به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه سی و هفتم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 27 فروردین سال 97 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی موارد مکروه در پیام رسانه و مصادیق اتلاف وقت در برنامه های رسانه پرداخت.
استاد رفعتی نائینی در ابتدای درس خارج فقه رسانه ابراز داشت: اتلاف از بین بردن بی فائده و بی هدف است و اگر شخص از وقت خود در کار تحصیل یا عبادت استفاده کند، اتلاف نیست. اتلاف یعنی اینکه هیچ سود و فائده ای از این گذران نداشته باشد. یکی از مصادیق این است که انسان بیکار و بی برنامه بنشیند یا اینکه به شبکه های اجتماعی بدون ضرر و خاصیت نگاه کند و اگر ضرر باشد که کار حرامی صورت گرفته است.
ایشان در ادامه گفت: برخی گفته اند که این کار نیز حرام است زیرا عمر ارزش والایی دارد و نمی توان آن را اتلاف کرد و مانند از بین بردن مال خود شخص است که از اسراف بالاتر است و تبذیر است و انسان حتی حق از بین بردن اموال خویش را ندارد و اگر سرمایه ملی یا بیت المال باشد شخص ضامن است. آنان عمر و زمان را با مال مقایسه می کنند و می گویند نظیر اتلاف مال، اتلاف عمر نیز حرام است.
استاد سطوح عالی حوزه در پایان گفت: ما در زندگی اتلاف وقت زیادی داریم ولی در رسانه نیز این مساله زیاد شده است و امروزه سایت های فضای مجازی به دنبال کار حرفه ای نیستند و صرفاً می خواهند مخاطبان بیشتری جذب کنند و این مساله در مورد زندگی علمی برخی افراد نیز مشاهده می شود که صرفاً به دنبال گرفتن مدرک و اهداف دیگر غیر علمی در درس خواند هستند.
خلاصه درس گذشته
برخی رساله مستقلی در رابطه با لهو و لعب نوشته اند و به صورت مفصل بحث کرده اند. غالباً در مکاسب این بحث را مطرح کرده اند و به صورت مستقل بیان نکرده اند. این فقها قائل هستند که لهو حرام نیست. مرحوم ایروانی و آیت الله خویی قائل است که لهو به صورت مطلق حرام نیست و 4 صورت دارد و مرحوم بروجردی نیز همین نظر را بیان می کند. سایر فقهای معاصر این نظر را دارند برخلاف نظر قدماء که لهو را مطلقا حرام می دانستند.
اگر در کتب قدما بررسی کنیم، به آنان نمی توانیم نسبت دهیم که لهو را حرام می دانسته اند و کبرای کلی قرار دهیم که لهو حرام است زیرا اشخاصی که به لهو حرام استدلال کرده اند در چند مصداق نظیر غنا سخن گفته اند که مرادشان غنای لهوی است. ما نیز این سخن را قبول داریم. کسانی که در مباحث اجتماعی فقه یا فقه رسانه می خواهند پژوهش داشته باشند باید دقت کنند که نمی توان به صورت مطلق لهو را حرام دانست زیرا دست ما در اداره رسانه بسته خواهد شد.
معنای لهو با قاعده کلی به دست نیامد و مهم ترین دلیل همان است که لهو را به معنای کار باطل در نظر گرفته اند. روایات دیگری نیز وجود دارد که باطل را مساوی حرام قرار داده اند. ما می خواهیم بگوییم برخی از لهوها حرام و برخی حلال است که مرحوم آیت الله خویی 4 قسم در این مورد بیان کرده اند که برخی موارد نظیر تیراندازی مستحب است و برخی موارد نیز مباح است. زراره روایتی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که از ایشان در مورد سه بازی سوال کردند. ایشان فرمودند من از تو سوال می کنم که اگر خداوند بخواهد حق و باطل را از هم جدا کند، این بازی ها در جرگه حق یا باطل قرار می گیرد؟ سائل پاسخ داد که در جرگه باطل است. حضرت فرمودند که خیری در باطل نیست.
شخصی نسبت حلیت غنا به امام رضا علیه السلام را مطرح کرده بود که حضرت تکذیب کردند و از قول امام باقر علیه السلام فرمودند اگر خداوند بخواهد بین حق و باطل تمیز دهد پس غنا در کدام کفه قرار می گیرد؟ آن شخص گفت که در کفه باطل قرار می گیرد. حضرت فرمودند قضاوت درستی انجام دادی؛ یعنی غنا امر حرامی است.
تقریر کامل درس
اتلاف وقت در برنامه های رسانه
بحث در پیام های مکروه رسانه است. یک مصداق مسلم همان پیام های لهوی است که ترویج لهو را در بردارد. اینکه برنامه لهوی باشد غیر از لهوهایی که مسلم حرام است بقیه لهوها مکروه است و این برنامه مکروه رسانه می شود.
امروز مصداق دیگری را مطرح می کنیم. زیرا اگر بخواهیم به صورت مفصل بحث کنیم هر یک چندین جلسه زمان نیاز دارد.
مصداق دیگری از مکروهات که این نیز در بحث رسانه مصادیق زیادی دارد اتلاف وقت است. بسیاری از برنامه های رسانه به دنبال وقت گذرانی هستند.
دو واژه در این مصداق هست؛ اتلاف به معنای از بین بردن است. انسان چگونه می تواند وقت را از بین ببرد. اگر حیوانی را خفه کنند می گویند تلف شد یا شیشه اگر بشکند اتلاف شده است. عمر شامل هزاران ساعت است که اتلاف آن عدم استفاده درست است. گاهی از عمر استفاده حرام می شود که کار حرامی صورت گرفته است ولی اتلاف عمر نیست بلکه ارتکاب محرمات است.
اتلاف از بین بردن بی فائده و بی هدف است و اگر شخص از وقت خود در کار تحصیل یا عبادت استفاده کند، اتلاف نیست. اتلاف یعنی اینکه هیچ سود و فائده ای از این گذران نداشته باشد. یکی از مصادیق این است که انسان بیکار و بی برنامه بنشیند. اینکه به شبکه های اجتماعی بدون ضرر و خاصیت نگاه کند. اگر ضرر باشد که کار حرامی صورت گرفته است.
مقصود ما از ضرر همان مفسده است که اگر ضرر جسمی خاصی باشد حرام است.
این سخن مورد اختلاف است که آیا حرام یا مکروه است؟ این بیان نیز مانند همان بحث لهو است که مورد اختلاف است.
اصولاً برداشت از ادله سبب این اختلاف شده است.
گاهی شخص در لهو التذاذ می برد ولی در این مصداق امروز، شاید هیچ لذتی وجود نداشته باشد و فقط برای گذراندن وقت این کار را انجام دهد و مخاطب رسانه باشد.
برخی گفته اند که این کار نیز حرام است زیرا عمر ارزش والایی دارد و نمی توان آن را اتلاف کرد و مانند از بین بردن مال خود شخص است که از اسراف بالاتر است و تبذیر است و انسان حتی حق از بین بردن اموال خویش را ندارد و اگر سرمایه ملی یا بیت المال باشد شخص ضامن است. آنان عمر و زمان را با مال مقایسه می کنند و می گویند نظیر اتلاف مال، اتلاف عمر نیز حرام است.
در قیامت نیز از عمر انسان سوال صورت می گیرد که عمرت را در چه راهی تلف کرده ای؟!
اتلاف وقت از مکروهات شدیده است ولی حرام نیست
اگر انسان تأملی داشته باشد، متوجه می شود که اتلاف وقت از مکروهات شدیده است ولی حرام نیست. به همان دلیلی که در لهو قائل له حرمت مطلق نشدیم در این مصداق نیز نمی توانیم به صورت مطلق بگوییم که اتلاف وقت حرام است.
ادله ای که برای حرمت اتلاف وقت بیان می شود هیچ یک فقهی نیست بلکه اخلاقی و اجتماعی است. این ادله به انسان توجه می دهد که از فرصت و عمر به نحو شایسته ای استفاده کند. شخص متوجه شود که نظیر محافظت از اموالش باید از عمرش نیز به درستی محافظت نماید و الا فقها برای زمان انسان حی، پول معین نمی کنند. به همین جهت اگر انسان حر (مانند طلبه یا دانشجو) بازداشت و حبس شود، بعد از آزادی نمی تواند پول ساعاتی که در حبس بوده را از شخص مطالبه کند و آن شخص که این انسان حر را حبس کرده است، ضامن نیست هرچند کار حرامی انجام گرفته است. پس مشخص شد که زمان مقابل پول نیست.
ان قلت: برخی موارد می بینیم که این زمان را حساب می کنند مانند شخص کارگری که می خواسته به محل کار برود و شخصی او را حبس کرده است و باید پول کارگری ساعات فوق را به او بپردازد.
پاسخ: درست است اما این پول در مقابل قرار داد کاری اوست که اتلاف شده است اما به خاطر عمر او نیست.
سوال: اگر شخصی اجیر شود که برای دیگری کار کند اما به درستی کار نمی کند آیا ضامن است؟
پاسخ: کارفرما خود کار را می خواهد اما کاری به نتیجه ندارد شخص ضامن است مانند شخصی که باید 8 ساعت کار کند اما یک ساعته تمام کار را انجام می دهد و ضامن ساعات دیگر است. اما در مواردی که می توان هم کار خودش را انجام دهد و هم کار صاحب کار به درستی انجام شود دیگر ضامن نیست.
