به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه سی و یکم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 14 اسفند سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، در ادامه بررسی پیام های حرام قسم سوم به معیارهای تشخیص آسیب به هنجارهای اجتماعی پرداخت.
استاد رفعتی نائینی در ابتدای درس خارج فقه رسانه گفت: برخی برنامه های رسانه ممکن است به قوم خاصی توهین کنند و این در قالب شوخی و طنز باشد که در قسم دوم پیام حرام رسانه وارد می شود اما اگر برای انتقاد از صنف خاصی نظیر پزشکان برنامه ای ساخته شود جزء پیام حرام رسانه نیست بلکه برخی موارد اثرات مثبتی در جامعه دارد که تشخیص مطلب با کارشناس اجتماعی فرهنگی رسانه است.
ایشان در ادامه ابراز داشت: زمانی که می گوییم کارشناس فرهنگی، یعنی اینکه حلال و حرام را بداند و اجتماعی نیز به خاطر این است که می داند مردم ایران در چه مواردی حساس هستند و اثر می پذیرند و به همین جهت در مدگرایی بیان شد که جامعه ایران حتی در موی سر و لباسشان، از هنرپیشه ها الگوگیری می کنند. که این مساله را جامعه شناس می فهمد و می داند.
استاد سطوح عالی حوزه در پایان خاطر نشان داشت: آسیبی که سبب می شود پیام از قسم سوم حرام باشد این است که آسیب حرامی به جامعه وارد شود و فعل حرام در جامعه تحقق یابد اما اگر مکروه در جامعه تحقق یابد دیگر در قسم سوم وارد نیست و سبب برای هنجارهای زشت است ولی در حد حرام نیست.
خلاصه درس گذشته
تشخیص دهنده اینکه پیام رسانه آثار سوء اجتماعی دارد یا شاخص و معیار برای این امر، عرف خاص یعنی کارشناسان فرهنگی رسانه هستند که قبل و حین تولید و قبل از پخش باید نظر دهند که آیا این برنامه پیامد سوء اجتماعی دارد یا ندارد و نظر عرف عامی ملاک نیست و باید نظر اکثریت متخصصین مد نظر باشد. اگر بازتاب پیام رسانه بر نیمی از جامعه این پیام منفی را داشت جزء محرمات است زیرا از نظر هنجارهای اجتماعی و باروهای دینی دچار مشکل و خدشه می شوند پس اگر نیمی از شنوندگان و بینندگان جامعه در رسانه های شنیداری و دیداری و نیمی از مخاطبین در رسانه های مکتوب و مجازی و نشریات دچار ناهنجاری شدند این کار نیز حرام است زیرا آثار سوء صورت گرفته است.
فرقی ندارد اختلاط زن و مرد بین کارشناسان نخبه یا بین عوام صورت بگیرد زیرا اگر پیامد رسانه اختلاط حرام باشد برای همه یکسان است پس باید تحقق آن اثر منفی در جامعه را ببینیم نه اینکه در کارشناس زبده در نظر بگیریم. کارشناسان به دلیل داشتن قدرت تحلیل و بررسی و نقد، دچار شبهه نمی شوند پس باید آثار حرام را در جامعه عوام دید و ملاک نهایی ما در تشخیص این حرمت همان عرف است.
اگر ده درصد نخبگان تأثیر گذار در جامعه دچار آسیب شدند و همین افراد روی دیگران نیز اثر می گذارند و مثلاً 60 درصد را دچار آسیب کردند دیگر مساله متفاوت است. برخی افراد خواص سیاسی یا اقتصادی جامعه هستند و با واسطه این پیام به اکثریت آسیب رساند که قطعاً حرمت صورت گرفته است.
تقریر کامل درس
معیار آسیب پیام رسانه به هنجارهای اجتماعی
در بحث گذشته، پس از تبیین موضوع و احتمالات مختلف در مصداق آثار سوء اجتماعی بیان شد که نظر عرف ملاک خواهد بود. ممکن است در یکجا نظر عرف بر اساس اکثریت باشد زیرا بازتاب منفی را در اکثر مخاطبان مشاهده می کند. در مواردی نیز چون آسیب مهم است ولو اینکه اقلیت دچار آسیب شده اند تشخیص می دهد که ناهنجاری و آسیب اجتماعی پدیدار شده است.
ممکن است اقلیتی که آسیب می بینند چون گستره رسانه زیاد بوده است در مقایسه با اکثریت، زیاد باشد. از ده میلیون، یک میلیون دچار آسیب شدند ولی همین مقدار نیز عدد کثیری است و به همین خاطر بیان شد باید این مساله را به عرف احاله دهیم و نمی توانیم خط کشی کنیم و درصد خاصی را مدنظر داشته باشیم.
