انسان منجر شد. در پی شکل گیری این نوع نگرش و فعالیتهای متناسب با آن، توجه جامعه جهانی به قشرهای خاصی از افراد، مانند کودکان که نیاز به حمایت خاص و ویژه دارند، جلب شد.
علاوه بر اسناد عام حقوق بشری که در ضمن آنها به کودکان نیز توجه شد، اولین اقدام در حمایت از کودکان به سال ۱۹۲۴ بر میگردد: در آن سال، جامعه ملل اعلامیه حقوق کودک را که سازمانی غیردولتی و بینالمللی تهیه کرده بود، در پنج ماده تصویب کرد.
بعد از جنگ جهانی دوم، بهدلیل وضعیت آسیبپذیر کودکان، بهویژه در زمان درگیری و مخاصمۀ مسلحانه، اعلامیه جهانی حقوق کودک در ۲۰ نوامبر ۱۹۵۹ طی قطعنامهای با اتفاق آرا در مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد. اگرچه این اعلامیه تأثیر چشمگیری در نگرش کشورها به حقوق کودکان ایجاد کرد، ضمانت اجرا نداشت و برای دولتها تعهدآور نبود.
در سال ۱۹۷۸، لهستان سند پیشنهاد پیشنویس کنوانسیون حقوق کودک خود را در حمایت از کودکان به سازمان ملل ارائه کرد که پس از ده سال بحث و گفتگو، تصویب شد. بعد از آن، اقدامات عملی و اَسناد دیگری نیز مطرح شد که در بخش بررسی پیشینه تاریخی، بهتفصیل آنها را بررسی خواهیم کرد.
نظام حقوقی اسلام از بدو ظهور در جزیره العرب، به کودکان به عنوان صنف خاشی که نیاز به مراقبت دارند، توجه کرده است. شارل، نویسنده و حقوق دان فرانسوی و مولف کتاب حقوق اسلام میگوید: اسلام، دوازده قرن قبل از حقوق اروپایی، بر این موضوع تاکید کرده است که اطفال از تعقیب و مجازات مصون اند.
مراجعه به آیات قرآن کریم و سنت معصومان (ع) که در مباحث کتاب بررسی خواهیم کرد، تاکید کننده این معناست. اسلام برای حمایت همه جانبه از منافع و مصالح ویژه کودک، آموزههای پیش بینی کرده است که از سالها قبل از تولد کودک آغاز میشود. اسلام برای اینکه فرزندانی شایسته به جامعه تحویل داده میشود، حتی برای انتخاب همسر نیز معیارها و قواعدی بیان کرده است.
محتوای کتاب «حقوق کودک»
نوشتار پیشِ رو تلاشی در جهت پاسخ به یکی از دغدغههای مهم در موضوع کودکان است: کودکان از چه حقوقی برخودارند و سازوکار مناسب، از نظر مقررات، برای حمایت از این حقوق و برقراری آنها کدام است؟ همچنین تلاش بر این بوده است که به این بحث مهم و حساس به صورت تطبییقی نگاه شود؛ از منظر حقوق اسلام، اسناد بین المللی، حقوق موضوعه ایران و همچنین حقوق برخی کشور ها.
ساختار کتاب «حقوق کودک»
بدین ترتیب، مباحث این نوشتار در دو بخش آمده است. بخش اول دو فصل دارد و فصل اول، دو مبحث. در مبحث اول، مباحث کلی و تعریف مفاهیم مهم بحث، از جمله مفهوم حقوق کودک و مفهوم کودکی و تبیین دوره کودکی یعنی آغاز و پایان آن و مباحث رشد و بلوغ مطرح شده است.
در مبحث دوم، از منظری تاریخی، وضعیت کودکان و همچنین حقوق کودک در گذشته و حال و در جهان، ایران و اسلام تشریح شده است. فصل دوم نیز دو مبحث دارد: ابتدا، مبانی عام و اختصاصی حقوق کودک بررسی شده است و سپس در مبحث روش شناسی، دیدگاههای مختلف مطالعه و بررسی شده اند.
بخش دوم کتاب نیز دارای دو فصل است: در فصل اول، حقوق کودک قبل از تولد و همچنین زمینههای شکل گیری آن تحلیل شده است. این مسائل به صورت مستقیم و غیرمستقیم به دوران بعد از تولد کودک مربوط میشود و برای آینده کودک اهمیت بسیار دارد.
در نهایت، در فصل دوم از بخش دوم، سه مبحث پیش بینی شده است: مبحث اول به حقوق مدنی کودکان، بعد از تولد تا پایان دوران کودکی، اختصاص دارد: حق بر نام، حق بر رضاع، حق بر حضانت، ولایت و قیمومیت و .... در مبحث دوم، حقوق اجتماعی و فرهنگی و سیاسی کودکان، مانند تابعیت و ملیت، حق برخورداری از آزادی، حق بر آموزش و تربیت و پرورش و ... مطالعه و بررسی شده است. در پایان، در مبحث سوم، وضعیت کودکان خاص و کودکان دارای وضعیتهای خاص بررسی شده است.
کتاب «حقوق کودک» نوشته حجت الاسلام دکتر غلامرضا پیوندی در ۵۵۲ صفحه و به همت سازمان انتشارات پژوهشگاه منتشر شده است./601/241/ح