- یادداشت | ابعاد سیاسی حج از دیدگاه قرآن
- «نظریه راهبردی عدالت» نداریم
- گفتگو | جبهه ملی و اندیشه لیبرالیسم / مغایرت اندیشه جبهه ملی با اسلام ناب
- در مکتب امام خمینی (ره) «عدالت» مطلوب بالذات است، «فقه» مطلوب بالعرض
- معرفی مقاله | منزلت عقل فقهی در تمدن سازی نوین اسلامی
- بازگشت انسان به سوی دین، در جهان پساکرونا
بخش اول / نشست «ظرفیت‌های تمدنی فقه شیعه»؛
تمدن‌سازی حداقلی؛ خروجی فقه احتیاط محور
وسائل ـ حجت الاسلام رهدار گفت: فقه تمدنی بسته به این است که اجتهاد و غایت آن چگونه تعریف شود که اگر حرکت ما در اجتهاد از ادله به سمت موضوعات باشد با یک فقه مواجه هستیم و اگر حرکت ما از موضوعات به سمت ادله باشد با فقه دیگر روبرو هستیم و در فقه تمدنی بر خلاف فقه موجود ما که از ادله به سمت موضوعات است در فقه تمدنی باید از موضوعات به سمت ادله حرکت کرد.
به گزارش خبرنگار وسائل، نشست هفتم از سلسله نشست های 
مطالعات اسلامی علوم انسانی با عنوان «ظرفیت های تمدنی فقه شیعه» با حضور حجت الاسلام احمد رهدار، رئیس موسسه فتوح اندیشه و عضو هیأت علمی دانشکده باقر العلوم(ع) شامگاه چهارشنبه اول اسفند به همت مرکز تخصصی طوبی و دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی در محل سالن جلسات دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.
مطالعات اسلامی علوم انسانی با عنوان «ظرفیت های تمدنی فقه شیعه» با حضور حجت الاسلام احمد رهدار، رئیس موسسه فتوح اندیشه و عضو هیأت علمی دانشکده باقر العلوم(ع) شامگاه چهارشنبه اول اسفند به همت مرکز تخصصی طوبی و دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی در محل سالن جلسات دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح مطالب ارائه شده از سوی حجت الاسلام رهدار است که به بررسی و بیان دو رویکرد فقه توراثی و فقه توصیه ای شیعه برای تمدن اسلامی پرداخته است:
در فضایی که کثرت های تمدنی داریم، فقه تک ورژنی نمی تواند برای انواع تمدن ها نسخه داشته باشد و از آنجا که تمدن ها پیچیده اند لذا پایگاه های معرفتی که برای مهندسی این تمدها به کار گرفته می شود باید پیچیده باشند. با این مقدمه می توان به توراث فقه خودمان نگاه کنیم؛ درباره فقه موجود ما چند برش و چند خوانش مفهومی از توراث موجود فقهی می توانیم داشته باشیم که هر خوانشی می تواند برای یک لایه از اجتماع نسخه بپیچد.
ما یک فقه فردی داریم و فقه سیاسی و اجتماعی و حکومی و تمدنی داریم که می توان به ظرفیت های هر یک از آنها اشاره کرد. فقه فردی، فقهی است که مکلف آن فرد است و کل جامعه و یا بخشی از آن نیست متکلف استنباط مسائل فردی است و علی رغم اجتماعی بودن حداقلی دین اسلام، تقریبا بخش معظمی از میراث فقهی ما، فقه فردی است در حالی که اسلام دین اجتماعی است و به شکل متناقض نمائی در تاریخ فقهی که متناسب با این اسلام اجتماعی تولید شده است، فقه فردی است.
ما یک فقه فردی داریم و فقه سیاسی و اجتماعی و حکومی و تمدنی داریم که می توان به ظرفیت های هر یک از آنها اشاره کرد. فقه فردی، فقهی است که مکلف آن فرد است و کل جامعه و یا بخشی از آن نیست متکلف استنباط مسائل فردی است و علی رغم اجتماعی بودن حداقلی دین اسلام، تقریبا بخش معظمی از میراث فقهی ما، فقه فردی است در حالی که اسلام دین اجتماعی است و به شکل متناقض نمائی در تاریخ فقهی که متناسب با این اسلام اجتماعی تولید شده است، فقه فردی است.
