به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه چهل و چهارم درس خارج فقه رسانه که در روز شنبه مورخه 15 اردیبهشت سال 97 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی مستحبات پیام رسانه و فرهنگ سازی ارزشی رسانه در جامعه پرداخت.
استاد رفعتی نائینی در ابتدای درس خارج فقه رسانه اظهار داشت: جمله ای را رهبری سال گذشته مطرح کردند که فرهنگ از اقتصاد نیز مهم تر است زیرا فرهنگ به منزله هوایی است که ما تنفس می کنیم و این مساله اهمیت فرهنگ و فرهنگ سازی است که تبیین رسانه ای است و اگر این هوا سالم باشد نشاط می یابیم و اگر هوا فاسد و میکروبی باشد یا مسموم شود، اثر مخرب دارد.
وی در ادامه گفت: این گونه نیست که بگوییم فرهنگ ریشه است و دین محصول فرهنگ است بلکه درست است که بگوییم دین منشاء فرهنگ مطلوب و ارزشی است. اگر دین را به معنای اداره بشر از گهواره تا گور در نظر گرفتید، عام است و فرهنگ را در برمی گیرد. فرهنگ دینی نیز از دین متولد می شود. ما باید فرهنگ ارزشی را از فرهنگ غیر ارزشی تفکیک کنیم.
این استاد حوزه در پایان به آیات و روایات در مورد ضرورت فرهنگ سازی ارزش در جامعه اشاره کرد و خاطر نشان داشت: تبلیغ رسانه ای به وسیله دست است که با آن تصویر برداری و کارهایی از این قبیل صورت می گیرد یا نویسنده و تدوین گر با دست کار می کنند و باید دانست که رسانه قدرت فرهنگ سازی دارد و ید نیز به معنای قدرت است و در روایت عنایتی به وسیله هدایت با دست است و روایت مذکور در مورد تبلیغ را به همین جهت انتخاب کردیم که مقصود خاصی در سخن نبی مکرم اسلام نهفته بوده است.
خلاصه درس گذشته
رسانه باید روابط اجتماعی را بر اساس قانون، حقوق و مقررات بسازد و دنبال کند زیرا اگر جامعه با این حقوق آشنا باشد به حقوق دیگران تجاوز نمی کنند و از افتخارات ما شیعیان این است که امام سجاد علیه السلام در هزار و اندی سال پیش، رساله حقوق تنظیم کرده اند پس لازم است برنامه سازان رسانه ای، جامعه را به این امور وادار کنند به طور مثال باید جهت مسابقات بدین سوء باشد که مردم را به تفکر وادار کند.
مردم باید توسط رسانه ترغیب و تشویق شوند مثلاً گاهی باید دعا مخفیانه باشد و گاهی باید به صورت جمعی باشد که نماز استسقا عبادتی دسته جمعی است و اگر جامعه ای بخواهد از گناه جمعی توبه کند باید به صورت رسانه ای صورت گیرد پس رسانه باید مردم را به نماز جمعه تشویق کند ولی خودش نماز جمعه نیست. باید سریال به گونه ای باشد که مردم را به سمت زیارت سوق دهد نه این که من بنشینم و روبروی تلویزیون دعای کمیل را گوش دهم.
از کارکردهای مطلوب و مستحبات پیام رسانه این است که بهداشت را به سمت جامعه ببرد. ما بهداشت اسلامی داریم که از طب اسلامی بالاتر است و باید جامعه و بدن انسان سالم بماند و رشد فکری صحیح و سالم در جامعه شاهد باشیم. رسانه می تواند با برنامه ریزی درست و تهیه برنامه های مفید در تقویت و تحکیم نهاد خانواده کمک شایانی نماید و آمار طلاق را در جامعه کاهش دهد و به وحدت آفرینی و تقویت نظام اسلامی کمک کند که این نیز ایز کارکردهای مستحب رسانه است.
تقریر کامل درس
بررسی پیام مستحب رسانه
در جلسه گذشته بیان شد که مستحبات در دین و شریعت بیش از واجبات، محرمات و مکروهات است. مستحبات دارای اقسامی است که بحث ما در فقه رسانه به مستحبات رسانه ای و غیر رسانه ای ختم می شود و ما در مورد مستحباتی که در کارکرد پیام رسانه انجام می گیرد، سخن خواهیم گفت.
نکته دیگر این بود که مستحبات پیام رسانه و کارکرد مطلوب آن، از شیوه های مختلف قابل پیام رسانی است. یک شیوه انجام خود عمل مستحب است تا جامعه به سمت آن کشیده شود. شیوه دیگر این است که پیام رسانه مشوق مستحبات باشد و قسم سوم آموزش است.
بحث دیگر این بود که از مستحبات یا کارکرد مطلوب رسانه، عناوین کلی را ذکر می کنیم و عناوین جزئی تر را ذکر نمی کنیم.
بیان شد که حدود 100 عنوان در مستحبات پیام رسانه داریم که چند مورد در جلسه قبل مطرح شد.
1ـ فرهنگ سازی
2ـ تأسیس سنت های حسنه
3ـ تفکر و تعقل
4ـ برنامه ریزی
5ـ اخلاق اجتماعی
6ـ حقوق و روابط اجتماعی
7ـ عبادات جمعی؛ مانند نماز جمعه و عیدین
8ـ بهداشت و سلامت
9ـ شادی و نشاط
10ـ حفظ و گسترش شعائر
11ـ تربیت
12ـ سبک زندگی اسلامی
13ـ تحکیم نهاد خانواده
14ـ آموزش های مفید
15ـ تقویت نظام اسلامی
16ـ وحدت آفرینی.
زمانی که می گوییم رسانه باید فرهنگ آفرینی کند منظورمان فرهنگ ارزشی درست است و می توان با مسامحه به این موارد، کارکرد مطلوب رسانه گفت.
فرهنگ سازی
فرهنگ سازی یعنی نهادینه کردن و نمود ارزش های دینی در عملکرد افراد و صحنه های اجتماعی است.
فرهنگ را قبلاً به مناسبتی اشاره کردیم که مجموعه باورها، هنجارها، آداب، رسوم، هنرها و الگوهاست که قالب و هسته اصلی فرهنگ را تشکیل می دهند.
آنچه در جمع بندی معنا شد از همین موارد شروع می شود تا به سایر آداب می رسد و فرهنگ، مجموعه ای مرکب از همین موارد است.
این مواردی که بیان شد به صورت اولویت نیست اما فرهنگ، جامع تر است.
جمله ای را رهبری سال گذشته مطرح کردند که بدین مضمون بود: «فرهنگ از اقتصاد نیز مهم تر است زیرا فرهنگ به منزله هوایی است که ما تنفس می کنیم.» این مساله اهمیت فرهنگ و فرهنگ سازی است که تبیین رسانه ای است.
اگر این هوا سالم باشد نشاط می یابیم و اگر هوا فاسد و میکروبی باشد یا مسموم شود، اثر مخرب دارد.
این سخن با جمله ای که در گذشته گفتیم منافات ندارد و افرادی که رسانه مستهجن دارند تصور می کنند که فرهنگ خوب همانی است که ترویج می کنند. ما می گوییم پیام آن رسانه فحشا و نادرست است.
در بحث واجبات بیان شد که برخی موارد واجب است و فرهنگ سازی آن واجب نیز واجب است ولی فرهنگ سازی مستحبات هم مستحب است. ما امروزه بحث فرهنگ مطلوب را بررسی می کنیم و لازم است که روی این فرهنگ سازی کار درستی صورت گیرد.
