به گزارش وسائل، یکی از فعالیت‌های جاری پژوهشکده شورای نگهبان بازخوانی مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی (1358) و شورای بازنگری قانون اساسی (1368) است. در این راستا جلساتی از سال 1386 با حضور پژوهشگران مرکز (این مجموعه) برگزار شده است.
اصل سیزدهم قانون اساسی به همت مهدی ابراهیمی با نظارت علمی محمد بهادری جهرمی؛ استاد دانشگاه مورد بررسی قرار گرفته که بخش سوم آن تقدیم می شود.
خلاصه مطالب پژوهشگران پژوهشکده شورای نگهبان راجع به اصل سیزدهم قانون اساسی، موضوع جلسه هجدهم و نوزدهم صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ جلسات مورخ 1387/12/04 و 1392/08/21 پژوهشکده شورای نگهبان:
اصل 13 قانون اساسی
«ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی تنها اقلیت‌های دینی شناخته می‌شوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل می‌کنند».
الف) شناسنامه اصل 13
پیشنویس مصوب دولت موقت:
اصل 14 پیشنویس: «زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان در ایران اقلیت‌های رسمی دینی شناخته می‌شوند و در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل می‌کنند».
پیشنویس گروه تخصصی مجلس بررسی نهایی قانون اساسی:
اصل 13 قانون اساسی: «ایرانیان زرتشتی، کلیمی، مسیحی تنها اقلیت‌های رسمی شناخته می‌شوند که طبق مقررات اسلامی در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه وتعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل کنند».
اصل 13 مصوب جلسه نوزدهم مجلس بررسی نهایی قانون اساسی:
«ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی تنها اقلیت‌های دینی شناخته می‌شوند که در حدود مقررات اسلامی در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل می‌کنند.
اصل 13 مصوبه نهایی مجلس بررسی نهایی قانون اساسی(مصوب 1358):
«ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی تنها اقلیت‌های دینی شناخته می‌شوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل می‌کنند».
ب) نکات و برداشت‌ها
1.کلیات اصل 13
1. واژه «اقلیت» دو معنا دارد:
الف) عده‌ای با فرهنگ معین از حیث زبان، عقیده یا قومیت که نسبت به اکثریت جامعه دارای سهم اندکی از پیروان یا تابعان باشند.
ب) عده‌ای که حکومت را در دست ندارند.
2. در خصوص این اصل چند ابهام وجود دارد. اول اینکه مصادیق «احوال شخصیه» ذکر نشده است و مشخص نیست که آیا تنها شامل همان چهار موردی است که در اصل 12 قانون اساسی مطرح گردیده یا مصادیق دیگر را هم در بر می‌گیرد. از این جهت مناسبتر این بود که مصادیق آن ذکر شود.
مورد دیگر اینکه آیا اقلیت‌های دینی در تبلیغ دین خود آزادند یا خیر؟ البته اصل 13 قانون اساسی متعرض این بحث نشده است ولی به هر حال در این زمینه ابهام وجود دارد. به نظر می‌رسد بر اساس مبانی دینی اسلام این ممنوعیت وجود دارد؛ یعنی چنین حقی به غیر مسلمانان اعطا نشده است.
سؤال دیگری که مطرح می‌شود اینکه چرا همانگونه که برای اهل سنت اختیار وضع مقررات محلی پیش‌بینی شده است، برای اقلیت‌های دینی چنین موضوعی پیش‌بینی نشده است؟ این مهم در جلسه مربوط به این اصل هم مورد تذکر قرار گرفت.
ملاک شناسایی اقلیت‌های دینی
3. آن چه ظاهر اصل 13 قانون اساسی بر آن حکم می‌کند حصری بودن مصادیق این اصل است؛ به این معنا که اقلیت‌های دینی به رسمیت شناخته شده در ایران تنها پیروان سه دین مذکور می‌باشند. در این میان سؤال این است که ملاک شناسایی و حصر این اقلیت‌ها از نظر مدون قانون اساسی چه بوده است؟
آیا قانونگذار اهل کتاب بودن را ملاک قرار داده است یا معیار دیگری مدنظر بوده است؟ اگر بپذیریم که اهل کتاب بودن یکی از ملاک‌های به رسمیت شناخته شدن اقلیت‌ها است، وضعیت صابئین در این میان چگونه خواهد بود؟
شایان ذکر است که در این خصوص بین فقهای اهل سنت و فقهای شیعه اختلاف نظر هست. در خصوص آزادی در تعلیمات دینی نیز این پرسش مطرح است که بستر اجرایی این آزادی در مدارس و دانشگاه‌ها به چه صورت خواهد بود؟
4. مبنای نگارش این اصل باید بررسی شود. به نظر می‌رسد درخصوص هدف درج این اصل در قانون اساسی از همان ابتدا تناقضاتی وجود داشته و درحقیقت جایگاه این اصل در قانون اساسی روشن نیست. به نظر می‌رسد مبنای فکری این اصل بر این اساس بوده است که اقلیت‌ها آزاد بوده و حکومت مانعی برای برخورداری آنها از حقوق خود نخواهد بود.
اما اصلی که در نهایت به تصویب می‌رسد، اقلیت‌های دینی را محدود به سه اقلیت نموده و بقیه اقلیت‌ها را از حقوق برشمرده شده محروم می‌نماید؛ یعنی تنها سه اقلیت زرتشتی، مسیحی و یهودی از حقوق مذکور در این اصل بهره‌مند می‌شوند.
اصل 14 مکمل اصل 13
5. اصل 14 قانون اساسی به نوعی تکمیل کننده اصل 13 آن است و این دو اصل می‌بایست با یکدیگر بررسی شوند. اصل 14 قانون اساسی هم اهل کتاب را شامل می‌شود و هم غیر اهل کتاب را در بر می‌گیرد. بر این اساس می‌بایست به مقصود قانونگذار از آوردن واژه غیر مسلمان پی برد، و فهمید که آیا منظور وی فقط اهل کتاب ذکر شده در اصل 13 قانون اساسی بوده است و یا مطلق اهل کتاب مدنظر بوده است.
همچنین در اصل 13 قانون اساسی بر خلاف اصل 12 این قانون، عناوین ادیان اقلیت‌ها به صورت حصری بیان شده است و همین امر می‌تواند نشانگر این باشد که در اصل 12 قانون اساسی، حصر مدنظر نبوده است.
6. چه در خصوص این اصل و چه در مورد هر اصل دیگری از قانون اساسی اینکه گفته شود شرایط یا قوانین مربوط به موضوعی را قانون مشخص کند و قانونگذار اساسی حدود و ثغور آن را تعیین نکند، قابل انتقاد به نظر می‌رسد؛ زیرا استنادپذیری به آن اصل در نظارت بر قوانین عادی را از بین برده و عملاً آن را بی اثر می‌کند.
به کار بردن واژه«اقلیت» بار معنایی مناسبی ندارد
7. لفظ اقلیت واژه مناسبی نیست و بار معنایی مناسبی ندارد؛ از این رو به کار بردن واژه جوامع و یا جامعه‌های قانونی بهتر و مرجح است. همچنین با توجه به عبارت «دین رسمی» در اصول پیشین عبارت «اقلیت‌های رسمی» ناصحیح و حذف آن کار درستی بوده است.
8. عطف به سخنان نائب رئیس مجلس بررسی نهایی قانون اساسی و با توجه به اصلاح اصل 64 قانون اساسی در بازنگری سال 1368، دیگر امکان افزایش تعداد نمایندگان اقلیت‌های دینی در صورت افزایش جمعیت آنها در مجلس شورای اسلامی وجود نداشته و آنان همان تعداد کرسی مجلس را در تصرف خواهند داشت که در اصل 64 قانون اساسی ذکر شده است.
9. در خصوص لفظ «اقلیت» در این اصل ابهام وجود دارد و مشخص نیست که آیا این لفظ بر اساس مالک عینی یا بر اساس مالک شخصی وضع شده است. این ابهام می‌تواند مشکلات عدیده‌ای را به همراه آورد. به عنوان نمونه اگر اقلیتی به لحاظ جمعیت به رقم قابل توجهی برسد تکلیف چیست.
البته آنچه مسلم است، بر اساس اصل 13 قانون اساسی به جز موارد مصرح (مسیحیان، زرتشتیان و یهودیان) هیچ اقلیت دیگری آزادی انجام اعمال مذهبی نخواهد داشت، حتی اگر پیروان کثیری در کشور داشته باشد.
10. نکته حائز اهمیت و قابل توجه آنکه اقلیت‌های دینی حاضر در مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، عمدتاً برای اثبات حقوق برابر و احیای حقوق شان، به مواردی چون ملیت ایرانی، شهروند ایران بودن، قدمت تاریخی حضورشان در سرزمین ایران و حضور و مشارکت شان در نهضت و انقلاب متمسک می‌شدند و حتی در مواردی به ضرورت حفظ وحدت میان اقوام ایرانی و انقلابیون و بهانه ندادن به ضد انقلاب برای ایجاد تفرقه اشاره می‌کردند، نه مبانی اسلامی و یا قواعد حقوق بشری.
مزایای استفاده از لفظ«جوامع» نسبت به جای واژه«اقلیت»
11. به نظر می‌رسد تأکید اقلیت‌ها بر لفظ «جوامع» با توجه به قرائن موجود در صحبت‌های ایشان، به منظور نوعی گسترش حقوق آنها است و این اشکال که واژه اقلیت مناسب نیست، به جهت کسب حقوق بیشتر بوده است. ضمن اینکه لفظ «جامعه» می‌توانست اقتضائات بیشتر و گسترده‌تری برای آنها به‌همراه آورد.
«جوامع مذهبی» ترجمه عبارت «communities religious»است که در کتب حقوق اساسی و در قانون اساسی برخی از کشورها به کار می‌رود. در ضمن پیشنهادی که اقلیت‌ها در مورد اصل 13 قانون اساسی ارائه کرده‌اند، در اصل 26 قانون اساسی منعکس شده است.
همچنین به نظر می‌رسد بنا به تعریف نماینده ارامنه از جامعه دینی و اوصاف آن، آرمان آنها ایجاد محلی به عنوان حوزه استحفاظی همچون محل استقرار و حکومت پاپ در ایتالیا (واتیکان) بوده است.
12. سیاق به کار رفته در اصل 13 قانون اساسی نشان می‌دهد موارد مذکور در اصل 12 قانون اساسی درخصوص اقلیت‌های مذهبی مفید حصر نیست، چراکه اگر قالب حصری مد نظر می بود می‌بایست مانند سیاق اصل 13 قانون اساسی آورده می‌شد./908/241/ح