دلیل این امر آن است که خانه نشینی اهل بیت(ع) بعد از ماجرای سقیفه، آنها و شیعیان را که تابع آنها بودند از نقطه ثقل مناسبات سیاسی و اجتماعی ناخواسته دور کرده است و به همین دلیل شیعه معمولا در یک ارتباط حداقلی توانسته است کف نیازمندی های خود را استنتاخ داشته باشد که معمولا نیازمندی های فردی بوده است.
رسمی بودن فتواهای فقهی تسنن
علاوه بر این رسمی بودن فتواهای فقهی تسنن باعث شده است که معدود گزاره های فقهی فرا فردی، سیاسی و اجتماعی ما خیلی بروز تاریخی پیدا کند و با اینکه استنباط و تولید شده است اما شنیده نشده است چراکه شیعه رسمیت نداشته و تریبون رسمی برای فقه، تریبون فقه تسنن بوده است نه تریبون فقه شیعه.
در عین حال معدودی از استنباطات فقهی ما که به صورت منظم و شبکه ای تولید شده است معمولا اندک و غیر ساختاری است و از آنجا که شیعه در عمده تاریخ اسلام در حاشیه بوده و معمولا زیر ذره بین حاکمیت سیاسی تسنن بوده است، سعی کرده که با احتیاط جلو بیاید و این احتیاط عمدتا در بخش قابل توجهی از فقه ما وجود دارد و اینجا سایه تقیه سنگینی می کند.
علاوه بر این رسمی بودن فتواهای فقهی تسنن باعث شده است که معدود گزاره های فقهی فرا فردی، سیاسی و اجتماعی ما خیلی بروز تاریخی پیدا کند و با اینکه استنباط و تولید شده است اما شنیده نشده است چراکه شیعه رسمیت نداشته و تریبون رسمی برای فقه، تریبون فقه تسنن بوده است نه تریبون فقه شیعه.
در عین حال معدودی از استنباطات فقهی ما که به صورت منظم و شبکه ای تولید شده است معمولا اندک و غیر ساختاری است و از آنجا که شیعه در عمده تاریخ اسلام در حاشیه بوده و معمولا زیر ذره بین حاکمیت سیاسی تسنن بوده است، سعی کرده که با احتیاط جلو بیاید و این احتیاط عمدتا در بخش قابل توجهی از فقه ما وجود دارد و اینجا سایه تقیه سنگینی می کند.
فقه اجتماعی احتیاط محور قدرت مهندسی اجتماعی را از دست می دهد
این قضیه باعث شده است که فقه ما یک فقه احتیاط محور باشد و در ساحت فردی، احتیاط محور است و در عین حال در فقه اجتماعی احتیاط ها و منطق احتیاط هائی را که در فقه فردی است در ساحت اجتماعی کشانده است.
فقیه اگر به اندازه ای که در فقه فردی فتواهای محتاطانه می دهد و دائما احتیاط می کند در ساحت اجتماعی نیز چنین رویکردی داشته باشد قدرت مهندسی اجتماعی را از دست می دهد. فقه فردی ما با همه مشکلاتی که دارد در نهایت یک فقه، احتیاط محور است و ظرفیت فقه احتیاط محور برای ساخت یک تمدن حداقلی است.
نباید فراموش کرد که حیث کمالی انسان براساس اندیشه شیعه در اجتماع، حیث اجتماعی اوست نه حیث فردی بدان معنا که کمال انسان در یک جامعه اقتضاء دارد که این انسان در سطح روابط اجتماعی گسترده بروز و ظهور داشته باشد و لذا کمال در اندیشه شیعه در غار صورت نمی گیرد بلکه در خیابان، بازار، مسجد و در دل اجتماع صورت می گیرد.
نباید فراموش کرد که حیث کمالی انسان براساس اندیشه شیعه در اجتماع، حیث اجتماعی اوست نه حیث فردی بدان معنا که کمال انسان در یک جامعه اقتضاء دارد که این انسان در سطح روابط اجتماعی گسترده بروز و ظهور داشته باشد و لذا کمال در اندیشه شیعه در غار صورت نمی گیرد بلکه در خیابان، بازار، مسجد و در دل اجتماع صورت می گیرد.
در عین حال نباید فراموش کرد که اجتماع بر یک پایه فردی مبتنی است و در حالی که حیث اجتماعی داریم نمی توانیم حیث فردی نداشته باشیم؛ حیث فردی داریم اما به صورت حداقلی. وقتی می خواهیم کثرت الحیل داشته باشیم و وقتی می خواهیم جامعه را برش بزنیم برش فردی جامعه را فقه فردی به خوبی می تواند پاسخ دهد و برای آن نسخه پیچیده است و این نسخه ها در ساحت فردی کارآمد است.
فقه سیاسی امر سیاسی را در کانون توجه خود قرار داده است
ما یک فقه سیاسی داریم که برخی آن را معادل احکام السلطانیه گرفته اند که همان فقه السیاسات معنا کرده اند و برخی گفته اند فقه ناظر به حاکمیت بالفعل اسلام است و برخی گفته اند فقه ناظر به نظم عمومی است و تعاریف متعددی از فقه سیاسی ارائه شده است و با همه این تعاریف به نظر می آید که فقه سیاسی واجد این ویژگی ها است که دانش ارتباطی است و منظور این است که فقه محض نیست.
فقهی است که علاوه بر اینکه فقه است به امر سیاسی نیز توجه دارد و در عین حال امر سیاسی ویژگی هائی دارد که در رشته علوم سیاسی درباره آن بحث شده است که گفته می شود امر سیاسی ماهیت نسبی و سیال و متغیر دارد و امر سیاسی وضعیتی ناشی از خرد جمعی است و فقه سیاسی فقهی است که امر سیاسی را هم در کانون توجه خود قرار داده است.
از طرفی فقه سیاسی دانش نص گرا است و با اینکه سیاسی است همچنان منابع آن قرآن و روایات و سیره است و لذا دانش نص گرا است؛ از طرفی دانشی سنت گرا است بدان معنا که تاریخ فقه جزو آن است و در خروجی و در متن فقه سیاسی، تاریخ فقه ما حضور دارد و از میراث فقهی کمک می گیرد.
از طرفی فقه سیاسی دانش نص گرا است و با اینکه سیاسی است همچنان منابع آن قرآن و روایات و سیره است و لذا دانش نص گرا است؛ از طرفی دانشی سنت گرا است بدان معنا که تاریخ فقه جزو آن است و در خروجی و در متن فقه سیاسی، تاریخ فقه ما حضور دارد و از میراث فقهی کمک می گیرد.
همچنین فقه سیاسی دانش عقل گرا است و در کنار آنکه از منابع نصی استفاده می کند در عین حال عقل هم از منابع استنباط است که این موارد از ویژگی های فقه سیاسی است. فقه سیاسی پدیده های سیاسی را تحلیل می کند و در واقع فقهی است که به مسأله های سیاسی می پردازد.
همه تمدن‌ها مسبوق به حکومت بوده اند
همه تمدن ها مسبوق به حکومت بوده اند و ما هیچ تمدنی نداریم بی آنکه تجربه ای از استقرار یک حکومت داشته باشد بتواند به صورت مستقل خود را محقق کند و همه تمدن ها در ابتدا حکومت ساختند و وقتی حکومت خود را باز کردند فرمت تمدنی به آن بخشیده اند و لذا اگر دانشی که ادعای تمدنی دارد نتواند با حکومت و مسأله های سیاسی ارتباط برقرار کند، تمدن زا نیست.
فقه ما به دلیل اجتماع بر فقه سیاسی این لایه را هم می تواند پوشش دهد چراکه وقتی جامعه را برش می زنیم یک برش از برش های جامعه فقه سیاسی است و فقهی که می خواهد تمدن بسازد باید در این کثرات جامعه، این لایه سیاسی جامعه را دیده باشد و فقه موجود ما این امر را دیده است.
فقه دیگری به نام فقه اجتماعی داریم که این فقه اجتماعی، خطاب شارع مثل تکلیف به اقامه عدل، متوجه خود جامعه است نه اشخاص و به فرد و گروه؛ گفته اند اکثر آیات قرآنی که خطاب آنها تعبیر به ناس است، آیات الاحکام فقه اجتماعی است. احکام فقه الاجتماع بر دو دسته اند؛ احکامی مربوط به جامعه بشری به صورت عام است و احکام دیگر مربوط به جامعه مسلمانان است. فقه الاجتماع عام مثل نجاست، قصاص و نفی الفساد فی الارض.
