شایان توجه این است که در مسیر عبور امام رضا در برخی شهرها مثل خرمشهر، آبادان، بهبهان اقلید، ابرکوه و نیشابور قدمگاه‌هایی وجود دارد که ده‌ها هزار نفر از مردم هر ساله در سه مناسبت میلاد و شهادت و روز ورود امام رضا به آن شهر مراسمات باشکوهی را برگزار می‌کنند و خوشبختانه نوع نگاه مردم به این مراسمات یک نگاه مقدّس و مذهبی است و نه یک نگاه صرفاً تاریخی. در همین زمینه خبرنگار وسائل، گفت‌وگوی تفصیلی با حجت الاسلام سید علی محمد مهاجری؛ پژوهشگر حوزه علمیه قم و کارشناس ارشد مذاهب اسلامی داشته است که بخش نخست آن تقدیم خوانندگان می‌شود.
وسائل - آیا برپایی و تقویت این مراسمات با رعایت صحّت تاریخی و حفظ شئونات اسلامی و مدیریت درست فرهنگی توسط علماء، می‌تواند مصداق شعائر الهی باشد یا نه؟ و اینکه توصیه شما به آستان قدس رضوی و متولّیان این آیین‌ها در شهرهای مسیر چیست؟
بسم الله الرحمن الرحیم
در فحوای سؤالی که شما مطرح کردید چند موضوع متفاوت وجود دارد که لازم است در جای خود به طور مستقلّ و در بحث ما به طور مجموعه‌ای به آن‌ها نظر شود.
موضوعاتی مهمی مانند اماکن مذهبی، مترها و پارمترهای آن، دیدگاه اسلام و فرق و مذاهب آن به اماکن مذهبی، تعظیم شعائر، مؤلفه‌ها آن و چالش‌های پیش‌روی آن، اولویت بندی در باب اماکن مذهبی با نگاه به این مسئله که قدمگاه امام رضا و مکان‌های منتسب به ایشان چه جایگاهی در اولویّت های مجموعه‌های فرهنگی مثل آستان قدس و ... باید داشته باشد؟
این‌ها مسائل و بعضاً چالش‌هایی هستند که در رابطه با اماکنی مثل قدمگاهها وجود دارند و امیدوارم بتوانم در این فرصت محدودی که در اختیار دارم به گوشه‌ای از این مسائل پاسخگویی داشته باشم.
وسائل - یکی از موضوعاتی که شما هم به آن اشاره داشتید جایگاه اماکن مذهبی شیعه مثل زیارت‌گاه‌ها و اماکنی مثل قدمگاهها بود، آیا در قرآن به عنوان سند بالادستی شیعه دلیل یا دلائلی بر تعظیم اینگونه از اماکن وجود دارد تا دست‌مایه احتجاج شیعه با سایر فرق اسلامی باشد؟
بله عمده اشکالی که سایر فرق اسلامی بر شیعه می‌گیرند، گرامی‌داشت برخی از اماکن و ازمنه است که به عنوان تعظیم شعائر در فرقه حقّه شیعه رایج است و اصل اشکال آن‌ها هم به این امر بازگشت دارد که در اسلام تنها مکان درخور تعظیم، مسجد است و تعظیم غیر آن با رفتارهایی مثل زیارت و بوسیدن و ... بدعت و شرک است در حالی‌که قرآن به عنوان اهمّ منابع اسلامی کلّیت این سخن و در برخی از موارد بالخصوص این ادّعا را رد می‌کند.
از مجموع آیات که در ادامه خدمتتان عرض خواهم کرد، این‌طور بر می‌آید که برخی از زمین‌ها و زمان‌ها مقدّس و در خور تعظیم هستند و حالا با توجه به اینکه موضوع سخن ما قدمگاه‌های امام رضا (علیه السلام) هستند بنده به برخی از این آیات اشاره خواهم کرد که در آن‌ها برای برخی از مکان‌ها و زمین‌ها واژه مقدّس یا مبارک یا یکی از هم‌خوانواده‌های این دو واژه به کار گرفته شده است.
خداوند متعال در سوره مبارکه مؤمنون آیه 29 می‌فرماید: «وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنی مُنْزَلاً مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلینَ» و بگو: پروردگارا! مرا در جایگاهی پرخیر و برکت فرود آور، که تو بهترین فرودآورندگانی. در این آیه حضرت نوح از خدا می‌خواهد که در بین زمین‌ها و مکان‌هایی که روی زمین قرار دارد او را در جایی فرود آورد که مبارک و پربرکت باشد. این آیه به این معناست که در بین سرزمین‌هایی که همه از آن خداست، جاهایی وجود دارند که خصوصیت خاصّی دارند و لذا حضرت نوح از خداوند خواست که او را در یکی از همان زمین‌های پربرکت فرود آورد.
یا در آیه 12 سوره مبارکه طه آمده است: « ِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى» به یقین این منم پروردگار تو، پس کفش خود را از پایت بیفکن؛ زیرا تو در وادی مقدس طوی هستی. در این آیه علاوه بر اینکه خداوند متعال به تقدّس و در خور تعظیم بودن یک مکان تصریح کرده است، همچنین از حضرت موسی به عنوان فرستاده خود و الگوی قومش خواسته است که نسبت به این مکان از خود تعظیم نشان دهد و کفش‌هایش را از پاهایش بیرون آورد که طبق گفته عبدالجلیل عیسی یکی از بزرگان دانشگاه الازهر مصر در کتاب المصحف المیسّر، در آوردن نعلین در زمان حضرت موسی نشانه تواضع و ادب بوده است.
همچنین آیات دیگری هستند نظیر آیه اول سوره مبارکه اسراء: «سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» و آیه 81 سوره مبارکه انبیاء: «وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ عَاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا وَکُنَّا بِکُلِّ شَیْءٍ عَالِمِینَ» و ... که نص در مبارک بودن برخی از مکان‌ها هستند.
علاوه بر آیات قرآنی روایات زیادی نیز بر خصوصیّت تقدّس و برکت برخی از مکان‌ها غیر از مسجد دلالت دارد که در منابع شیعه و سنّی باب‌هایی را به خود اختصاص داده‌اند تا جایی که برخی از علمای اهل سنت بر پایه این روایات و ادلّه دیگر ادعای اجماع بر تقدّس برخی از مکان‌ها کرده‌اند و بنده به جهت رعایت اختصار به چند مورد از تصریحات موجود در کتب بزرگان اهل سنت در این زمینه بسنده می‌کنم.
حلبی در سیره خود نقل می‌کند: اجماع امّت بر آن است که این مکان (مدینه) که اعضای شریف پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) را در برگرفته، بهترین قسمتهای روی زمین است و حتّی از کعبه نیز برتر می‌باشد؛ برخی دیگر گویند: افضل قسمتهای روی زمین است و حتّی از عرش الهی برتر است.
سمهودی شافعی در بحث علل برتری سرزمینهای مدینه بر سرزمینهای دیگر میگوید: جهت دوم آنکه این سرزمین مشتمل بر قطعه زمینی است که به اجماع امت بر سایر قطعهها برتری دارد و آن همان قطعه‌ای است که بدن شریف پیامبر را در برگرفته است.
پس با توجه به این ادلّه می‌توان به صورت موجبه کلّیه این قضیه را ثابت دانست که در اسلام مکان‌هایی وجود دارند که در عین اینکه مسجد نیستند، امّا به خاطر انتسابشان به یکی از انسان‌های مقدّس یا یک واقعه مقدّس دستور به تعظیم آن صادر شده پس حتی اگر ما نظر به روایات شیعه نسبت به این اماکن هم نداشته باشیم و تنها منبعمان را قرآن و روایات اهل سنت قرار دهیم می‌توانیم ثابت کنیم که اگر یک مکانی به یک فرد مقدّس نسبت داشته باشد، آن مکان از شرافت برخوردار است و درخور تعظیم و تکریم است؛ هر چند در این تکریم نکاتی وجود دارد که در ادامه به آن خواهم پرداخت.
وسائل - همان‌طور که شما در مطلع سخنانتان به درستی اشاره کردید یکی از مسائلی که در رابطه با اماکنی مثل قدمگاهها مطرح است، بحث تعظیم شعائر است که ابتدائاً سؤالم این است که آیا می‌توان تکریم و تعظیم قدمگاهها را مصداقی از تعظیم شعائر دانست و ثانیاً چه نکاتی باید در این زمینه رعایت شود؟
در رابطه با تعظیم شعائر باید این نکته را در نظر داشته باشیم که شعائر از اصطلاحات دینی است که ریشه این اصطلاح در قرآن است و به طور کلّی این واژه چهار مرتبه در قرآن به کار برده شده که هر چهار آیه مربوط به حجّ هستند و به همین دلیل برخی شعائر را مختص به شعائر حج مثل صفا و مروه و قربانی و ... گرفته‌اند اما مرحوم طبرسی در ذیل آیه شریفه «وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ» در رابطه با وسعت واژه شعائر هشت قول را ذکر کرده که گستره برخی بسیار فراخ که همه مخلوقات الهی را از شعائر به حساب می‌آورند، برخی بسیار ضیق هستند تا جایی که مفهوم شعائر را مختص به دو مکان مقدّس صفا و مروه دانسته‌اند و برخی نیز قائلند که وسعت مفهوم شعائر اختصاص به مکان، زمان یا شخص خاصّی ندارد بلکه هر جایی را که به نحوی منتسب به خداست و محلّ عبادت خداوند می‌باشد را شامل است.
در مفهوم‌شناسی شعائر می‌توان این نکته را به صراحت اذعان داشت که اهل سنّت در گستره این واژه بسیار سخاوتمندانه‌تر از شیعه عمل کرده‌اند تا جایی که یکی از مفسّران قرن سیزدهم اهل سنّت به نام ابن عجیبه در تفسیرش به نام بحر المدید، ذیل آیه شریفه 32 سوره حج آورده است: بزرگترین شعائر خداوند که بزرگداشت آن‌ها واجـب است عبارتند: از اولیایی که متوجـه خداونـد هـستند، دانـشمندانی کـه احکـام خداونـد را تعلـیم می‌دهند، صالحانی که منتسب به خداوند هستند، عموم مؤمنین و همچنین واجب است بزرگداشت کسی که خداوند او را برای برقرار سرزمینی از سرزمینها نصب فرموده هر چند عدالت نکند و قضات و پیشقدمان در کارهای عمومی و در شعائر داخل می‌شود مکان‌های معظم، همانند مسجد و ...
با توجّه به این تعاریفی که از شیعه و سنّی در واژه‌شناسی شعائر بیان شد و مشخص شد که شعائر مختص به یک یا دو مکان یا زمان خاصّی نیست، به خوبی می‌توان نتیجه گرفت که قدمگاهها به عنوان اماکنی که برگزیدگان خداوند در آن‌ها قدم نهاده، توقّف داشته و به عبادت مشغول بوده‌اند قطعاً از مصادیق واژه شعائر است و تعظیم آن مصداق تعظیم شعائر خواهد بود. ولی آنچه مهم‌تر از واژه‌شناسی کلمه شعائر است، بررسی مفهوم تعظیم و بزرگداشت شعائر است که با رعایت مترها و پارامترهای آن، این مقوله دینی و مذهبی را وارد چالش نکنیم.
تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز