به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین ارسطا در چهل و هشتمین جلسه فقه القضاء در ادامه بررسی مساله ارتزاق قاضی از بیت المال گفت: مرحوم صاحب جواهر احتمال داده است بیت المال به ذوی الحاجات اختصاص داشته باشد بنابراین اگر کسی متصدی امر قضا شود و نیازمند نباشد از بیت المال چیزی به او تعلق نخواهد گرفت.
وی در ادامه به اشکال آیت الله سبحانی بر صاحب جواهر اشاره کرد و گفت: ایشان می گوید آنگونه که صاحب جواهر گفته است بیت المال همه اش مختص به فقرا نیست بلکه قسمتی از آن مختص به فقرا است. اما این سخن آیت الله سبحانی با عبارت خود ایشان در تناقض است زیرا ایشان بیت المال را مختص به هیچ گروهی نمی دانند.
این استاد حوزه و دانشگاه در باب اهمیت بحث از بیت المال گفت: اگر کسی می خواست یک کتاب در باب بیت المال بنویسد واقعا سزاوار بود که کتابی نوشته شود؛ ثمره زیادی هم بر آن مترتب است مخصوصاً در زمان حاضر. آیا این خزانه دولت همه اش بیت المال است یا خیر قسمتی اش است آیا بیت المال باید همه آن به صورت مساوی تقسیم شود یا قسمتی از آن؟
حجت الاسلام والمسلمین ارسطا در بررسی مساله بیت المال به دو دسته تعریف از آن اشاره کرد و گفت: گروهی از فقها از جمله مرحوم آشتیانی بیت المال را به اموالی که تمامی مسلمانان در آن شریک اند تعریف کرده اند.
وی افزود:در مقابل گروهی دیگر از جمله صاحب جواهر برای بیت المال معنای اعمی قائل اند؛ اعم از اموالی که صرف گروه خاصی از مسلمین شود و یا صرف همه مسلمین شود.
مشروح مطالب مطرح شده در این جلسه، بدین شرح است:
خلاصه جلسه گذشته
بحث در مورد ارتزاق قاضی از بیت المال بود و قائل شدیم به جواز ارتزاق قاضی از بیت المال، همانطور که مرحوم امام قائل شدند و بسیاری از فقهای معاصر.
عرض کردیم که مطلقا جایز است که قاضی از بیت المال ارتزاق کند چه محتاج باشد، چه نباشد. دلایل کسانی که قائل به ممنوعیت ارتزاق قاضی از بیت المال بودند مطرح کردیم و رد کردیم نهایتاً در جلسه گذشته یکی دوتا اشکال را از مرحوم صاحب جواهر نقل کردیم و آن اشکالات را وارد ندانستیم.
آخرین عبارتی را که می خواهیم در این مورد نقل کنیم اشکالی است از مرحوم صاحب جواهر در خصوص مصارف بیت المال این را خوب عنایت کنید که بحث مهمی است که در کتاب های فقها هم تشتت اقوال در آن وجود داشته و نیاز به تاملات زیاد دارد.
نظر صاحب جواهر در مورد مصارف بیت المال
مرحوم صاحب جواهر احتمال داده است که بیت المال به ذوی الحاجات اختصاص داشته باشد.
عبارت مرحوم صاحب جواهر این است «مضافا الی امکان دعوی اختصاص بیت المال المجتمع من نحو الزکات و الصدقات و غیرهما بذوی الحاجات ا بذوی الحاجات لا الأغنیاء».
احتمال دارد ما بگوییم که بیت المال مختص نیازمندان است شامل حال اغنیا نمی شود. بنابر این اساس اگر کسی متصدی امر قضا شود و نیازمند نباشد از بیت المال چیزی به او تعلق نخواهد گرفت.
اشکال آیت الله سبحانی بر صاحب جواهر
جناب آیت الله سبحانی بر صاحب جواهر اشکالی کردند. اشکال آقای سبحانی در یک عبارت خیلی کوتاه بیان شده است «و احتمل فی الجواهر من اختصاص بیت المال بذوی الحاجات غیر تام».
آنچه مرحوم صاحب جواهر اختصاص داده است که بیت المال به ذوی الحاجات است تمام نیست(جواهر ج 40 ص 51) چرا تام نیست زیرا این مطلب که بیت المال اختصاص به ذوی الحاجات داشته باشد، در قسمتی از بیت المال صحیح است مانند زکات، صدقات؛ نه در غیر اینها.
در صدقات ممکن است کسی بگوید مختص به ذوی الحاجات است و این در غیر زکات درست نیست. در کتاب نظام القضا و الشهادت ج 1 ص 154 این مطلب را بیان فرمودند.
اشکال وارد بر نظر آیت الله سبحانی
ما اینجا چندتا مطلب را می خواهیم عرض کنیم:
مطلب اول این است که این فرمایش ایشان با آنچه چند صفحه پیش فرمودند سازگار نیست. این مطلب در کلمات فقها دچار یک التباسی است. مطلب خیلی مهمی است نتایج فقهی زیادی هم بر آن مترتب می شود ولی خیلی به صورت غیر منقح در کلمات فقها آمده است.
پس اولین اشکال ما بر فرمایش آقای سبحانی این است که آنچه اینجا بیان فرمودند با آنچه چند صفحه پیش بیان فرمودند ناسازگار است.
عبارت ایشان این بود که بیت المال همه اش مختص به فقرا نیست قسمتی از آن مختص به فقرا است. اشکال ما این است خود آقای سبحانی در این کتاب در ص 151 فرمودند بیت المال آن اموالی است که مصرف خاص ندارد اگر سهم فقرا غیر سید را در نظر بگیریم که زکات عمده اش باید صرف آنها بشود این دیگر مصرف خاص است، جزو بیت المال حساب نمی شود.
یعنی اینجور نیست که قسمتی از بیت المال مختص فقرا باشد. اختصاص زکات به فقرا و قسمتی از خمس به فقرای سید را ما جزو بیت المال حساب نمی کنیم ـ غیر از سهم سبیل الله که عام است ـ اینها مصرف خاص اند و لذا زکاتی که باید به فقرا غیر سید داده جزو بیت المال نیست.
مطلب دوم اینکه اصولاً بیت المال تعریفش چیست؟ همان است که ما عرض کردیم و میان فقها یک اتفاق نظری وجود دارد اینجا باید مراجعه کرد و دید که آیا فقها در خصوص بیت المال در جای مشخصی صحبت کردند یا خیر.
فقها در جای مشخصی در خصوص بیت المال صحبت نکردند در کتاب القضا، دیات و موارد پراکنده ای به تناسب صحبت شده است.
مثلا بحث شده است که اگر قاضی در قضاوتش خطای غیرعمدی کند و از این باب خسارتی بر کسی وارد شود گفته اند این باید توسط بیت المال پرداخت شود.
در باب دیات بحث کردند اگر یک شخصی در یک جایی کشته پیدا شود و معلوم نشود چه کسی این را کشته است دیه این فرد هدر نمی رود باید از بیت المال پرداخت شود.
اگر یک فقیری یافت شود که هیچ راهی برای تامین زندگی اش وجود ندارد گفته اند که باید از بیت المال پرداخت شود. اگر یک زمانی مردم به حج نروند در آن صورت گفتند حاکم اسلامی باید از بیت المال به مردم بدهد که به حج بروند.
در جای واحدی از بیت المال بحث نکردند و همین عدم وجود یک موضع مشخص باعث شده است که مباحث بیت المال از انسجام کافی برخوردار نباشد.
حال برای اینکه ما در باب بیت المال برسیم به یک نگاه لااقل اجمالی ولی جامع و برآن اساس بتوانیم پاسخ دهیم به اشکال صاحب جواهر که آیا بیت المال مختص فقرا هست یا نیست آیا بیت المال باید صرف محاویج بشود یعنی برای حاجات و نیاز مسلمین خرج شود و یا خیر، صرف مصالح مسلمین کافی است ولو فقری در کار نباشد برای اینکه به این سوالات جواب دهیم باید یک نگاهی به بیت المال داشته باشیم.
ثمره زیادی هم بر آن مترتب است مخصوصاً در زمان حاضر. آیا این خزانه دولت همه اش بیت المال است یا خیر قسمتی اش است آیا بیت المال باید همه آن به صورت مساوی تقسیم شود یا قسمتی از آن.
بنابراین می خواهیم یک نگاه اجمالی بیندازیم به مباحث بیت المال که در هر کدام از اینها می شود انسان یک تحقیقی انجام بدهد.
اگر کسی می خواست یک کتاب در باب بیت المال بنویسد واقعا سزاوار بود که کتابی نوشته شود خصوصا با توجه به اقوال متعددی و تعاریف مختلفی که داریم.
مصرف بیت المال و اموالی که در بیت المال باید جمع شود. اینها نیاز دارد که یک کتاب مستقلی در باب بیت المال تالیف شود که جایش در فقه شیعه خالی است.
تعریف بیت المال
ما سابقا تعریفی از بیت المال نقل کردیم عرض کردیم که بیت المال آن اموالی است که یشترک فیها عامه المسلمین این تعریف را خیلی از آقایان فقها ارائه داده اند اموالی که از جزیه به دست می آید.
مالیاتی که از اهل کتابی که در پناه دولت اسلامی زندگی می کنند گرفته می شود، اموالی که از خراج به دست می آید، مربوط به اراضی است که با جهاد به دست مسلمانان آمده است آن اراضی را در دست همان صاحبانشان قرار می دهند و بابت این کار از آنها مالیات می گیرند یا آن مالیاتی که از فوائد حاصل از آن اراضی می گیردند که در اصطلاح فقهی می گویند«المقاسمه».
اینها جزو بیت المال است. بر این اساس آن اموالی که مصارف خاصه دارند داخل در بیت المال نمی شوند مثل سهم فقرای سادات، سهم فقرای غیر سادات اینها داخل در بیت المال نمی شوند. این تعریف را در کلمات تعداد قابل توجهی از آقایان فقها می توانید ببینید.
تعریف مرحوم آشتیانی از بیت المال
از جمله یکی از بهترین کلماتی که این تعریف را در آن می توان دید که به صورت نسبتا کاملی این تعریف را ارائه داده است مرحوم آقای آشتیانی است.
مرحوم آقایآشتیانی کتاب القضایی دارد که معروف است در صفحه 25 آن، در این مورد تعریفی ارائه داده است.
متاسفانه کتاب القضا با اینکه بعد از انقلاب بسیار مورد نیاز ما بود بعضی موارد هنوز در اجمال قرار گرفته است مثل خیلی از مباحث ولایت فقیه مثل قوایی که ذیل نظر ولی فقیه کار می کنند رابطه شان با ولی فقیه چیست و رابطه شان بین خودشان چطور است.
مرحوم آشتیانی که شاگرد مرحوم شیخ انصاری بود؛ ایشان اینگونه فرمودند «ان المراد منه» یعنی مراد از بیت المال «حسب ما یظهر منهم» بر حسب آنچه که از کلمات فقها ظاهر می شود «بیت یجمع فیه ما یصرف فی مصالح المسلمین کبناء المسجد و القنطره و ... مثل الجزیه و خراج لامقاسمه و اوصی فی صرفه فی وجوه البر و ما یصرف من الزکات فی سبیل الله» نه در مورد از آن سهم از زکات که تعلق به فقرا می گیرد «الی غیر ذلک» ملاک این است «مما یشترک فیه جمیع المسلمین».
از آن اموالی که تمامی مسلمانان در آن شریک اند «و اما ما یجمع فیه زکات و الخمس و الصدقات و وجوه المظالم و غیرها مما یکون مختصا بالفقرا» این اموالی که اختصاص به فقرا دارد مانند همین هایی که نام بردم اینها «فلا یکون من بیت المال فی شی» اینها ربطی به بیت المال ندارد.
«و لا یجوز صرف ما یجمع فیه فی مصالح المسلمین» این اموال را در مصارف مسلمین نمی توان صرف کرد بلکه باید صرف موارد خاصش که فقرا باشد کرد «و لابد ان یاتی من مستحقیه من الفقرا» باید به فقرا داده شود که مستحق این مال هستند.
«کما لا یجوز صرف ما یشترک فیه جمیع المسلمین فی سبیل الفقرا» همان گونه که چیزی که مختص فقرا نیست مال همه مسلمانان است را نمی توانیم فقط برای فقرا استفاده کنیم.
بعد ایراد می گیرند بر برخی فقها که فرموده اند بیت المال اموالی است که امکان دارد بخشی از آن اختصاص به فقرا داشته باشد پاره ای دیگر اختصاص به فقرا نداشته باشد.
این سخن سخن صحیحی نیست فما یظهر من بعض آنچه که ظاهر می شود از کلام بعضی از فقها من ان المراد من بیت المال اعم مما یجمع فیه ما یشترک فیه جمیع المسلمین و لابد ان یصرف فی مصالحهم و ما یختص بطائفه منهم کلا فقرا و السادات و حیث لا یجوز تعدی عنهم.
در بیت المال دو دسته اموال هست یک اموالی که متعلق است به تمامی مسلمین دو اموالی که مصرفش فقط فقرا هستند می فرماید ما یظهر من بعض آنچه که از بعضی فقها ظاهر می شود در این خصوص لیس علی ما ینتبغی به نحوی صحیحی و سزاواری بیان نشده است.
چرا؟ لان التامل الصادق فی کلماتهم یشهد بان مرادهم من بیت المال لیس الا ما ذکرنا؛ تامل راستین بکنید در کلمات فقها خواهید دید که تعریفی که ما برای بیت المال گفتیم همان است یعنی اختصاص به گروه خاصی از مسلمین ندارد بلکه صرف تمامی مسلمین می شود.
تعریف صاحب جواهر از بیت المال
نقطه مقابل این فرمایش کلمات بعضی از فقهای بزرگ قرار دارد که بیت المال این تعریف را ندارد. بیت المال معنای اعمی دارد اعم از اموالی که صرف گروهی از مسلمین می شود و صرف همه مسلمین می شود.
یکی از این فقها مرحوم محقق اردبیلی است همچنین مرحوم سبزواری صاحب کفایه الاحکام که از فقهای عصر صفوی است و مرحوم نراقی که معمولا ملا احمد نراقی پسر ملامهدی نراقی پسر مورد نظر است.
مرحوم صاحب جواهر و مرحوم آقای خویی نیز نظرشان همین است. بنده با توجه به اینکه نمی خواهیم خیلی بحث مفصلی در بحث بیت المال داشته باشیم تنها کلام صاحب جواهر را می خوانم.
ایشان می فرماید که «ان المراد من بیت المال و ان اضیف المسلمین و . . . » اما مراد از بیت المال مال الامام(ع) است «بقرینه الاخبار الاخر» ما اخباری داریم که دلالت بر این می کند.
«و عن جماعه من شیوع اطلاق بیت المال و اراده بیت المال الامام (ع) بعضی از آقایان فقها اطلاق کرده اند بیت المال را و بیت المال امام را اراده کردند.
بعد می فرماید از جمله اموالی که در بیت المال قرار می گیرد میراث من لا وارث له ینتقل الی بیت المال؛ میراث کسی که وارثی ندارد به بیت المال منتقل می شود.
سپس می گوید این میراث من لا میراث له اولا اختصاص به امام دارد و ثانیااز طرف دیگر آقایان فقها فرمودند به بیت المال منتقل می شود.
این دو نظر را با هم جمع کنیم حاصل این می شود که بیت المالی که فقها می گویند بیت المال امام(ع) است.
از کلمات آقایان فقها فهمیده می شود ما دو نوع بیت المال داریم یک بیت المال امام(ع) و یک بیت المال المسلمین داریم و اینها هم اموالی که در آن جمع می شود متفاوت است هم مصرفش متفاوت است. بعدا در این باره بحث خواهیم کرد.
عبارت صاحب جواهر این است که«بل یمکن اراده بیت المال الامام من بیت المال فی مرسل یونس» در یک مرسله ای که یونس بن عبدالرحمن نقل کرده است «کما انه یمکن القول بالتحاد بیت الامال الامام مع بیت المال المسلمین» یعنی احتمالش وجود دارد که ما بگوییم کلمات فقها ولو از دو بیت المال سخن گفته لکن این دو تا یکی است.
بعد از گذشت صفحاتی مرحوم صاحب جواهر می فرماید «و الامر سهل بعد کون بیت الماله من حیث الامامه بیت المال المسلمین» ما مشکل را اینجور آسان می کنیم که این اموالی که متعلق به امام است متعلق به شخص امام که نیست اگر متعلق به شخص بود باید آثاری بر آن مترتب می شد مثلا به ارث تمامی ورثه می رسید. در حالی که این جور نیست فقط به امام بعدی می رسد و اگر امام نباشد صرف مسلمین می شود پس می توان گفت که بیت المال امام با مسلمین یکی است.
چه زمانی می توان این استنتاج صاحب جواهر را پذیرفت که بگوییم چون بیت امال امام صرف در مصارف مسلمین می شود می توان گفت بیت المال امام با بیت المال مسلمین یکی است؟
زمانی می توان این حرف را زد که ما بپذیریم بیت المال مسلمین مصرفش صرفا همه مصالح مسلمین نیست بلکه می تواند صرف فقرا هم بشود همان طور که امام می تواند از اموالی که متعلق به منسب امامت است، صرف کند برای گروهی از مسلمین که فقراباشند.
باز برگشتیم به سخن قبلی که سخن صاحب جواهر با مرحوم آشتیانی متفاوت است. مرحوم آشتیانی می گوید بیت المال عموم مسلمین را در بر می گیرد، صاحب جواهر می گوید متعلق به مصلحت است.
مصحلت ممکن است متعلق به عموم مسلمین باشد یا می تواند متعلق به گروه خاصی باشد. /241/902/ح
مقرر: عزیز الله طالبی