vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، نشست علمی«بررسی مفهوم شناختی علم اسلامی در نظریه آیت الله جوادی آملی» 13 دی ماه 97 با حضور حجت الاسلام دکتر محمد علی مبینی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، حجت الاسلام دکتر مرتضی جوادی آملی رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء و حجت الاسلام دکتر محمد مصطفی پور مدیر گروه کلام موسسه اسراء و استاد حوزه و دانشگاه برگزار شد.

در ابتدای جلسه حجت الاسلام مبینی گزارشی از اقدامات انجام شده برای همایشی اسفند ماه که با محوریت«کاربست نظریه علم اسلامی آیت الله جوادی آملی در آموزش و پرورش» برگزار خواهد شد، ارائه داد.

عدم وجود علم غیر دینی

وی در ادامه به بررسی نظریه حضرت آیت الله جوادی آملی پیرامون مفهوم علم در اسلام پرداخت و گفت: آیت الله جوادی آملی معتقدند که ما اصلا علم غیر دینی نداریم و علم غیر دینی محال است. این ادعا نیازمند نقد و اشکال است تا یک فهم بهتر و واحدی از نظر ایشان حاصل شود.

یکی از اشکالاتی که به نظریه ایشان وارد می شود این است که حضرت استاد مفاهیمی از دین، علم و علم دینی ارائه داده اند که این مفاهیم با مفاهیم علم دینی رایج سازگار نیست و به تعبیری ایشان از محل بحث و نزاع خارج شده‌اند .

باید در این بحث سه مولفه دین، علم و علم دینی به طور شفاف تعریف شود؛ با توجه به اینکه تقریرهای متفاوتی از نظریه حضرت آیت الله جوادی آملی صورت گرفته است در ارائه تعاریف باید به گونه ای عمل کنیم که سؤال کننده و پاسخ دهنده به یک فهم مشترکی دست پیدا کنند.

مقصود از دین در بحث علم دینی مجموعه ای از قواعد احکامی، اخلاقی و فقهی است که از آیات و روایات استفاده می شود و اگر کسی معنای جامع‌تری در نظر بگیرد از محل نزاع خارج شده است. مراد از علم مجموعه فهم های بشری در علوم مختلف است.

اگر مراد حقیقت علم باشد از محل بحث خارج است چراکه پرسش سؤال کننده ناظر به مراتب بشری علم است. و در نهایت علم دینی علمی است که مورد تأیید دین باشد. یک اشکال این است که مفاهیم مطرح شده از جانب حضرت استاد با مفاهیمی که در مسأله علم دینی مطرح می شود متفاوت است در نتیجه ایشان از محل نزاع خارج شده اند.

دو معنای رایج از دین

دین در دو معنا استفاده می شود؛ در معنای مصطلح به معنای مجموعه ای از احکام، عقائد و اخلاق است و در معنای جامع‌تری هر گونه گزاره ای که در مورد خداوند و فعل او صحبت کند، دین محسوب می‌شود. حضرت آیت الله جوادی آملی دین را در معنای دوم مورد استفاده قرار داده‌اند به همین جهت فرموده‌اند ما هیچ معلومی غیر از دین نداریم.

حضرت استاد جوادی آملی معتقدند کسانی که شناخت دین را فقط در دایره آیات و روایات می دانند دستاوردهای بشری را خارج از دین می دانند در حالی که عقل نیز مانند نقل حجت دینی است.

بنابراین اشکالاتی بر این نظریه حضرت آیت الله جوادی آملی وارد شده است. اشکال اول این است که ایشان با تعریفی که از دین ارائه داده‌‌اند از محل نزاع و بحث خارج شده اند و اشکال دوم این است که ایشان دینی بودن و الهی بودن را به یک معنا گرفته‌اند.

اشکلات وارده به نظریه آیت الله جوادی آملی

موضوع علوم بشری همه الهی هستند چراکه با تعریف ایشان طبیعت فعل خداوند و مخلوق ایشان است. و با این توضیح علم عالم ملحد هم الهی می شود و همه علوم چه علم فقه و کلام و چه علوم طبیعی از قبیل فیزیک و شیمی و غیره همه الهی می شود.

حضرت آیت الله جوادی آملی بر خلاف  قول معروف و شایع، حقیقت علم را به عنوان مرجع علم در نظر می گیرند؛ به نظر می رسد ایشان تحفظی بر معانی اولیه و لحاظ شده ندارند یعنی در دو مرحله از یک بحث علم را در دو معنا استفاده کرده‌اند و با همین عدم تحفظ در برخی موارد می فرماید ما علم سکولار هم داریم.

از نگاه حضرت استاد مراد از علم حقیقت علم است که وابسته به عالم نیست و تابع معلوم است؛ متاسفانه با این نگاه خروج از محل بحث صورت گرفته است، چراکه پرسش مطرح شده درباره علم دینی ناظر به همین فهم های بشری علم است که وابسته به عالم است.

به همین دلیل وقتی ما می گوییم علم اسلامی یا علم دینی منظور این نیست که موضوع همه علوم اسلامی است بلکه منظور این است که نسبت این علوم با اسلام مصطلح چیست؟ در نتیجه اگر کسی مفهوم عام تری از علم مصطلح ارائه بدهد خروج از محل بحث است.

لازم است میان علم متأثر از عالم و علم متأثر از معلوم تفکیک قائل شویم. اگر حضرت استاد ادعا می کنند که علوم شأنیت دینی شدن را دارند قابل قبول است ولی اینکه ادعا کنند علم غیر دینی محال است و همه علوم اسلامی هستند قابل قبول نیست. اینکه موضوع را توسعه بدهیم پاسخی به مسأله و سؤال ما که علم دینی است داده نمی شود.

توسعه معنایی، مصداقی و بینشی علم

بر اساس گزارش وسائل، در بخش بعدی نشست حجت الاسلام جوادی آملی به عنوان ناقد سخنان حجت الاسلام دکتر مبینی، گفت: نظریه حضرت آیت الله جوادی آملی هم توسعه معنایی دارد، هم توسعه مصداقی دارد و هم توسعه بینشی دارد. و نیز نظریه ایشان زوایا و خفایای مختلفی دارد که کتاب «منزلت عقل در هندسه معرفت دینی» بسیاری از این موارد را جواب داده است.

اگر ما با نگرش الهی نظام طبیعت را به نظام خلقت تبدیل کردیم همه چیز عالم تبدیل به مخلوقات می شوند که نهایت و هدایتی دارند که حیثیت های محتوایی آنها هم دائما عوض می شود«ربنا الذی اعطی کل شئ خلقه ثم هدی».

اندیشمندان الحادی با یک جهت گیری وجودی دیگری، جهان را مورد بحث و بررسی قرار می دهند. از نگاه استاد جوادی آملی اگر ما نظام طبیعت صرف را مورد بررسی قرار بدهیم علم الهی نداریم. دکتر مبینی بین دین و دینی خلط کرده‌اند.

ما در تعریف از دین که مجموعه ای از عقائد، احکام و اخلاق است با دیگران مشترک هستیم؛ ما مخلوقات را از جهت ارتباط با خالق مورد بررسی قرار می دهیم چون همه چیز از فعل خداوند سرچشمه می گیرد. وقتی طبیعت تبدیل به مخلوق شد علم به آن هم الهی می شود این علم دینی می شود هر چند از کتاب و سنت استفاده نکرده باشد.

دین با دینی بودن متفاوت است مثلا علم به اینکه اجزاء تشکیل دهنده آب چه عناصری می باشد با توجه به اینکه آب مخلوق خداوند است، علم دینی می شود هرچند از منابع دینی استفاده نکرده است.

عالم سکولار، علم خود را سکولار می کند

دکتر مبینی اشکال کردند که چرا حضرت استاد در برخی از موارد از علم سکولار نام برده است؟ در پاسخ باید گفت که اگر عالم سکولار باشد سکولاریّت خود را بر علم تحمیل می کند و الا علم ذاتا دینی است چون شناخت نسبت به خلقت است و خلقت از ابتداء تا انتهاء تجلی قدرت خداوند است.

اینکه برخی علم سکولار را مطرح می کنند عقل را بشری می دانند در حالی که عقل یک مخلوق خداوند است و به امضاء شارع مقدس رسیده است. وقتی معلوم الهی باشد از جهت اینکه مخلوق خداوند است هر نوع علمی به آن الهی می شود با این مبنا کشفی که برای انسان حاصل می شود چه منبع آن الهی باشد و چه عقلی باشد، الهی می شود.

حضرت استاد حتی عقل اعتباری و عرفی را هم الهی می داند؛ بر همین اساس حرف یک کارشناس ملحد هواشناسی برای یک مرجع تقلید حجت است و اگر تبعیت نکرد و مشکلی پیش آمد خداوند او را مؤاخذه می کند.

باید میان علم به دین و علم دینی فرق گذاشت. علم به دین مثل اینکه آیه یا روایتی درباره نماز صحبت کرده باشد و این نوع علم، علم به خدا و قیامت و لوازم آنهاست ولی علم دینی می تواند نقل باشد یا عقل باشد. تفاوت این دو خیلی زیاد است چراکه ممکن است علم دینی به خطا برود و علم دینی ضرورتا علم به خدا و قیامت نیست.

لزوم در نظر گرفتن مبنای فلسفی آیت الله جوادی آملی

به گزارش خبرنگار وسائل، در بخش بعدی نشست دکتر مصطفی پور به عنوان ناقد ایراد سخن کرد و بیان داشت: برای تبیین بهتر نظریه حضرت استاد به سراغ مبانی فلسفی ایشان برویم. یکی از مسائلی که در این بحث ناگفته ماند این است که باید بین بعد هستی شناختی و بعد معرفت شناختی دین تفکیک قائل بشویم.

حضرت استاد در کتاب منزلت عقل می فرمایند فلسفه در ذات خود الحادی یا الهی نیست هرچند در نهایت می تواند به یکی از این دو حالت دربیاید، چراکه ممکن است یک ماتریالیستی هستی را مطالعه کند و به واجب الوجود برسد و آن را ماده بداند و از طرفی دیگر هم یک غیر ماتریالیست می گوید واجب الوجود نمی تواند ماده باشد در نتیجه به ماوراءالطبیعة می رسد و وجود خدا را می پذیرد.

با استفاده از فلسفه رابطه جهان هستی با خداوند را رابطه خالق و مخلوق می دانیم در حالی که عالم ملحد خدا را نمی بیند ولی در واقع علم او به خدا ارتباط دارد و علم او دینی می شود. تکوین و تشریع هر دو به اراده خداوند بر می گردد.

عقل تجربی یکی از راه‌های شناخت دین است؛ ما از راه عقل هم می توانیم از مراحل تکوین خلقت پرده برداریم. عقل وسیله ای است برای شناخت دین تکوینی و دین تشریعی؛ عقل و نقل هر دو کاشف از حقیقت دین هستند و علم حاصل از عقل و نقل برای ما حجت است./504/241/ح

تهیه و تنظیم: کاظم محدثی