به نظر عرف اگر پیام رسانه، آثار سوء اجتماعی داشت پیام حرامی است که رسانه نمی تواند آن را القا کند. در بسیاری موارد، عرف در تشخیص مصادیق و موضوعات، ملاک تشخیص است. این سخن بدین معنا نیست که بگوییم موضوعات احکام فقهی در اختیار فقیه نیست ولی بسیاری از موارد خود فقیه از دیدگاه عرف استفاده می کند و نظر عرف را می بیند مخصوصاً این مساله در تشخیصات موضوعات عرفیه و اجتماعیه است که برخی موارد عرف خاص و برخی موارد عرف عام است.
اگر خود پیام توهین به قومی باشد دیگر در قسم سوم داخل نمی شود. بحث ما در صورتی که است که پیام درست است و حرام نیست بلکه پیامد حرام دارد. اگر پیام توهین نیست و اشخاص تلقی توهین دارند مانند جوک که مقرون به توهین و فعل حرام است که در قسم دوم مورد بررسی قرار گرفت. اگر برنامه طنزی درست شود که مفرح و شاد است ولی ضمن آن برنامه مفرح به قوم خاصی توهین می شود که فعل مشروعی نیست. این مساله آن قدر مهم است که باید از تک تک افراد آن قوم حلالیت طلبید.
سوال: مراد از عرف گروه خاص مرتبط با آن توهین است یا متدینین ملاک هستند؟
پاسخ: ما دو مطلب را بیان کردیم. یکی اینکه ملاک تشخیص کیست که بیان شد عرف خاص و کارشناس است. بنابراین قبل از پخش پیام، کارشناس می تواند تشخیص دهد. مطلب دوم این بود که آثار سوء به چه معناست که کارشناس باید آن را تشخیص دهد؟ آیا آثار سوء آسیب زدن به هنجار کل جامعه یا نیمی از جامعه یا بخشی از جامعه است؟ بیان شد که اگر عرف بگوید به هنجار بخشی از جامعه نیز آسیب رساند همین کفایت می کند. همان ده درصدی که در عرف آسیب اجتماعی داشته اند مورد لحاظ واقع می شود.
عرف به همین ده درصد کثیر می گوید و به همین خاطر کارشناس قبل از برنامه می گوید این برنامه به این قسم از افراد جامعه آسیب می رساند. درصد را عرف مشخص می کند که آیا زیاد است و یا زیاد نیست.
اگر پیام مقارن با توهین به قوم و گروه و یا صنفی باشد، باز اگر توهین باشد و نقد همراه با طنز نباشد، کار حرامی صورت گرفته است.
خاطره ای از امام
جریان مدرسه فیضیه و مرحوم امام (ره) معروف است که ایشان نشسته بودند و مشغول مباحثه بودند که طلبه ای از ایوان طبقه بالا تفاله چای را پایین می ریزد و متوجه حضور آنان نمی شود. هم بحث امام ناراحت می شود و نگاه به بالا می اندازد و متوجه می شود که طلبه ای اهل رشت این کار را انجام داده است و بلافاصله می گوید: «کن رشتیاً و افعل ما شئت»
حضرت امام که طلبه ای جوان بودند می گویند که تو فعل حرامی انجام دادی و تا زمانی که تمام رشتی ها را از خودت راضی نکنی من دیگر با تو مباحثه نمی کنم و این ارتباط را قطع کردند.
این مساله توهین به یک قوم و استان کشور بود و اگر توهین به صنف باشد نیز مساله همین گونه است.
اگر این گونه نبود و مانند برنامه ساختمان پزشکان توهین نبود و انتقاد به پزشکان بود مساله متفاوت است.
الان بحث ما در قسم دوم نیست که توهین است اما اگر توهین نباشد باید ملاحظه کرد که آسیب اجتماعی حرامی دارد یا خیر. اگر نقد کند که پزشکان زیر میزی می گیرند و سبب شود که برخی از پزشکانی که زیر میزی می گرفتند این کار را ترک کنند این پیامد مثبت است.
این برنامه یک پزشک را نشان می دهد و تمام پزشکان را بیان نکرده است. این مساله فشار صنفی داشت ولی پیامد حرام نداشت. وزارت بهداشت انتقاد را بر نمی تابد و به همین جهت با طب سنتی مخالفت می کند. استدلال آقای وزیر کاملاً مغالطه و غلط است زیرا آسیبی وارد نمی شود و اگر بدین صورت باشد دیگر هیچ برنامه انتقادی نمی توان ساخت.
اگر برنامه طنز باشد آسیب کلی وارد نمی کند و بزرگ نمایی در برنامه طنز است و تشخیص اینکه پیام، سبب برای حرام در جامعه است با کارشناس فرهنگی و اجتماعی رسانه است نه شخصی که مورد انتقاد قرار می گیرد.
برخی افراد این انتقاد را به خودشان می دیدند که با پول زیرمیزی به ثروت های کلان رسیده اند و به همین جهت با برنامه انتقادی در مورد پزشکان مخالف هستند و می خواهند دیگر پزشکان نیز این مساله را یاد بگیرند تا به ثروت های کلان برسند.
توهین به قوم ترک
زمانی که به عنوان طنز به قوم ترک توهین کردند مساله با انتقاد متفاوت است و کار اشتباهی صورت گرفت که جامعه آذری تلقی توهین شد که از قسم دوم پیام رسانه است و مورد بررسی قرار گرفت.
گاهی آثار منفی حرام نیست بلکه مکروه است و سبب برای آثار منفی اجتماعی است که مکروه است، پیام نیز مکروه است. خود اعتراض در جامعه جلوه بدی دارد ولی حرام نیست و برخی اوقات از استانداری نیز مجوز می گیرند که نباید این اعتراض را خفه کرد زیرا به انفجار مبدل می شود. باید این اقوام داد خود را بیان کنند زیرا در صدر اسلام نیز به همین صورت بوده است که در مقابل حاکمان داد خود را مطرح می کردند.
سوال: در برخی فرهنگ ها کلمات متفاوت است و در آن منطقه معنای بدی دارد که باید رسانه رعایت کند یا خیر؟
پاسخ: این توهین نیست بلکه باید زبان محاوره قوم خاص را رعایت نماید. گاهی کلمه خانم برای برخی اقوام، معنای خاصی دارد که نباید استفاده شود.
ما باید واژه ها را در بین اقوام خاص بدانیم. وقتی رسانه به زبان فارسی برنامه پخش می کند نباید این مساله را برای خود توهین تلقی نمایند که دیگر از بحث ما خارج است.
سوال: به نظر می رساند که اگر کاشناسان خاص، اصحاب رسانه هستند باید برای هر صنفی کارشناس خاص باشد.
پاسخ: برای برنامه های مختلف قطعاً کارشناسان همان تخصص حضور دارند اما اینکه فلان برنامه، بازتاب منفی دارد یا ندارد و منجر به آسیب بخشی از جامعه می شود کارشناس فرهنگی اجتماعی رسانه باید تشخیص دهد.
سوال: آیا کارشناس دینی نیز هست؟
پاسخ: زمانی که می گوییم کارشناس فرهنگی، یعنی اینکه حلال و حرام را بداند و اجتماعی نیز به خاطر این است که می داند مردم ایران در چه مواردی حساس هستند و اثر می پذیرند. به همین جهت در مدگرایی نیز بیان شد که جامعه ایران حتی در موی سر و لباسشان، از هنرپیشه ها الگو گیری می کنند. این مساله را جامعه شناس می فهمد و می داند. اگر کارشناس دقیق باشد می تواند پیش بینی کند.
شخص جامعه شناسی می گفت مردم ایران دقیقاً برعکس مردم کوفه هستند. مردم کوفه دلشان با امام حسین علیه السلام بود و شمشیرشان بر علیه حضرت استفاده شد. مردم ایران انتقاد تندی نسبت به مسئولان دارند اما قلباً نظام را دوست دارند و اگر ببینند نظام در مخمصه افتاده است به خیابان می ریزند.
کارشناس باید هم جامعه شناس و هم فرهنگی باشد و رسانه ای باشد تا به این آسیب های اجتماعی تسلط لازم داشته باشد.
سوال: برداشت من این است که باشد تیم کارشناسی حضور داشته باشد.
پاسخ: بحث دیروز با بحث روزهای قبلی متفاوت است. بحث پریروز در مورد تشخیص دهنده بود و بحث دیروز در مورد آسیب به جامعه بود که باید عرف این مساله را تشخیص دهد. بحث امروز نیز در راستای بحث گذشته با توجه به این مصادیقی که ذکر شد مشخص شد.
نکته آخر
آسیبی که بیان شد سبب می شود که پیام از قسم سوم حرام باشد این است که آسیب حرامی به جامعه وارد کند و فعل حرام در جامعه تحقق یابد. اگر مکروه در جامعه تحقق یابد دیگر در قسم سوم وارد نیست و سبب برای هنجارهای زشت است ولی در حد حرام نیست. والحمدلله رب العالمین./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر