به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه سی و دوم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 21 اسفند سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، در ادامه بررسی پیام های حرام قسم سوم به مورد استثنای آن در مورد پیام واجب رسانه پرداخت.
استاد سطوح عالی حوزه در ابتدای درس خارج فقه رسانه اظهار داشت: حکم سلمان رشدی توسط حضرت امام صادر شد که مرتد و مهدور الدم است و هر کس بتواند باید حکم را اجرا کند. این فتوا را پیکی از جماران حرکت داد که به صدا و سیما ببرد اما عده ای با ایشان صحبت می کنند که انتشار آن پیام منفی زیادی دارد و مجامع بین المللی علیه آن موضع خواهند گرفت و ایران متهم به نقض حقوق بشر و دخالت در کشورهای دیگر می شود اما ایشان مصلحت اقوا را در رسانه ای کردن حکم دانستند.
وی در ادامه ابراز داشت: در مورد حکم قصاص نیز برخی نظیر جبهه ملی ابتدای انقلاب در مقابل نظر امام ایستادند ولی ایشان این حکم الهی را با تمام توان پیاده کردند و مخالفان اعتقادی این حکم را مرتد دانستند و از سایر فقها نیز خواستند که در این مورد فتوا صادر کنند.
استاد رفعتی نائینی در پایان به دو نمونه از آیات قرآنی در اثبات این بحث اشاره کرد و گفت: قرآن کریم از پیامبر می خواهد که احکام الهی و دستورات حق را بیان کند ولو اینکه برخی کفر بورزند و امتناع کنند که امروزه مساله حجاب اجباری از همین قبیل است و برخی برای دهن کجی با آموزه های اسلام درصدد تخریب حکم حجاب در شبکه های مجازی و رسانه های غربی هستند ولی دستور الهی باید صادر شود و مقام معظم رهبری به صراحت این مساله را رسانه ای کردند.
خلاصه درس گذشته
در بسیاری موارد، عرف در تشخیص مصادیق و موضوعات، ملاک تشخیص است البته این سخن بدین معنا نیست که بگوییم موضوعات احکام فقهی در اختیار فقیه نیست ولی بسیاری از موارد، خود فقیه از دیدگاه عرف استفاده می کند و نظر عرف را می بیند مخصوصاً این مساله در تشخیص موضوعات عرفیه و اجتماعیه است که برخی موارد عرف خاص و برخی موارد عرف عام ملاک است. برخی برنامه های رسانه ممکن است به قوم خاصی توهین کنند و این در قالب شوخی و طنز باشد که در قسم دوم پیام حرام رسانه وارد می شود اما اگر برای انتقاد از صنف خاصی نظیر پزشکان برنامه ای ساخته شود جزء پیام حرام رسانه نیست بلکه برخی موارد اثرات مثبتی در جامعه دارد که تشخیص مطلب با کارشناس اجتماعی فرهنگی رسانه است.
زمانی که می گوییم کارشناس فرهنگی، یعنی اینکه حلال و حرام را بداند و اجتماعی نیز به خاطر این است که می داند مردم ایران در چه مواردی حساس هستند و اثر می پذیرند و به همین جهت در مدگرایی بیان شد که جامعه ایران حتی در موی سر و لباسشان، از هنرپیشه ها الگوگیری می کنند. که این مساله را جامعه شناس می فهمد و می داند.
آسیبی که بیان شد سبب می شود که پیام از قسم سوم حرام باشد این است که آسیب حرامی به جامعه وارد کند و فعل حرام در جامعه تحقق یابد. اگر مکروه در جامعه تحقق یابد دیگر در قسم سوم وارد نیست و سبب برای هنجارهای زشت است ولی در حد حرام نیست.
تقریر کامل درس
بررسی استثنای از حرمت در قسم سوم پیام رسانه
بحث ما در قسم سوم محرمات پیام رسانه در مورد پیامهایی است که پیامد منفی دارد ولی فی نفسه مباح یا جایز است.
بعد از بیان مباحث و مصادیق می خواهیم استثنائی به این قسم سوم داشته باشیم. حرمتی که بیان شد در جایی است که پیام ما مباح باشد.
اگر پیام ما واجب است ولی انتشار آن پیامد منفی داشته باشد و به هنجارهای اجتماعی آسیب می رساند. آیا این مورد نیز جزء مصادیق محرم پیام رسانه است؟ خیر، زیرا رسانه ای شدن این پیام واجب است و لازم است فعل واجب را انجام دهیم مگر اینکه آثار منفی بیش از آثار مثبت باشد.
اگر مطلب حقی که می خواهیم منشر و رسانه ای کنیم مصلحت اقوایی بر پیام منفی دارد از موارد استثناء است هر چند که منجر به حرام شود.
این مورد اولین استثنائی است که صورت می گیرد.
