به گزارش خبرنگار وسائل، در بخش نخست این مقاله نویسنده ضمن ارائه تبیینی کلی از موضوع تهدیدات زیست محیطی دیدگاه برخی متفکران اسلامی پیرامون حفاظت از بنیان های زیست محیطی را مورد بررسی قرار داد و در بخش دوم نویسنده به تبیین دیدگاه های حسین نصر در باب محیط زیست اسلامی پرداخت. تبیین دیدگاه های سه اندیشمند دیگر بخش سوم این مقاله را تشکیل داده و در این بخش به عنوان بخش پایانی علاوه بر ببرسی چند اندیشمند دیگر به تبیین نقاط قوت و ضعف تحقیقات اسلامی پیرامون موضوع محیط زیست و حفاظت از محیط زیست پرداخته شده است.
6- دوچتل در مقاله خود با تأکید بر فلسفه اسلام در زمینه عالم هستی آن را مبتنی بر سه اصل می داند: یگانگی خداوند، جانشینی خداوند و امانت داری انسان بر روی زمین. وی آن گاه به سیره پیامبر (ص) در زمینه حفظ محیط زیست و تأکید ایشان بر استفاده پایدار از زمین و حفظ آب می پردازد.
از نظر پیامبر (ص) زمین در خدمت انسان است اما نباید از خاک استفاده بیش از حد و یا سو استفاده شود. [ایشان بر این نکته نیز تأکید می کنند که ] خاک همانند جنگل و حیات وحش که بر روی آن زندگی می کنند، حقوقی دارد. پیامبر (ص) به منظور حفاظت از زمین ، جنگل و حیات وحش مناطق ممنوع موسوم به «حمی» و «حریم» را ایجاد کرد تا منابع موجود در آنها دست نخورده باقی بمانند. هر دوی این مناطق در روزگار ما نیز کاربرد دارند . مناطق حریم در اطراف چاه ها و منابع آب، جهت حفظ سفره های آب زیرزمینی از استفاده بیش از حد، ایجاد می شوند. حمی به طور خاص به مناطق حیات وحش و جنگلی اطلاق می شود و معمولا سرزمینی است که چرا و قطع درختان در آن ممنوع است و یا انواع خاصی از حیوانات محافظت می شوند.
در بیابان خشک و بی آب و علفی که پیامبر (ص) زندگی می کرد، آب برابر با حیات بود. به شهادت قرآن، آب، هدیه خداوند و منبع تمام حیات بر روی زمین است قرآن مجید مکرر به مؤمنین یادآور می شود که آنها نقشی جز حفاظت از خلقت خدا بر روی زمین ندارند، و مؤمنین نباید آن را بی اهمیت بدانند : «آیا آبی را که می نوشید دیده اید؟آیا شما آن را از [دل ] ابر سپید فرود آورده اید یا ما فرود آورنده ایم؟اگر بخواهیم آن را تلخ می گردانیم، پس چرا سپاس نمی دارید؟» (واقعه86) ذخیره آب و و حفظ پاکی آن، دو مسئله مهم برای پیامبر (ص) بود. حتی وقتی آب به وفور یافت می شد، حضرت محمد (ص) طرفدار صرفه جویی بود و توصیه می کرد که مؤمنین نباید هنگام وضو آب را هدر بدهند هرچند نزدیک رودخانه یا چشمه ای جاری باشند .
7- کریمه برنز در مقاله خود با عنوان «آیا ممکن است مسلمان فقط گیاهخوار باشد؟» ، با اشاره به دو حدیث از پیامبر (ص) این نکته را مطرح می کند که انسان مسلمان با پیروی از سیره پیامبر (ص) می تواند ضمن میانه روی در مصرف گوشت از سلامت کامل بهره مند گردد و همزمان حقوق حیوانات را نیز رعایت کند.
8- هدیه الامین در مقاله کوتاه خود با برشمردن تعدادی از احادیث مرتبط با رفتار پیامبر (ص) با حیوانات، از نحوه رفتار مسلمانان با حیوانات انتقاد می کند و آنها را به پیروی از سیره پیامبر (ص) در این زمینه فرا می خواند.
9- رهارت کورت با تکیه بر مسئولیت انسان در قبال نعمت های الهی در فلسفه زندگی اسلامی با اشاره به سیره پیامبر (ص) و قرآن، صرفه جویی در مصرف منابع طبیعی را از جمله تبعات اعتقاد به مبانی دین اسلام می داند. وی روزه گرفتن در اسلام را مرتبط با صرفه جویی و اشاعه عدالت اجتماعی می داند.
رهات کورد در ابتدا پس از اشاره به آیاتی از قرآن که انسان ها را به تأمل در نشانه های الهی بر روی زمین فرا می خواند. این حدیث را از حضرت محمد (ص) ذکر می کند: «هر عضو انسان باید در هر روز عمل خیری را انجام دهد. قضاوت عادلانه بین دو نفر عمل خیر است . . . [همان طور که ] رفع مانع خطرآفرین از میان جاده نیز عمل خیر است. » وی از این سخن حضرت نتیجه می گیرد که اسلامی زندگی کردن، تأثیر روحانی و جسمانی اعمال فرد بر محیط زیست را نیز دربرمی گیرد.
اعتقاد رسول اکرم بر ساده زیستی، دوری از افراط و اتلاف، مهربان بودن با حیوانات و مراعات زمین در نمونه های متعددی از احادیث ایشان به وضوح نشان داده شده است . آن حضرت آموخت که نباید آب را هدر داد. حتی در کنار رودخانه، پیغمبر لباس ها و کفش های خود را وصله می زد، مؤدبانه هدایای گران قیمت را رد می نمود و از هرآنچه که سالم و در عین حال به راحتی در دسترس بود، می خورد. ایشان با ایجاد عادت هر روزه ، از مصرف غذاهای تشریفاتی که مستلزم تهیه انواع کامل مواد غذایی است، ممانعت می کرد. آن حضرت می فرمود: میانه روی در همه امور، بهترین شیوه زندگی است. رهات کورد در ادامه با اشاره به فریضه روزه در اسلام ، آن را مصداق بارز میانه روی و عدالت اجتماعی می داند . افراد ، خانواده ها و جوامع مسلمان، خواه در ایام تعطیل و خواه در زمان کار و مطالعه ، باید برنامه روزانه خود را با [روزه در ماه رمضان ] هماهنگ کنند، تا بر زندگی بی آلایش و تفکر جدی درباره عدالت اجتماعی تمرکز کنند.
عمل اجتماعی در تمامی جوانب محیط زیست، پیامد طبیعی آموزه های اسلام در زمینه مسئولیت اجتماعی است . آموزه های اسلامی در زمینه مراقبت از محیط زیست، رابطه ای تنگاتنگ با دیگر اصول [اسلام ] در مورد توزیع عادلانه منابع و دفاع از حقوق محرومان و ستمدیدگان دارد.
10- نویسنده مقاله «درختان در حال انقراض» اشاره می کند که اسلام در میان ادیان دیگر بیشترین اهمیت را به محیط زیست می دهد ولی سوگمندانه مسلمانان این آموزه های اسلام را به فراموشی سپرده اند . مصداق بی توجهی مسلمانان به محیط زیست، روند رو به انقراض برخی از انواع درختان در قسمت های مسلمان نشین شبه قاره هند است. وی در ادامه چاره این معضل را توجه به تعالیم اسلامی در این زمینه می داند.
بررسی دیدگاه وجوه مشترک مقاله ها
مقالات بررسی شده بر آن هستند تا به ارائه نظرات اسلام درباره محیط زیست بپردازند. مطالب ارائه شده در این مقالات مبتنی بر دو منبع مهم اسلامی، یعنی قرآن و سیره پیامبر (ص) است. محور اساسی مباحث مطرح شده، دیدگاه خدا محور اسلام نسبت به عالم هستی است. از همین رو، چند نکته قرآنی در آنها مورد تأکید قرار گرفته است: نخست آنکه، خداوند در قرآن با خطاب قرار دادن انسان از وی می خواهد در عالم هستی تأمل کند تا به مسئولیت بزرگ و خطیر خود بر روی زمین آگاه شود. دوم آنکه، نگرش خدا محور به عالم هستی این است که همه موجودات آفریده خداوند و نشانه های الهی بر روی زمین هستند. سوم آنکه، انسان خلیفه الهی و دارای مسئولیت بسیار سنگین است. چهارم آنکه، خداوند عالم هستی را برپایه حکمت و در نهایت تعادل میان تمامی موجودات خلق کرده است. تخریب محیط زیست، تجاوز به مرزهای تعادل موجود الهی است. هدف از کاوش این گونه ای در آیات قرآن ، یافتن فلسفه حفظ محیط زیست از دیدگاه قرآن است.
حفظ محیط زیست و احترام به آن، آن گونه که در مقالات موجود مطرح شده، در واقع حفظ نشانه های الهی، احترام به آنها، انجام وظیفه خلیفة اللهی و تخریب آن، حرمت شکنی و ناسپاسی در برابر خداوند است. به ویژه آنکه نویسندگان این مقالات تأکید می کنند که خلیفة اللهی انسان به معنای حاکمیت انسان و اربابی وی بر روی زمین نیست ، چه انسان ها تنها یکی از «امت» های موجود بر روی زمین هستند. به زعم نویسندگان مقالات ارائه شده، از جمله مصادیق برهم زننده تعادل الهی بر روی زمین اسراف است. از همین رو ، قریب به اتفاق نوشته های موجود در این مجموعه، آیات متعددی از قرآن را به عنوان شاهد بر تأکید اسلام بر دوری از این عمل ذکر کرده اند. برخی نیز این تأکید قرآنی را در حکم توجه اسلام به رعایت عدالت و دوری از تجمل گرایی می دانند.
از دیگر نکات برجسته و مشترک در مقالات مذکور، جامعیت نظریات اسلام در زمینه محیط زیست است که با تأکید ویژه بر درهم تنیدگی پاکیزگی جسمی و روحی در اسلام این دو را مکمل و تقویت کننده یکدیگر می داند. کسی که با ایمان به خداوند به تطهیر روح خود بپردازد پاکیزگی طبیعت را هم در حکم وظیفه خود می داند؛ چرا که آن را نشانه همان خداوندی می داند که از جمله اسامی زیبای او قدوس است.
پس از بررسی نظریات قرآن، نویسندگان اغلب به دیدگاه ها و رفتار پیامبر اسلام به عنوان نمونه کامل خلیفة اللّه می پردازند. نکته مشترک همه این مقالات ذکر روایات و احادیثی است که در آنها پیامبر (ص) بر پاکیزگی زمین و محیط زیست، مهربانی با حیوانات و احترام به طبیعت و حفظ آن سفارش فرموده اند .
کاستی های مقاله ها
پژوهشگران حاضر در انجام این تحقیق به چند نکته برخوردند که حایز اهمیت است و جا دارد در همین جا به آنها اشاره شود. این نکات عبارتنداز:
*جست وجوی مقالات برای تحقیق حاضر نشان داد که تعداد بسیار اندکی از تحقیق های انجام شده در این زمینه مربوط به دانشمندان شیعی است. اکثر قریب به اتفاق تحقیقات در این زمینه به قلم نویسندگان اهل تسنن بوده است. نویسندگان غیر مسلمان نیز خود را محدود به دیدگاه اهل تسنن کرده اند. تحقیق در این زمینه از دیدگاه تشیع که می تواند نظر جامع تری از اسلام را به دنیا عرضه کند، بسیار اندک است. بی تردید، این گونه تحقیقات نقطه پیوند و اشتراک اهل تسنن و تشیع است و می تواند سبب تقریب هرچه بیشتر مذاهب اسلامی شود.
*محققانی که در این زمینه قلم فرسایی کرده اند، محیط زیست را یک امر مستقل از اجتماع و مسائل آن نگریسته اند. گویی که این موضوع امری صرفا مذهبی و آن هم مختص به گذشته است. شاید نظر دکتر سید حسین نصر درباره حاکمان دنیای اسلام، درباره نویسندگان دنیای اسلام نیز صادق باشد . این نویسندگان شجاعت و صداقت (هر چند غیر عمدی) بیان واقعیت در اجتماع خودشان را ندارند و به همین لحاظ مسائل محیط زیستی را در خلأ اجتماع مطرح ساخته اند. به گونه ای که این نوشته ها به موعظه هایی صرفا مذهبی تقلیل یافته اند.
*مسئله بعدی مرتبط با نکته قبل، عدم ارائه راه حل جهت برطرف کردن مشکلات کنونی کشورهای مسلمان در زمینه محیط زیست است.
120/د