به گزارش وسائل؛ به نظر پییر بوردیو سرمایه شکلهای متنوعی دارد: سرمایه اقتصادی (ثروت)، سرمایه فرهنگی (صلاحیت، دانش)، سرمایه نمادین (افتخار، پرستیژ) و سرمایه اجتماعی (پیوندهای اجتماعی و اعتماد). (سیدمن، استیون؛ کشاکش آراء در جامعهشناسی، هادی جلیلی، تهران، نی، 1388، ص198.)
سرمایه اجتماعی در یک معنای عام، نوعی سرمایهگذاری در روابط اجتماعی است که با بازده مورد انتظار تعریف میشود.( توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ سرمایه در نظریات کلاسیک و جدید با تاکید بر نظریههای سرمایه اجتماعی، نامه علوم اجتماعی، زمستان 1382، شماره 26، ص6.)
اندیشمندان برحسب دیدگاههای خود تعاریف مختلف (نه متناقضی) از سرمایه اجتماعی به عمل آوردهاند که فصل مشترک آنها را در تعریف زیر میتوان گنجاند: سرمایه اجتماعی، پتانسیل نهفته در روابط بین و میان افراد (و گروههای) یک جامعه است که باعث انجام امورات آنها میشود.( سعادت، رحمان؛ تخمین سطح و توزیع سرمایه اجتماعی استانها، فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، 1386، سال ششم، شماره 23، ص177.)
اندیشه اصلی سرمایه اجتماعی این است که خانواده، دوستان و همکاران دارایی بسیار مهمی را تشکیل میدهند که یک فرد میتواند در شرایط بحرانی از آنها بهره گیرد یا برای منافع مادی استفاده نماید و البته این مساله برای گروه بیشتر صدق میکند.( توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص6. )
زمینه فکری و تاریخی
دغدغه تنزل روابط اجتماعی، از جمله موضوعاتی است که به کرات در جامعهشناسی کلاسیک و معاصر به چشم میخورد. جامعهشناسان معاصر برای بررسی کمیت و کیفیت روابط اجتماعی از مفهوم سرمایه اجتماعی بهره جستهاند.[6] اصل این مفهوم در مقالهای توسط شخصی به نام هانیفن (Lyda Judson Hanifan: 1879-1932) در سال 1916 که در آموزش و پرورش ایالت ویرجینیای امریکا خدمت میکرد به کار گرفته شد. از نظر هانیفن سرمایه اجتماعی، شامل داراییهایی است که در زندگی روزانه افراد وجود دارند مانند: حس تفاهم، رفاقت و دوستی، احساس همدردی در روابط اجتماعی بین افراد و بین خانوادههایی که یک واحد اجتماعی را تشکیل میدهند. نظریه هانیفن برای نیم قرن مسکوت ماند تا در سال 1961 جاکوب (Jacobs) در اثر خود به نام "زندگی و مرگ در شهرهای بزرگ امریکایی" از سرمایه اجتماعی بحث کرد و نقش آن را در ارتباط با حفظ نظافت، برخورد با جرم و جنایت خیابانی در محدودههای حومه و قدیمی شهری مطرح کرد. گلن لوری (Glen Loury) اقتصاددان و ایوان لایت (Iven Light) جامعهشناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 برای توصیف مشکل توسعه اقتصاد درونشهری به کار بردند. اولین توضیح و تفسیر یکپارچه این اصطلاح توسط بوردیو در سال 1972 انجام شد. در دهه 1980جیمز کلمن فصل مهمی از کتاب "بنیانهای نظریه اجتماعی" خود را به بحث سرمایه اجتماعی اختصاص داد و در سراسر این کتاب نیز به توضیح عناصر و اجزای آن پرداخت. در دهه 1990 مفهوم سرمایه اجتماعی توسط بانک جهانی و کتاب "بولینگ تکنفره" رابرت پاتنام معروف شد.( پیراهری، نیر؛ سرمایه اجتماعی در نظریات جدید، پژوهشنامه علوم اجتماعی، پاییز 1388، سال سوم، شماره سوم، ص111-110.)
طی سالهای 1990 به اینسو، مفهوم و نظریه سرمایه اجتماعی با اقبال قابل توجه اندیشمندان و محققان رشتههای مختلف علوم اجتماعی مواجه شده است.( دینی ترکمانی، علی؛ تبیین افول سرمایه اجتماعی، فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، 1386، سال ششم، شماره 23، ص149.)
نظریههای سرمایه اجتماعی
به علت گسترش کیفی و کمی نظریههای سرمایه اجتماعی در دهههای اخیر، تنها دیدگاههای صاحبنظرانی را که مباحث آنها الهامبخش بوده و رویکردهای نظری اصلی را شکل داده است، مرور مینماییم:
1) پیر بوردیو (Pierre Bourdieu: 1930-2002)؛ به نظر بوردیو، سرمایه اجتماعی جمع منابع واقعی یا بالقوهای است که حاصل از شبکهای(شبکه، گروهی از عاملان منفردی است که در هنجارها یا ارزشهای فراتر از ارزشها و هنجارهای لازم برای داد و ستدهای متداول بازار، مشترک هستند) بادوام از روابط کمابیش نهادینهشده، آشنایی و شناخت متقابل یا به بیان دیگر عضویت در یک گروه است. شبکهای که هر یک از اعضای خود را از پشتیبانی سرمایه جمعی برخوردار میکند و آنان را مستحق اعتبار میسازد.( تاجیبخش، کیان؛ سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، افشین خاکباز و حسن پویان، تهران، شیرازه، 1384، ص147).
به نظر وی سرمایه اجتماعی، بهعنوان شبکهای از روابط، یک ودیعه طبیعی یا حتی یک ودیعه اجتماعی نیست، بلکه چیزی است که در طول زمان و با تلاش بیوقفه به دست میآید. به عبارت دیگر شبکه روابط، محصول راهبردهای سرمایهگذاری فردی یا جمعی آگاهانه یا ناخودآگاه است که هدفش ایجاد یا بازتولید روابط اجتماعی است که مستقیما در کوتاهمدت یا بلندمدت قابل استفاده هستند.
کاربرد سرمایه اجتماعی در نزد بوردیو بر این درک استوار است که افراد چگونه با سرمایهگذاری بر روابط گروهی، وضعیت اقتصادی خود را در یک فضای اجتماعی سلسلهمراتبی (جامعه سرمایهداری) بهبود میبخشند. از این جهت میتوان رویکرد او را ابزاری، فردگرا و متاثر از تئوری سرمایه مارکس و بیشتر تضادگرا تلقی کرد.( توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص10.)
2) جیمز کلمن (James Samuel Coleman: 1926-1995)؛ به نظر کلمن سرمایه اجتماعی با کارکردش تعریف میشود. سرمایه اجتماعی شی واحدی نیست بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند:
الف) همه آنها شامل جنبهای از یک ساخت اجتماعی هستند (عناصر و پیوندهایی که حیات اجتماعی را تداوم میبخشند).
ب) واکنشهای معین افرادی را که در درون ساختار هستند اعم از اشخاص حقیقی یا عاملان حقوقی، تسهیل میکند و دستیابی به هدفهای معین را که در نبود آن دستنیافتنی خواهند بود امکانپذیر میسازند.( کلمن، جیمز؛ بنیادهای نظریه اجتماعی، منوچهر صبوری، تهران، نی، 1377، ص462.)
سرمایه اجتماعی ویژگیهای معینی دارد که آن را از کالاهای خصوصی، که در نظریه اقتصاد نئوکلاسیک بحث میشود، متمایز میسازد. این ویژگیها عبارتاند از:
1- به آسانی مبادله نمیشود، اگرچه این سرمایه منبعی است که ارزش استفاده دارد.
2- سرمایه اجتماعی دارایی شخصی هیچ یک از افرادی که از آن سود میبرند نیست و این به واسطه صفت کیفی ساختار اجتماعی است که فرد در آن قرار گرفته است.
3- نتیجه فرعی فعالیتهای دیگر است و معمولا شخص خاصی آن را به وجود نمیآورد.
4- سرمایه اجتماعی در صورت استفاده بیشتر، برخلاف بعضی اشکال دیگر سرمایه، نهتنها مستهلک نمیشود بلکه افزایش مییابد.( همان، ص90-482.)
کلمن تحت تاثیر کاربرد نظریه انتخاب عقلانی در تبیین رفتار، بر منافع فردی سرمایه اجتماعی تاکید میکند.
3) رابرت پاتنام (Robert David Putnam: 1941)؛ پاتنام مفهوم سرمایه اجتماعی را فراتر از سطح فردی به کار میگیرد و به چگونگی کارکرد سرمایه اجتماعی در سطح منطقهای و ملی و نوع تاثیرات سرمایه اجتماعی بر نهادهای دموکراتیک و در نهایت توسعه اقتصادی علاقمند است.
به همین منظور در دو مطالعه تطبیقی میان ایالتهای مختلف در امریکا و همچنین حکومتهای منطقهای تازهتاسیس ایتالیا در شمال و جنوب در دهه 70، تاثیر سرمایه اجتماعی را در تقویت جامعه مدنی و کارآمدی دموکراسی از سویی و رشد و توسعه اقتصادی از سوی دیگر مورد بررسی قرار داده است(توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص15.) و به نتیجه تاثیر مثبت آن پی برده است.
پاتنام سرمایه اجتماعی را آن دسته از عناصر و ویژگیهای نظام اجتماعی (مانند اعتماد اجتماعی، هنجارهای معامله متقابل و شبکههای اجتماعی) میداند که هماهنگی و همکاری را در بین افراد یک جامعه برای دستیابی به سود متقابل تسهیل میکند.( غریبی، حسن؛ پیشبینی سرمایه اجتماعی براساس متغیرهای زمینهای، فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات مدیریت آموزشی، زمستان 1389، سال دوم، شماره دوم، ص138.)
او برای فهم و ارزیابی سرمایه اجتماعی به چهار وجه تمایز اشاره دارد. پاتنام در این رابطه، سرمایه اجتماعی رسمی را در مقابل غیررسمی (انجمنها یا مهمانیهای دورهای)، سرمایه اجتماعی متراکم در مقابل سرمایه اجتماعی پراکنده و ضعیف، سرمایه اجتماعی دروننگر در مقابل بروننگر (برحسب اختصاص منافع به افراد غیر عضو یا عموم مردم) و نهایتا سرمایه اجتماعی محدود (بین افراد شبیه از نظر قومیت، سن و ...) در مقابل اتصالی (بین افراد غیرمشابه) مطرح میسازد.( توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص17.)
4) فرانسیس فوکویاما (Francis Fukuyama: 1951)؛ فوکویاما نیز مانند پاتنام، سرمایه اجتماعی را در سطح کلان (در سطح کشورها و در ارتباط با رشد و توسعه اقتصادی آنها) مورد بررسی قرار داده است و مولفههای مورد بحث پاتنام (شبکههای مشارکت مدنی، هنجارهای اعتماد و همیاری) در بحث وی نیز تکرار میشود.
وی برخلاف دیگر نظریهپردازان صرفا بر خصلت جمعی سرمایه اجتماعی تاکید کرده و آن را به منزله دارایی گروهها و جوامع تلقی کرده است.( همان، ص21.)
به نظر وی سرمایه اجتماعی را به سادگی میتوان بهعنوان مجموعه معینی از هنجارها یا ارزشهای غیررسمی (صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دوجانبه) تعریف کرد که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میانشان مجاز است در آن سهیم هستند.( فوکویاما، فرانسیس؛ پایان نظم: سرمایه اجتماعی و حفظ آن، غلامعباس توسلی، تهران، حکایت قلم نوین، 1385، ص12-11.)
مهمترین منابع سرمایه اجتماعی از نظر فوکویاما عبارت است از خانواده و هنجارهای اجتماعی.( همان، ص106-97.)
________________________________________
[1]. موسوی، میرطاهر؛ مشارکت اجتماعی یکی از مولفههای سرمایه اجتماعی، فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، 1386، سال ششم، شماره 23، ص72.
[2]. سیدمن، استیون؛ کشاکش آراء در جامعهشناسی، هادی جلیلی، تهران، نی، 1388، ص198.
[3]. توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ سرمایه در نظریات کلاسیک و جدید با تاکید بر نظریههای سرمایه اجتماعی، نامه علوم اجتماعی، زمستان 1382، شماره 26، ص6.
[4]. سعادت، رحمان؛ تخمین سطح و توزیع سرمایه اجتماعی استانها، فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، 1386، سال ششم، شماره 23، ص177.
[5]. توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص6.
[6]. شارعپور، محمود؛ فرسایش سرمایه اجتماعی و پیامدهای آن، نامه علوم اجتماعی، 1380، شماره3، ص120.
[7]. پیراهری، نیر؛ سرمایه اجتماعی در نظریات جدید، پژوهشنامه علوم اجتماعی، پاییز 1388، سال سوم، شماره سوم، ص111-110.
[8]. دینی ترکمانی، علی؛ تبیین افول سرمایه اجتماعی، فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، 1386، سال ششم، شماره 23، ص149.
[9]. شبکه، گروهی از عاملان منفردی است که در هنجارها یا ارزشهای فراتر از ارزشها و هنجارهای لازم برای داد و ستدهای متداول بازار، مشترک هستند.
[10]. تاجیبخش، کیان؛ سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، افشین خاکباز و حسن پویان، تهران، شیرازه، 1384، ص147.
[11]. توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص10.
[12]. کلمن، جیمز؛ بنیادهای نظریه اجتماعی، منوچهر صبوری، تهران، نی، 1377، ص462.
[13]. همان، ص90-482.
[14]. توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص15.
[15]. غریبی، حسن؛ پیشبینی سرمایه اجتماعی براساس متغیرهای زمینهای، فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات مدیریت آموزشی، زمستان 1389، سال دوم، شماره دوم، ص138.
[16]. توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه؛ پیشین، ص17.
[17]. همان، ص21.
[18]. فوکویاما، فرانسیس؛ پایان نظم: سرمایه اجتماعی و حفظ آن، غلامعباس توسلی، تهران، حکایت قلم نوین، 1385، ص12-11.
[19]. همان، ص106-97.