حکم اعدام سلمان رشدی و آثار منفی رسانه ای شدن آن
به طور مثال حکم سلمان رشدی توسط حضرت امام صادر شد که مرتد و مهدور الدم است و هر کس بتواند باید حکم را اجرا کند. این فتوا را پیک از جماران حرکت داده که به صدا و سیما ببرد اما عده ای با ایشان صحبت می کنند که انتشار آن پیام منفی زیادی دارد و مجامع بین المللی علیه آن موضع خواهند گرفت و ایران متهم به نقض حقوق بشر و دخالت در کشورهای دیگر می شود. سلمان رشدی هندی تبار و دارای تابعیت انگلستان است.
می توانست این پیام محرمانه باشد و حتی سلمان رشدی را مخفیانه ترور کرد زیرا چنین گروه هایی در آن زمان وجود داشت که امروزه سپاه قدس گفته می شود و اگر چنین افرادی در راه کشتن او کشته می شدند نیز شهید محسوب می شدند.
فقیه بزرگ حکومتی که رسانه ای و جامعه شناس است تشخیص می دهد که رسانه ای شدن حکم، بالاتر از آسیب به نظام است.
بازتاب حکم امام در رابطه با سلمان رشدی در صورت عدم انتشار اینگونه نبود. فشارهایی که به ایران تحمیل شد بسیار سنگین بود و هزینه بالایی داشت اما حضرت امام مصلحت انتشار را اقوا دانستند ولو اینکه مفسده بزرگی نیز داشت.
این حکم امام تمام جهان را بهت زده کرد که اسلام چه دینی است که این شخص بر علیه آن دروغ نوشته است و خود این کار اسلام را در جهان بیشتر جلوه داد و گرایش به اسلام بیشتر شد که نمونه آن در خود انگلستان بود. شیعه به عنوان مدافع قرآن و پیامبر مطرح شد در صورتی که تبلیغ می کردند شیعه رافضی است و قرآن را قبول ندارد.
این موارد تحقیق میدانی شده است که آثار آن زیاد است. این مساله سبب بازدارندگی علیه السلام شد که تا 20 سال کسی جرأت چنین کاری نداشت. حتی کسانی که بعداً توهین کردند مسلمان نبودند که ارتداد ایجاد شود بلکه غیر مسلمان بودند نظیر شخصی که قرآن را به آتش کشید.
با ارتداد سلمان رشدی می خواستند همان قضایای صدر اسلام را مجدداً شروع کنند که برخی صبح مسلمان می شدند و عصر کافر بودند تا به اسلام ضربه بزنند.
شخصی نظیر امام باید دوراندیش و کارشناس باشد تا مصالح را با مفاسد مقایسه کند و یک طرف را اقوا بداند و صریحاً کار درستی انجام دهد هرچند برخی در این مثال مناقشه کنند اما اصل مطلب درست است.
بحث حکم حجاب اجباری
امروزه مقام معظم رهبری صریح حکم اعلام فرمودند و مشخص شد برخی عمامه به سرها نیز در این مساله ورود غلط داشته اند. امام در استدلال های فقهی خود در کتاب ولایت فقیه، یکی از فلسفه های تشکیل حکومت، اجرای احکام است و اگر حکومت اسلامی و ولایت فقیه اجرا نشود، احکام معطل می ماند.
این مساله را باید رسانه ای کرد. مصلحت انتشار این پیام حق اقواست.
اگر مصلحت اقوا شد دیگر جای خوف و ترس نیست بلکه طبق آیه قرآن باید به صراحت اعلام کرد.
(الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى بِاللَّهِ حَسِیبًا) سوره احزاب آیه 39
دو مثال بیان کردیم ولی مثال های زیادی در این رابطه وجود دارد.
اگر پیام حق باشد ولو اینکه بازتاب منفی داشته باشد باید پیام رسانه ای شود.
در ماجرای فتوای ارتداد سلمان رشدی شاید برخی بگویند مصلحت اقوا نداشته است زیرا که امروزه چنین فتاوایی در مورد ارتداد افراد صادر نمی شود که در پاسخ باید گفت برخی فتاوا در برهه خاصی اثر شگفتی دارند و شاید در زمان دیگر این اثر را نداشته باشد مانند فتوای مرحوم میرزای شیرازی که در عصر خود بازتاب عظیمی داشت ولی امروزه دیگر نمی توان فتوای این چنینی صادر کرد.
اگر فقیه امروزه چنین فتوایی صادر کند باید مصلحت آن را در نظر بگیرد.
امروز مقام معظم رهبری تاکید دارند که از کالاهای خارجی استفاده نشود و تولید ملی را تقویت کنیم اما فتوایی در مورد حرمت استفاده از کالای خارجی صادر نکردند ولی برای آتش زدن کالای قاچاق فتوا دادند.
دلیل عدم فتوای ایشان در مورد اول احتمال عدم اثر بود که مصلحت اقوا باید در نظر گرفته شود تا ولایت فقیه وهن نشود زیرا آسیب بالاتری دارد.
در جلسه قبل بیان شد که باید بررسی و بحث شود که آیا می توان تلگرام را تحریم کرد یا خیر؟ باید زیرساخت شبکه بومی را به دست آورد به گونه ای که کاربران تلگرام را تأمین کند و بازتاب مثبت آن را در جامعه مشاهده کرد.
در برخی موارد نمی توان حکم را صراحتاً گفت زیرا پایه صدور حکم، مصلحت جامعه است. احکام ثانویه بدین صورت است. در زمان میرزای شیرازی که توتون حرام نبوده است و به حکم ثانویه و به خاطر بستن راه استعمار این حکم صادر می شود.
اوائل اسلام در مورد شراب نیز مساله به همین صورت بوده و حضرت می دانستند که شراب حرام است ولی ابتدا آمادگی جامعه را در نظر گرفتند و حکم صادر کردند. (یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا...) سوره بقره آیه 219
آرام آرام پیامبر بیان کردند و بعد فرمودند قبل از نماز حرام است.
در مورد ربا نیز به همین صورت بود که آرام آرام تحریم کردند و بعد آن را مرادف با جنگ پروردگار اعلام فرمودند.
پس اگر حکمی واجب و مطلبی حق است ولو اینکه رسانه ای شدن آن آثار سوء و پیامد منفی دارد، اگر مصلحت اقوایی دارد باید بر اساس آن مصلحت اقوا عمل شود که در طول تاریخ بدین صورت بوده است.
دلیل قرآنی مساله
خداوند متعال در سوره کهف آیه 29 می فرماید:
( وَ قُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّکمُ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً)
آن حقی که از ناحیه خداوند نازل شده است بیان کنید.
یکی از مثال ها در ابتدای انقلاب بحث قصاص بود که جبهه ملی در مقابل آن ایستادند. حضرت امام فرمودند اگر جبهه ملی با اعتقاد این حرف را بیان کرده باشند مرتد هستند. قصاص از ضروریات دین است و سنی و شیعه آن را قبول دارند.
(وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون) سوره بقره آیه 179
آیات متعددی در این زمینه وجود دارد و کتابی مستقلی در فقه وجود دارد.
جبهه ملی درست تشخیص داده بود که این برخلاف حقوق بشر بین المللی است اما امام ایستادند و حضرت امام نیز به فقها گفتند که در این مورد فتوا صادر کنند و آقایان مراجع فتوا صادر کردند کسی که منکر حکم قصاص باشد مرتد است. این مساله حکم حکومتی نبود بلکه فتوا بود که صادر شد.
عده ای ممکن است از این مساله قصاص یا حجاب اجباری ناراحت باشند.
امروزه حکم حجاب اجباری را در شبکه های مجازی تحقیر می کنند و برای آن جوک می سازند که کاش به جای حجاب مثلا راستگویی و انفاق به فقرا را اجبار می کردند و مطالب نقضی این چنینی مطرح می کنند تا با حجاب که از ضروریات دین است برخورد کنند و مسلمان را به دهن کجی وادارند.
حاکم بررسی می کند که این حجاب اجباری جزء مصالح اقوا در جامعه است و فقیه این را تشخیص می دهد.
به برخی پول می دهند که چادر و روسری را از سر بردارند تا عکس بیندازند و منتشر کنند و از آنان حمایت نیز می شود تا روسری را روی چوب قرار دهد. تنها کاری که کردند این بود که تماشاچی این قضیه را کمتر کنند اما فائده ای نداشت زیرا رسانه ای کردند. ما نیز باید حجاب اجباری را رسانه ای کنیم ولو اینکه حجاب را به تمسخر بکشانند.
برخی افراد مسلمان هستند اما برای کیف جنسی خود حاضر هستند بدحجابی و بی حجابی رواج یابد.
قرآن می فرماید وقتی حق را بیان کردید برخی کفر می ورزند، یعنی از ابتدا کافر نبودند و بازتاب بیان این حق کفر ورزیدن عده ای شده است. البته اگر شخصی کافر شد ظلم کرده است و به جهنم می رود. آیه شریفه عذاب اخروی او را بیان کرده است که چگونه او را در بر می گیرد.
آیه دیگر
(إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُورا) سوره انسان آیه 3
این آیه صراحت آیه قبل را ندارد که نص بود.
آیه با تأویل و تطبیق مشخص می شود که سبیل باید مشخص شود. علناً باید راه نشان داده شود.
باید در قسم سوم محرمات پیام رسانه جمع بندی داشته باشیم و مصادیق دیگر آن را بیان خواهیم کرد و این قسمت را جمع بندی خواهیم کرد.
جوازی که بیان شد ممکن است پیام مستحب، مکروه یا مباح باشد و این استثنای ما در مورد پیام واجب بود.
در مواردی که آسیب اقوا بود باز داخل در مستثی منه است. بحث ما در حرمت است مگر در جایی که مصلحت اقوا باشد. بحث ما استثنای در حکم است و در موضوع نیست./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر