vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، نشست علمی« تطورات مباحث فلسفه دین پس از پیروزی انقلاب اسلامی» 15 آذر 97 با حضور حجت الاسلام دکتر ابوالفضل ساجدی عضو هیأت علمی موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(ره) و رئیس قطب فلسفه دین و دکتر حمید رضا آیت اللهی استاد گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس انجمن علمی فلسفه دین ایران در سالن اجتماعات مجمع عالی حکمت اسلامی قم برگزار شد.

بخش نخست این گزارش پیش‌تر منتشر شد در بخش دوم حجت الاسلام ساجدی مباحث خود را مطرح کرد که مشروح آن تقدیم خوانندگان محترم می‌شود:

تعریف فلسفه دین از نگاه اندیشمندان غربی

دانشمندان غربی در باب فلسفه دین چندان به تعریف نپرداخته‌اند و یا به تعبیر دیگر تعریف واضح و مشخصی ارائه نداده‌اند و این در میان آنها یک چیز متعارف است که سیر نظام مندی ندارند. همین مسأله برای آنها مشکل آفرین شده است به این دلیل که نمی توان آموزه های آنها را به درستی نقد و بررسی کرد.

دانشمندان غربی مسأله محور هستند و با توجه به شرایط اجتماعی مباحث مورد بحث آنها متفاوت می شود. برای مثال می توان گفت در اواخر قرن 20 یکی از مسائلی که مطرح شد بحث ایمان و عقل و دین بود و این بحث یک مبنای تازه بود به این دلیل که تا آن موقع هنوز مباحث ضد دین در صدر مباحث قرار داشت ولی به مرور زمان متوجه شدند که افرادی وجود دارند که موافق دین هستند و می خواهند مباحث خود را مطرح کنند.

در کل فلسفه دین تحلیل عقلانی مسائل دین است؛ در یک دوره تاریخی بحث اخلاق و دین مطرح شد. فلسفه دین تا قبل از قرن 18 مانند کلام شیعه بود که در صدد تبیین و اثبات و دفاع از آموزه های دین بود اما از حدود قرن 18 به بعد وارد مسائل جدیدی شد و از قرن 20 به بعد فلسفه دین وارد مباحث جدیدی شد.

بیان مختصری از تاریخ فلسفه دین

از قرن 18 به بعد فلسفه دین در مغرب زمین به شکل یک رشته دانشگاهی درآمد تا متفکرین بتوانند به صورت باز مسائل دینی خود را مطرح کنند. فلسفه دین در غرب با عصر روشنگری همراه بوده است.

علت ورود آن به کشورهای اسلامی این بود که هم‌زمان با تحولات غرب، در کشورهای اسلامی نوعی غرب گرایی حاکم شد و فکر می کردند که برای پیشرفت در مسائل دینی هم باید مسیر غرب را طی کرد و سیر انتقال مطالب از غرب به کشورهای اسلامی شروع شد. در ایران هم به تبع آن جریان پروتستانیسم اسلامی به سردمداری سروش شروع شد.

دین و عقل گرایی

جریان عقل گرایی در غرب دامن دین را هم گرفت و این بحث به مرور زمان وارد ایران هم شد و در ادامه نوعی خرد خودبنیاد که در غرب بود وارد ایران شد و با گذشت زمان رشد کرده و مباحث آن مبسوط شد. این موضوع بعد از انقلاب اسلامی بیشتر خود را نشان می دهد و دلیل آن هم فراهم شدن بستر برای این کار می باشد.

حجم زیادی از ترجمه ها به ایران گسیل شد و این جریان یک طرفه است به همین دلیل افراد زیادی مرعوب این مسائل شدند و در مقابل برخی هم به قصد دفاع وارد این مسائل شدند.

امروزه در دانشگاه‌های ما این مباحث هنوز زنده است و نوع نگاه مثبت به غرب از بین نرفته است. مرحوم علامه طباطبایی بنیانگذار یک تحلیل عقلی از آموزه‌های دینی است و در ادامه هم شاگردان ایشان این مسیر را ادامه دادند و فلسفه را ارائه کردند.

مشکل اساسی غرب این است اسلام سنی در آن مطرح شده است و آنها اسلام سنی را به اسم اسلام کامل می شناسند و نوعی نگاه منفی به شیعه دارند. اهل سنت هم نگاه نقل گرایی به دین دارند به همین دلیل اندیشمندان غربی به اشتباه نگاه ضد عقلی به اسلام دارند ولی به تدریج که با معارف شیعیان آشنا شدند متوجه شدند که شیعیان اندیشه‌های عقل محور است.

اندیشه شیعه عقل بنیاد است؛ یکی از اندیشمندان غربی که به صورت اتفاقی کتاب های علامه طباطبایی را مطالعه کرده بود نگاه مثبتی نسبت به شیعه پیدا کرد. مباحث علامه امروزه توسط آیت الله مصباح و آیت الله جوادی آملی پیگیری می شود. ولی در کل نمی توان ضربات عصر روشنگری به ایران را نادیده گرفت.

در مغرب زمین ریشه مباحث فلسفه دین به الهیات طبیعی بر می گردد با این مضمون که ادعا کرده اند ما از طریق عقل و نیروی وحی می توانیم خدا را اثبات کنیم. این مباحث فلسفه دین تقریبا از دهه 70 به بعد در کشور ما مطرح شد ولی بسترهای فکری آن از قبل از انقلاب در ایران وجود داشته است.

افرادی مثل شهید مطهری از اصطلاح فلسفه دین استفاده کرده اند اما استفاده آنها به معنای امروزی آن نبوده است. حتی کسانی که بعدا در این مسیر قرار گرفته اند از اندیشه‌های علامه طباطبایی و شهید مطهری استفاده کرده‌اند.

حوزه علمیه همیشه خودش را مسئول دفاع از دین می داند. بعد از انقلاب اسلامی حوزه با شبهات زیادی مواجه شده است به همین دلیل اندیشمندان حوزه دست به قلم و حکم شده‌اند و ادبیات بسیار قوی در این زمینه تولید شده است به گونه ای که الان ما گوی سبقت را از کشورهای عربی و اهل سنت ربوده‌ایم.

مشکلات فلسفه دین وارداتی

در کل می توان گفت مباحث فلسفه دین در ایران حاصل ترجمه‌هایی است که به صورت گزینشی و توسط قشر خاصی صورت گرفته است به عنوان مثال بحث هرمنوتیک را مطرح کرد که در بحث هرمنوتیک فقط هرمنوتیک فلسفی وارد ایران شد و همین مسأله باعث شد منتقدین هرمنوتیک در ایران کم باشند و یا در مورد رابطه ایمان و عقل هم قضیه به همین صورت است و آقای ملکیان بیشتر دیدگاه‌های خاص و مورد نظر خودشان را ترجمه می کردند به همین دلیل نگاهی همه جانبه نسبت به فلسفه دین در ایران شکل نگرفته است.

حوزه علمیه تلاش زیادی نسبت به فلسفه دین انجام داده است و پژوهشگاه‌ها و موسسات زیادی وارد مباحث فلسفه دین شده اند و محصولات زیادی ارائه داده اند و این تلاش‌ها حتی در کشور منعکس نشده است تا چه برسد به اینکه در خارج از کشور مطرح شود.

یکی از مباحث فلسفه دین استحکام بخشی به آموزه‌های دینی است. تا قبل از علامه طباطبایی تحلیل عقلانی آموزه های دینی به این حجم نبوده است بلکه بیشتر بحث معارف دینی بوده است که به صورت اجتماعی، سیاسی و سایر موارد مطرح می شده است. بعد از علامه این مباحث سیر صعودی پیدا کرد.

این روند به گونه ای ادامه پیدا کرد که حتی اصول فقه ما را هم تحت تأثیر قرار داد به گونه ای که ما امروزه شاهد رشد ادبیات و نگرش ها در این حوزه هستیم. این مطالب و معارف مستدل عقلی پشتوانه نظری نظام و تمدن اسلامی و اعتقادات جوانان ما هم می باشد.

مارکسیسم شکست خورد چون‌که نتوانست در بعد نظر و عمل خود را پیش ببرد این یک درس برای ما است تا هم در بعد نظر و هم در بعد عمل محکم و استوار باشیم. الان ما نیاز به ارتباط با دانشگاه‌های مختلف دنیا داریم.

از آنجا که مباحث فلسفه دین از مباحث عقلی است خطرات زیادی به دنبال دارد و این خطر به این دلیل است که در این مباحث طرح شبهه آسان است ولی پاسخ به آن مشکل است و ماندن در شبهه مساوی با توقف در مسیر صحیح عمل کردن است و بسیاری از پاسخ ها کافی و قانع کننده نیستند.

در فضای جامعه ما خلأهای زیادی وجود دارد که باعث ایجاد شبهه می شود؛ از آنجا که متون و اساتید کافی در دسترس نیست، بدیهی ترین مسائل دینی زیر سوال می رود. فلسفه دین فضای طوفانی دارد به همین دلیل باید نیروهایی که تربیت می شوند شناگران قوی باشند وگرنه آثار و آسیب های بسیاری به دنبال دارد.

ارائه دو پیشنهاد

برای ارائه بهتر مسائل فلسفه دین، ما می توانیم فلسفه دین اسلامی داشته باشیم؛ در اسلام مطالب زیادی برای دفاع عقلی وجود دارد. امروزه جهان از اسلام استقبال می کند. باید یک نگاه جامع عقلی و قابل پذیرشی از آموزه های خود ارائه بدهیم و در این مسیر می توانیم مطالبی را از آموزه های روایی و نقلی خودمان و به جهان عرضه کنیم.

ما باید به زبانی ساده سخن بگوییم و در یک قالب و چهارچوب منسجم مطالب خود را ارائه بدهیم  که برای جهان پذیرش آن راحت باشد. باید مباحثی مثل کارکرد دین، حقانیت دین، خداشناسی، نبوت، راهنما شناسی و فرجام شناسی مورد بررسی قرار بگیرد.

افزون‌بر این باید رابطه دین با ابزارهایی مثل عقل، تجربه و شهود بیشتر مورد توجه قرار بگیرد و در نهایت رابطه دین با علوم و شبهه علومی مثل هنر مورد توجه قرار بگیرد./200/241/ح


تهیه و تنظیم: کاظم محدثی