کارمندان که در ساعات کاری به امورات شخصی خود نیز می پردازند این کارشان اشکال دارد و اتلاف وقت صورت گرفته است اما اگر قرارداد حضور باشد و با مراجعه ارباب رجوع کار صورت می گیرد این اشکالی ندارد. روزی حلال واقعاً مشکل است و یکی از موارد همین است.
از روایات و آیات همین «خسران» استفاده می شود که اتلاف وقت، از دست سرمایه عمر بدون گرفتن سود است.
در برخی روایت بدین صورت بیان شده که در قیامت، صندوقچه هایی را به انسان عرضه می کنند و انسان باز می کند و نور فراوانی در آن می بیند. صندوق دیگری را باز می کند و می بیند که بوی دود و سیاهی از آن بیرون می آید. صندوق دیگری نیز به صورت خالی می بیند. از شرائط صندوق ها سوال می کند که چرا چنین است؟ در پاسخ گفته می شود که صندوق اول که نور و عطر است کارهای نیک شماست و صندوق دوم همان گناهان شماست و صندوق سوم، زمان هایی است که به بطالت گذشته است. اینجاست که قرآن می فرماید: «إن الانسان لفی خسر».
زمانی که صندوق خالی را می بیند با حسرت می گوید ای کاش که این صندوق خالی را پر از نور و عطر کرده بودم.
یکی از اسامی روز قیامت «یوم الندامة» و «یوم الحسرة» است و به همین جهت حرام نیست.
اگر اتلاف وقت و عمر را حرام بدانیم، همه گرفتار هستیم زیرا باید یا مشغول تحقیق یا عبادت باشیم و یا مشغول به دست آوردن روزی برای خانواده باشیم.
اگر برنامه هیچ آموزش و ارتقایی برای بیننده ندارد تولید این برنامه از طرف تولید کننده آن مکروه است. برنامه هایی که لذت بخش هم نیستند و برای اینکه رسانه را با این برنامه پر کنند تولید می شود از مصادیق آن است.
اتلاف وقت در برنامه های رسانه ها فراوان است و شخص با گذراندن یک ساعت وقت در شبکه های اجتماعی به میزان پنج دقیقه هم مطالب سودمند به دست نمی آورد و آن زمان به اتلاف گذشته است.
اگر اکثر مطالب یک کتاب هم ثمره ای نداشته باشد و فقط میزان کمی اطلاعات سودمند به مخاطب بدهد، به همان میزان فائده دارد و نوشتن درصد بالایی از این کتاب مکروه بوده است زیرا کتاب هم رسانه است. اگر سخنران نیز از نیم ساعت، صرفاً 10 دقیقه مطالب مفید بگوید و سایر زمان را به حرفهای بیهوده بگذراند، اتلاف وقت مردم صورت گرفته است. گاهی سخنرانان خاطرات بیهوده ای مطرح می کنند که سودی به حال مردم ندارد.
ما در زندگی اتلاف وقت زیادی داریم ولی در رسانه نیز این مساله زیاد شده است. امروزه سایت های فضای مجازی به دنبال کار حرفه ای نیستند و صرفاً می خواهند مخاطبان بیشتری جذب کنند.
امروزه دانشجویان دختری که برخی رشته های خاص را انتخاب می کنند می دانند که در آینده ثمره ای برایشان ندارد اما به دلایلی نظیر یافتن همسر این رشته را انتخاب می کنند تا در منزل نمانند و شاید دلیلشان پزدادن در بین دوستان و اقوام باشد و بتوانند با این مدرک کاری متناسب با شرائط خودشان پیدا کنند. این مساله اتلاف وقت است زیرا درس نمی خواند و فقط برای گرفتن مدرک آمده است.
این مساله اخیر رسانه ای نیست و درصدد بیان این مطلب هستم که همواره مخاطب به دنبال تلذذ نیست.
برخی نویسنده ها که داستان سرایی می کنند گاهی هدف دارند و می خواهند پیامشان را منتقل کنند و امروزه اگر شخص منبری داستان نگوید این نقص منبر محسوب می شود. قرآن کریم نیز از همین شیوه بیان داستان واقعی استفاده می کند تا پیامش را به مخاطب برساند.
کارشناسان رسانه در این زمینه می توانند نظر دهند که آیا اتلاف وقت در این برنامه صورت گرفته است یا خیر.
اگر بگوییم که این مساله از لهو در رسانه کمتر است می پذیریم و به همین جهت نیز ابتدا لهو را مطرح کردیم.
مساله اتلاف وقت مصادیق زیادی در رسانه دارد که باید در مورد مصادیق کارشناسان نظر دهند./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر