به گزارش وسائل، آیت الله محمود رجبی، قائم مقام موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گفت: تحول در علوم انسانی را یکی از نیازهای ضروری جامعه دانست و ارتباط میان علوم قرآنی با علوم اجتماعی را مورد بحث و بررسی قرار داد.
وی با بیان این که برای علوم اجتماعی معنای وسیع، خاص و اخص در نظر گرفته می شود، خاطرنشان ساخت: در معنای وسیع حتی علومی همانند روانشناسی را در حوزه علوم اجتماعی قرار می دهند و علوم اجتماعی را مساوی علوم انسانی بیان می کنند. در معنای خاص علوم اجتماعی با پدیده های اجتماعی همانند روانشناسی و انسان شناسی سروکار دارد. در معنای اخص نیز جامعه شناسی، جمعیت شناسی و… را بیان می کند.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان این که در روش تفسیر موضوعی قرآن فرآیندی همانند روش کیفی علوم اجتماعی دنبال می شود، عنوان داشت: در حوزه تبیین آیات قرآن اگر به مسائل علوم اجتماعی اشراف داشته باشیم، دو فایده می بریم. نخست، به هر میزان ذهن مفسر پر سوال تر و پر مسأله تر باشد نتیجه و بهره بیشتری از آیات قرآن خواهد داشت. چون آشنایی ذهن با فضای علوم اجتماعی، بُعد اجتماعی قرآن را برای فرد بیشتر نمایان می کند.
وی ادامه داد: دوم، تبیین آیات بهتر صورت می گیرد. محتوای بسیاری از آیات را مفسر به دست می آورد ولی اگر علوم اجتماعی را بداند نظام یافته تر و معقول تر بیان می کند. برای نمونه قرآن درباره نظام ساختاری جامعه سخنان فراوانی گفته به گونه ای که برخی از نظرات علوم اجتماعی کجروی داشته ولی قرآن با نظری نو بیان می‌کند.
آیت الله رجبی تأکید کرد: اگر بتوانیم میان علوم قرآن و علوم اجتماعی ارتباط برقرار کنیم می توانیم نظریات علوم اجتماعی را از آیات استخراج کنیم. البته ممکن است برخی خیال کنند این کار تفسیر به رأی قرآن است ولی این گونه نیست. وقتی ذهن فرد پر از پرسش های مختلف علوم اجتماعی یا سایر علوم باشد و به قرآن مراجعه کند به دنبال پرسش های خود در قرآن می گردد و این تفسیر به رأی کردن نیست. تفسیر به رأی این است که با ذهن خالی به سراغ قرآن برویم و مطالبش را بیان کنیم.
وی همچنین تبیین را به علمی، غایی و کاربردی تقسیم کرد و گفت: برخی از آیات تبیین علمی، برخی تبیین کاربردی و برخی تبیین غایی دارند که باید این ها را از یک‌دیگر تفکیک کرد. وقتی فرد خالی از ذهن به سراغ آیات برود نمی تواند تشخیص دهد که چه نوعی از تبیین صورت گرفته است و این سبب تفسیر به رأی می شود. برای گرفتار نشدن در این خطا باید مباحث مربوط به علوم اجتماعی را بدانیم.
قائم مقام موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در ادامه سخنان خود به تشریح نظرات مختلف درباره نقش علوم قرآن در علوم اجتماعی پرداخت و یادآور شد: یک رویکرد می گوید این دو هیچ ارتباطی با یک دیگر ندارند، چون دو حوزۀ کاملاً متفاوتی هستند. این ها می گویند علوم قرآن حوزه دین است و دین درباره رابطه انسان با خدا، انسان با آخرت و نهایتاً تربیت انسان در بُعد فردی سخن می گوید ولی علوم اجتماعی درباره واقعیات جهان و اجتماع سخن می گوید و با حوزه فردی نیز کاری ندارد.
وی اضافه کرد: درباره این دیدگاه نقدهای فراوانی وجود دارد. برای نمونه اینکه آیا قرآن تنها درباره رابطه انسان با خدا و معاد سخن گفته یا به مسائل اجتماعی و زندگی افراد نیز پرداخته است! آیات فراوانی واقعیات اجتماعی را توصیف می کنند. حتی در قرآن تأکید می شود این واقعیات و سازوکارهای آن را بشناسید و برای آینده برنامه ریزی کنید.
آیت الله رجبی، رویکرد دوم درباره ارتباط میان علوم قرآن و علوم اجتماعی را رویکرد علم گرایانه دانست و خاطرنشان ساخت: در این رویکرد گفته می شود شاخصه های علم در بیانات قرآنی وجود ندارد. علم زبانی دارد و قرآن زبانی دیگر. علم هدفی را تعیین می کند و قرآن هدفی دیگر. به همین دلیل هر چند قرآن برخی مسائل اجتماعی را بیان می کند ولی همانند علم در صدد توصیف و تبیین واقعیات اجتماعی نیست، بلکه نظام هنجاری اجتماعی را ارائه می دهد. براساس نظر این رویکرد علم واقعیات اجتماعی و روابط میان این دو را بیان می کند ولی قرآن می گوید چگونه واقعیات اجتماعی را ساماندهی کنیم.
وی افزود: در نقد این رویکرد نخست باید گفت قرآن تنها در صدد ارائه نظام اجتماعی است یا واقعیات اجتماعی را نیز توصیف و تبیین می کند؟! برخی از توصیف ها و تبیین های قرآن بالاتر از توصیف ها و تبیین های علمی است. حتی آیات درباره برخی مسائل همانند خانواده تبیین علمی، کاربردی و غایی دارند. دوم، در برخی از آیات هر چند مسائل اجتماعی به صراحت و آشکارا بیان نشده ولی در بطن آن به چنین موضوعی اشاره شده است. سوم، نظام هنجاری صحیح بدون نظام توصیفی و تبیینی شکل نمی‌گیرد.
این استاد حوزه گفت: چهارم، حتی آیاتی که در ظاهر درباره زندگی فردی صحبت کرده اند می خواهند یک موضوع اجتماعی را بیان کنند. چون اجتماع نیز از فرد تشکیل می شود. ولی چون در تفسیر ضعیف هستیم نتوانستیم آن ها را برای جامعه بیان کنیم. البته مرحوم علامه طباطبایی در این زمینه قدم های نخست را برداشته و می فرمایند «هیچ شأنی از شئون اسلام نیست مگر این که اجتماعی است. اسلام به این حقیقت رسیده اگر بخواهد در کاری موفق باشد باید به جامعه به عنوان یک حقیقت اعتراف کرده و آن را در نظر بگیرد و در سایه ویژگی های اجتماع حرکت را پیش ببرد.»
وی تأکید کرد: به اعتقاد ما قرآن نخستین متنی است که به جامعه به عنوان یک امر واقعی و اثرگذار توجه کرده و نگاه استقلالی دارد. به همین دلیل اگر علوم اجتماعی براساس آموزه های قرآنی شکل بگیرد یک جهش علمی در علوم اجتماعی رخ می دهد و نه جهش دینی.
آیت الله رجبی در بخش پایانی سخنان خود تأکید کرد: البته استخراج گزاره های قرآنی تخصص لازم خود را می طلبد و اگر تخصص لازم نباشد تفسیر به رأی، تحمیل و تطبیق رخ می دهد. زیرا در جاهایی متخصصان نیز گرفتار آفت شده اند و طبعاً کسی که متخصص نباشد بیشتر گرفتار این مباحث می شود. به همین دلیل باید کارهایی که در حوزه علوم انسانی بر مبنای قرآن صورت می گیرد تحت اشراف متخصصین باشد./422 / مفتاح