فقه دیگری به نام فقه اجتماعی داریم که این فقه اجتماعی، خطاب شارع مثل تکلیف به اقامه عدل، متوجه خود جامعه است نه اشخاص و به فرد و گروه؛ گفته اند اکثر آیات قرآنی که خطاب آنها تعبیر به ناس است، آیات الاحکام فقه اجتماعی است. احکام فقه الاجتماع بر دو دسته اند؛ احکامی مربوط به جامعه بشری به صورت عام است و احکام دیگر مربوط به جامعه مسلمانان است. فقه الاجتماع عام مثل نجاست، قصاص و نفی الفساد فی الارض.
فقه الاجتماع خاص داریم که همان جامعه مسلمانان است مثل امر به معروف و نهی از منکر، جهاد ابتدائی، قاعده نفی سبیل که مربوط به حوزه جامعه مسلمانان است نه جامعه بشری. در بین فقهای معاصر بحث هایی مثل فقه الاجتماع را کسانی مانند محمد جواد مغنیه، محمد باقر صدر و شیخ مهدی شمس الدین و مرحوم علامه فضل الله تئوری پردازی کرده اند.
برخی مانند حضرت امام (ره) فقه آنها فراتر از فقه اجتماعی گسترش پیدا کرد و برخی مانند فقه علامه فضل الله به صورت آشکاری فقه اجتماعی نام گرفته است و نظریه پردازی اجتماعی صورت گرفته است. مرحوم شیخ مهدی شمس الدین به جای واژه ولایت فقیه حضرت امام (ره) تعبیر ولایت امت را دارد و نظریه پردازی دارد که ولایت امت با ولایت فقیه چه تفاوت هائی دارد.
ویژگی‌های فقه اجتماعی
یکی از ویژگی های فقه اجتماعی این است که توجه به هویت جمعی انسان دارد و برخلاف فقه فردی. تعریف دینداری در آن به دینی شدن پیوندهای اجتماعی و برابرسازی رفتارهای جمعی با شریعت اسلام است؛ پیوندهای اجتماعی را جزو تعریف دینداری می داند که اگر انسان را در حیث ربط اجتماعی نبیند در واقع او را انسان نمی داند و انسان را حیث های اجتماعی او تعریف می کند.
از طرفی ضرورتا همه احکام فقه اجتماعی حکومی نیستند و ممکن است شما یک جامعه اسلامی داشته باشید و اقلیتی در دل دارالکفر باشند همانطور که ما در فرانسه در حال حاضر 10 میلیون مسلمان داریم و آنجا جامعه اسلامی داریم اما حکومت اسلامی نداریم.
بنابراین می توانیم فقه اجتماعی در آنجا داشته باشیم اما نمی توان فقه حکومی داشته باشیم چراکه حکومت نداریم و ما می توانیم در فرانسه اعتکاف و مراسم افطار داشته باشیم؛ اینها مباحث فقه های اجتماعی است نه فقه حکومی کما اینکه در نسبت فقه اجتماعی و فقه سیاسی اینگونه نیست که همه احکام فقه اجتماعی مصداق فقه سیاسی باشد بلکه احیانا احکام اجتماعی داریم که سیاسی نیستند.
آسیب های تمدن غرب / هیچ تمدنی یکدست نخواهد بود
هیچ تمدنی یکدست نخواهد بود و در همه تمدن ها اقلیت هایی حضور خواهند داشت چراکه تمدن های پایه دار ، تمدن هائی هستند که برپایه اجتماعات قومی متکثر شکل گرفته اند و تمدنی که یک قوم قوام آن به تمدن است، آن تمدن شکننده و متضرر است.
در حال حاضر یکی از آسیب های تمدن غرب این است که فقط همان قوم ژرمنی پایه این تمدن هستند اما از مزیت های تمدن نوین اسلامی که در مرحله خیز ساخت آن هستیم این امر است که بر پایه اقوام متکثر است که شامل قوم عرب، ترک، فارس و قوم های متعدد دارد.
در اروپا فقط اقوامی هستند که فقط یک ریشه قومی دارند که ژرمنی و رومی هستند و این قوم فقط یک ظرفیت دارد و در بحث های تمدنی وقتی ژن های قومی مطرح می شود می گویند تمدنی موفق است که از ژن های متعدد در آن ظرفیت وجود داشته باشد؛ تمدن موفق، تمدنی است که ژن های اجتماعی متعددی در آن بتواند حضور پیدا کند.
در اروپا فقط اقوامی هستند که فقط یک ریشه قومی دارند که ژرمنی و رومی هستند و این قوم فقط یک ظرفیت دارد و در بحث های تمدنی وقتی ژن های قومی مطرح می شود می گویند تمدنی موفق است که از ژن های متعدد در آن ظرفیت وجود داشته باشد؛ تمدن موفق، تمدنی است که ژن های اجتماعی متعددی در آن بتواند حضور پیدا کند.
منبع معرفتی تمدن ساز، باید یک منبعی باشد که برای اجتماعات متکثر بتواند حرف داشته باشد به عنوان نمونه فقه ما، فقط فقه شیعه نباشد و علاوه بر آن فقه اقلیت، اسلامی و قومیت ها باشد و بحث های مقارنی و فقه تطبیقی و فقه الادیانی در ساخت تمدن مهم هستند.
پرونده ای که در دهه های اخیر در حوزه های علمیه ما به عنوان فقه اجتماعی باز شده است متکفل استنباط احکامی است که بتواند مسأله های اجتماعی ما را در نسبت با قومیت های متکثر و اقلیت ها و ادیان متفاوت جلو ببرد و در حال حاضر در میراث فقهی موجود ما فقه اقلیت ها و قومیت ها را تولید کرده ایم و فقه مقارن و تطبیقی و بین الادیانی داریم.
پرونده ای که در دهه های اخیر در حوزه های علمیه ما به عنوان فقه اجتماعی باز شده است متکفل استنباط احکامی است که بتواند مسأله های اجتماعی ما را در نسبت با قومیت های متکثر و اقلیت ها و ادیان متفاوت جلو ببرد و در حال حاضر در میراث فقهی موجود ما فقه اقلیت ها و قومیت ها را تولید کرده ایم و فقه مقارن و تطبیقی و بین الادیانی داریم.
ویژگی های فقه حکومی
فقه حکومی که به غلط از آن به عنوان فقه حکومتی یاد می شود؛ دو معنا برای فقه حکومی است که یکی به معنای احکام حکومی که حاکم از موضع حکمرانی خودش صادر می کند که از مقوله انشاء است و حاکم جعل می کند و معنای دیگر فقه سیاسی ـ اجتماعی اسلام است که در لابه لای کتاب قضا، جهاد و حدود متجلی است و فقیه متصدی کشف و استنباط این احکام است.
فقه در اینجا دیگر انشاء نیست بلکه اخبار است و مبتنی بر مبانی و قائل به جاودانگی شریعت اسلام است و بعد اجتماعی دین را پذیرفته است و می گوید ادیان بعد اجتماعی دارند و اعتقاد به شخصیت حکومی و ولائی پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) دارد.
فقه حکومی مبتنی بر نصوصی است که ناشی از شأن ولائی پیامبر خاتم(ص) و ائمه اطهار(ع) حاصل شده است و ارتباط هویت جمعی با هویت فردی مشاهده می شود؛ در فقه حکومی تلاش می شود که واحد فرد به واحد اجتماع و حکومت ارتقاء پیدا کند و مسائل همه افراد جامعه در این فقه منظور می شود. در فقه حکومی تخصیص و استثناء خیلی کم است انطباق و هماهنگی فقه حکومی با تحولات زندگی فراوان است.
فقه حکومی مبتنی بر نصوصی است که ناشی از شأن ولائی پیامبر خاتم(ص) و ائمه اطهار(ع) حاصل شده است و ارتباط هویت جمعی با هویت فردی مشاهده می شود؛ در فقه حکومی تلاش می شود که واحد فرد به واحد اجتماع و حکومت ارتقاء پیدا کند و مسائل همه افراد جامعه در این فقه منظور می شود. در فقه حکومی تخصیص و استثناء خیلی کم است انطباق و هماهنگی فقه حکومی با تحولات زندگی فراوان است.
این انطباق از طریق جعل احکام ثانوی ضرورتا نیست و احکام حکومی همان احکام ثانونی نیستند و حکم حکومی مثل احکام دیگر می تواند حکم اولیه و ثانویه داشته باشد و اکثر احکام آن اولیه است نه ثانویه. کارکرد حکم حکومی تدوین الگوها و نظامات سیاسی است و با ورژنی از فقه مواجه هستیم که خروجی آن تولید نظامات اقتصادی، سیاسی، امنیتی و حقوق است که اینها طراحی می کنند و نسبت به فقه اجتماعی و فردی ورژن بالاتری دارد.
فقه تمدنی واجد همه ویژگی های فقه های قبلی است و در عین حال ظرفیت فقه فردی، سیاسی، اجتماعی و فقه حکومی را دارد و فقه تمدنی گاه به صورت پیشینی تعریف می شود که روش، اصول، مبانی و غایات آن تمدن ساز است و تعریف پسینی این است که فقهی است ناظر به نیازمندهای فقه تمدن. هر فقهی که بتواند نیازمندی های تمدنی را پاسخ دهد و حل کند، فقه تمدنی است.
اگر غایت اجتهاد را پاسخ به نیازهای مومنین در دارالسلام بدانیم فقه تمدنی حداقلی خواهیم داشت و اگر غایت اجتهاد را پاسخ به نیازهای بشری در مقیاس تمدن بدانیم در این وضعیت فقه تمدنی حداکثری خواهیم داشت.
فقه تمدنی واجد همه ویژگی های فقه های قبلی است و در عین حال ظرفیت فقه فردی، سیاسی، اجتماعی و فقه حکومی را دارد و فقه تمدنی گاه به صورت پیشینی تعریف می شود که روش، اصول، مبانی و غایات آن تمدن ساز است و تعریف پسینی این است که فقهی است ناظر به نیازمندهای فقه تمدن. هر فقهی که بتواند نیازمندی های تمدنی را پاسخ دهد و حل کند، فقه تمدنی است.
اگر غایت اجتهاد را پاسخ به نیازهای مومنین در دارالسلام بدانیم فقه تمدنی حداقلی خواهیم داشت و اگر غایت اجتهاد را پاسخ به نیازهای بشری در مقیاس تمدن بدانیم در این وضعیت فقه تمدنی حداکثری خواهیم داشت.
فقه تمدنی بسته به این است که اجتهاد و غایت آن چگونه تعریف شود؛ اگر حرکت ما در اجتهاد از ادله به سمت موضوعات باشد با یک فقه مواجه هستیم و اگر حرکت ما از موضوعات به سمت ادله باشد با فقه دیگر روبرو هستیم. بر خلاف فقه موجود ما که در آن حرکت از ادله به سمت موضوعات است، در فقه تمدنی باید از موضوعات به سمت ادله حرکت کرد./200/241/ح
ادامه دارد....
ادامه دارد....
تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان
سقط جنین مدل نوین زنده به گور کردن فرزندان است / مشترکات جاهلیت قدیم و مدرن
تأثیر مثبت رسانه‌های تخصصی در خنثی کردن ترفند رسانه‌ای دشمن / «فقه حکومتی» پشتوانه علمی انقلاب اسلامی
ضرورت توجه به نظریه ارتباطات در فقه رسانه
طعمه یا امانت؛ اخلاق حرفه‌ای کارگزاران عمومی در اندیشه علوی
نشست علمی «قدس و فلسطین در آینه فقه مقاومت»
مبانی دینی دفاع از قدس شریف
معرفی کتاب | اندیشه مقاومت از منظر حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای
اطلاع نگاشت | سیره عملی و گفتاری علمای شیعه در حمایت از فلسطین
فقه القضا | بررسی حکم انواع رشوه در غیر باب قضا
نظام موظف به پشتیبانی مالی و جانی از گزارشگران فساد است
مستثنیات نظارت شورای نگهبان بر اقدامات مجلس شورای اسلامی
نقش منفی دنیامداری نخبگان و خواص بر انحراف جامعه
محرومیت مجرم از حقوق اجتماعی در جرایم عمدی
بررسی مشکلات بین حضانت و ولایت از نظر فقهی و حقوقی
پیشگیری از فساد در منظومه فکری اسلام ناب مهم‌تر از مجازات مفسدان است
سن ازدواج از شاخص های مهم برای ارزیابی بهداشت جسمی و روانی افراد جامعه محسوب می شود / افزایش سن تمایل به تجرد زیستی را بیشتر می کند
افراد ضعیف‌الایمان؛ مهم‌ترین طعمه منافقین در دولت اسلامی
فقه بورس | بررسی ادله وکالت شخص حقوقی
عرصه‌های حقوق بشر اسلامی و کرامت انسان و پیشنهاد‌هایی برای ضمانت اجرای آن
قم
اذان صبح
۰۵:۰۰:۵۸
طلوع افتاب
۰۶:۳۰:۲۴
اذان ظهر
۱۳:۰۶:۱۳
غروب آفتاب
۱۹:۴۱:۲۳
اذان مغرب
۱۹:۵۸:۵۳