نکته دیگر
در اینکه فرهنگ از چه چیزی به وجود می آید باید تأمل کرد. این گونه نیست که بگوییم فرهنگ ریشه است و دین محصول فرهنگ است و به همین جهت در جوامع آسیایی دین به وجود می آید. آنچه درست است این است که بگوییم دین منشاء فرهنگ مطلوب و ارزشی است. دین مادر فرهنگ است.
اگر دین را به معنای اداره بشر از گهواره تا گور در نظر گرفتید، عام است و فرهنگ را در برمی گیرد. فرهنگ دینی نیز از دین متولد می شود. ما باید فرهنگ ارزشی را از فرهنگ غیر ارزشی تفکیک کنیم.
بحث ما این نیست که به چه شیوه هایی فرهنگ سازی کنیم که قرآن بسیاری از راهکارها را به ما ارائه داده است و باید رسانه که قصد فرهنگ سازی دارد این مسائل را مطالعه دقیق نماید و به کار بندد. اسلام فرهنگ های مثبت را در جوامع تأیید کرده است اما این گونه نیست که تمامی فرهنگ ها را تأیید کرده باشد. بنای عقلا و سیره آنان نیز در مواردی که درست است مورد تایید شارع است. مبنای سیره عقلا و بنای آنان همواره عقل نبوده است بلکه مصالح مردم را در نظر گرفته اند و به همین جهت برخی اوقات اشتباه نیز صورت می گیرد.
مهم ترین کارکرد مطلوب رسانه فرهنگ سازی است و از مستحبات موکد است. آیات و روایات در این زمینه باید ملاحظه شود.
فرهنگ سازی تمام آداب و رسوم را در بر می گیرد و غیر از تبلیغ و امر به معروف و نهی از منکر است. موارد اجتماع و افتراق بین آنان وجود دارد.
بررسی آیات
(وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنی مِنَ الْمُسْلِمین) سوره مبارکه فصلت آیه 33
کلمه «دعا الی الله» را اگر غیر رسانه ای معنا کنیم به معنای دعوت به سوی خداست.
اگر رسانه ای معنا کنیم به معنای رسانه ای کردن دین است که باید فریاد زد. رسانه فریاد و سروش است.
چه پیامی از رسانه ای کردن فرهنگ توحیدی بهتر است؟
آیه دیگر
(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُون) سوره مبارکه انفال آیه 24
ای کسانی که ایمان آورده اید خدا و رسول را اجابت کنید زمانی که شما را می خواند (زمانی که سروش پیامبر می آید).
«استجیبوا» یعنی کاربر شوید و اجابت شوید که معنای رسانه ای آیه است.
ادله تبلیغ و غیره که مورد بررسی قرار گرفت می تواند از ادله تبلیغ و فرهنگ سازی باشد.
حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «یا علی! لأن یهدی الله علی یدیک رجلاً خیرٌ لک مما طلعت علیه الشمس»؛ این پیام مشوقی برای حضرت امیر علیه السلام بود زمانی که به سمت یمن می رفتند.
از این احادیث زیاد داریم اما تبلیغ به وسیله زبان صورت می گیرد ولی تبلیغ رسانه ای به وسیله دست است که با آن تصویر برداری و کارهایی از این قبیل صورت می گیرد. نویسنده و تدوین گر با دست کار می کنند.
رسانه قدرت فرهنگ سازی دارد و ید نیز به معنای قدرت است و در روایت عنایتی به وسیله هدایت با دست است. این مساله دلالت مطابقیه برای موضوع ما دارد و با دلالت التزامیه همه موارد را شامل می شود.
رسول خدا صلی الله علیه و آله شاید عنایتی داشتند که نفرمودند با زبان تو اگر شخصی هدایت شود بلکه دست را مورد اشاره قرار دادند.
لازم نیست که توان فقط زبانی باشد بلکه موارد دیگر نیز وجود دارد. این مساله نافی تبلیغ زبانی نیست و مویداتی برای این مورد نیز وجود دارد. این مساله خطاب به شخصی است که سخنرانی های رسا و بلیغ دارد پس حساب شده بیان شده است./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر