به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه سی ام درس خارج فقه رسانه که در روز یکشنبه مورخه 13 اسفند سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، در ادامه بررسی پیام های حرام رسانه، به معیارهای تشخیص حرمت قسم سوم پیام رسانه پرداخت.
استاد رفعتی نائینی در ابتدای درس خارج فقه رسانه اظهار داشت: اگر بازتاب پیام رسانه بر نیمی از جامعه این پیام منفی را داشت جزء محرمات است زیرا از نظر هنجارهای اجتماعی و باروهای دینی دچار مشکل و خدشه می شوند پس اگر نیمی از شنوندگان و بینندگان جامعه در رسانه های شنیداری و دیداری و نیمی از مخاطبین در رسانه های مکتوب و مجازی و نشریات دچار ناهنجاری شدند این کار نیز حرام است زیرا آثار سوء صورت گرفته است.
ایشان در ادامه گفت: فرقی ندارد اختلاط زن و مرد بین کارشناسان نخبه یا بین عوام صورت بگیرد زیرا اگر پیامد رسانه اختلاط حرام باشد برای همه یکسان است پس باید تحقق آن اثر منفی در جامعه را ببینیم نه اینکه در کارشناس زبده در نظر بگیریم. کارشناسان به دلیل داشتن قدرت تحلیل و بررسی و نقد، دچار شبهه نمی شوند پس باید آثار حرام را در جامعه عوام دید و ملاک نهایی ما در تشخیص این حرمت همان عرف است.
استاد سطوح عالی حوزه در پایان گفت: اگر ده درصد نخبگان تأثیر گذار در جامعه دچار آسیب شدند و همین افراد روی دیگران نیز اثر می گذارند و مثلاً 60 درصد را دچار آسیب کردند دیگر مساله متفاوت است. برخی افراد خواص سیاسی یا اقتصادی جامعه هستند و با واسطه این پیام به اکثریت آسیب رساند که قطعاً حرمت صورت گرفته است.
خلاصه درس گذشته
اگر پیامی در صورت صحیح بودن موجب وهن به احکام شرع می شود نباید رسانه ای شود زیرا بازتاب آن وهن به مذهب است مانند ادله فحش دادن به کفار که طبق بیان قرآن کریم گاهی بازتاب منفی دارد و سبب می شود که همان افراد در جامعه و محیط های اجتماعی به خداوند توهین کنند. هر بازتابی را نمی توان منفی تصور کرد و گاهی بازتابی را افراد بی دین و عدم مقید به دین به وجود می آورند که موجی نیست که سبب لطمه به دین و واجبات شرعی باشد بلکه بازتاب این است که یکی از آداب خوب اجتماعی لطمه می بیند و جزء بازتاب های حرام نیست.
خدعه در زمان صلح جایز نیست ولی در زمان جنگ جایز است و می توان از آن استفاده کرد. این آیه مربوط به سلم و صلح است. امروزه ما با آمریکا در حال جنگ نیابتی هستیم. مهم تر از جنگ نظامی و اقتصادی، جنگ فرهنگی است. امروزه آنان فهمیده اند که در جنگ نظامی نمی توانند پیروز شوند و رو به جنگ اقتصادی و فرهنگی آورده اند و می دانند این تحریم ها در طی چند سال جواب می دهد. در زمان جنگ نماد دشمن را می توان سوزاند و به او دشنام داد و ستاد تبلیغات جنگ برای همین است که می توان به دشمن نیز افترا زد و او را فریب داد تا در باتلاقی قرار گیرد که نتواند بلند شود. سیره پیامبر خدا در جنگ ها چنین بود که با شعار و ستاد جنگ روانی فضا را مدیریت کنند.
در صدا و سیمای استان یزد خانمی متشرع گفت که اگر مرد از بیرون به خانه می آید و کارهای بیرون او را خسته کرده است باید خانه به او آرامش بدهد. باید در ظرفی آب ولرم یا شیر بریزد و پای او را ماساژ دهد! این سخن موجی علیه او در کشور راه می اندازد که از وزیر بی کفایت تا دیگران علیه او موضع گیری می کنند.
تقریر کامل درس
بررسی ملاک ومعیار حرمت پیام قسم سوم
در بحث روز گذشته مطلبی که بیان شد در مورد قسم سوم محرمات پیام رسانه بود. تشخیص دهنده اینکه پیام آثار سوء اجتماعی دارد کیست؟ آیا عرف عام مراد است یا عرف خاص مراد است؟
شاخص و معیار عرف خاص، کارشناسان فرهنگی رسانه هستند که قبل و حین تولید و قبل از پخش باید نظر دهند که آیا این برنامه پیامد سوء اجتماعی دارد یا خیر؟ نظر عرف عامی نیست و باید نظر متخصصین مد نظر باشد.
بیان شد که اگر متخصصین با هم اختلاف داشتند ملاک نظر اکثریت است.
اشاره شد که باید در این مساله مطالعه شود که ملاک پیامد سوء در آثار برنامه های رسانه بر چه تعداد افرادی است تا بتوانیم بگوییم این برنامه آثار سوء دارد.
توضیح اینکه گاهی برنامه ای، آثار سوئی بر همه افراد جامعه دارد که همگان از آن برداشت سوء دارند و گاهی این آثار سوء بر اکثریت و گاهی بر نیمی از جامعه و برخی اوقات این اثر بر اقلیت جامعه می باشد.
اینکه شاید ده جلسه است که بحث کرده ایم که محرمات قسم سوم پیام رسانه آن پیام درست است اما آثار سوء و محرم اجتماعی است ملاک آثار بر چه میزانی از افراد جامعه است.
اگر بر نیمی از جامعه این پیام منفی را داشت جزء محرمات است زیرا از نظر هنجارهای اجتماعی دچار مشکل و خدشه می شوند. نسبت به باورهای دینی دچار مشکل می شوند. اگر نیمی از شنوندگان و بینندگان جامعه در رسانه های شنیداری و دیداری و نیمی از مخاطبین در رسانه های مکتوب و مجازی و نشریات دچار ناهنجاری شدند این کار نیز حرام است زیرا آثار سوء صورت گرفته است.
ملاک در این مساله چیست و اگر اقلیت باشند نیز شامل همین حکم می شوند یا خیر؟
اگر ملاک بحث این باشد که قبل از دیدن مخاطب کارشناسان نظر دهند که آثار منفی دارد همین سبب حرمت می شود اما بحث این است که کارشناس زمانی که می گوید آثار مخرب بر اقلیت جامعه دارد و اکثریت را تحت الشعاع قرار نمی دهد حکم چگونه است؟ ملاک چیست؟
گاهی بعد از پخش و انتشار در رسانه نیز باید ارزیابی صورت گیرد که بعد از اکران، تولید و پخش فیلم حرام بوده یا خیر؟ زیرا پیام منفی آن در جامعه هنوز وجود دارد زیرا وهن به دین و هنجارهای اجتماعی دین نظیر حجاب وارد کرده است.
آیا ملاک اکثریت است؟
زمانی که تمامی افراد مخاطب دچار این آسیب اجتماعی شوند که بحثی نیست و در مورد اکثریت نیز قدر متیقن است و تلقی اکثر جامعه ازمحرمات و ارزش های دینی دچار تزلزل می شود.
اگر پنجاه درصد یا کمتر دچار این آسیب شوند باید بررسی شود که از مصادیق قسم سوم پیام حرام است و محرمات پیام رسانه شامل این مورد نیز می شود یا خیر؟
سوال: این درصدها را از کجا مطرح کردید و برای چه این درصدها مطرح می شود زیرا مسائل دینی به اقلیت و اکثریت ارتباطی ندارد.
پاسخ: در بحث دیروز این سوال را پاسخ دادیم. در بحث امروز نیز این سوال مطرح می شود. ایشان می گوید اگر یک نفر نیز از این برنامه آسیب ببیند و به تعبداتش لطمه بزند این پیام حرام است و این فرد نیز انسان شاذ و نادری نیست.طبق بیان ایشان اگر یک درصد چنین پیامدی داشته باشند حرام است که این نظر ایشان است و به عنوان «إن قلت» نگاه می داریم تا پاسخ را بعداً مطرح کنم.
سوال: به نظر من در این اکثریت و اقلیت باید نخبگان مورد نظر باشند زیرا جامعه ناهمگونی وجود دارد.
پاسخ: این نیز دیدگاه دیگری است و همان طور که بیان شد ملاک کارشناسان نخبه هستند در اینجا نیز بگوییم اگر این اثر را روی ده هزار نفر عوام نیز داشته باشد مهم نیست اما اگر ده نفرخواص اثر منفی در افکارشان باشد حرام است. ایشان می گوید ملاک آثار سوء بر خواص و نخبگان جامعه است که نظر دیگری است. آیا این درست است؟
«ان قلت» ایشان در جای دیگری درست است اما در اینجا درست نیست. ایشان بر اساس «اذا فسد العالم فسد العالَم» می خواهد بگوید اگر افکار و عقائد نخبگان آسیب دید بر روی دیگران نیز تأثیر خواهد گذاشت که در آن مورد درست است. در مانحن فیه این گونه نیست زیرا انسان های نخبه کمتر از رسانه آسیب پذیر هستند و بیشتر عوام از رسانه ها تأثیر می پذیرند. نباید ملاک را در تأثیر پذیری خواص برد. خواص و نخبگان فیلمی که دیده اند نقد می کنند و اشکالات را می بینند اما عوام قدرت نقد و تحلیل ندارند. در بحث تأثیر پذیری به سراغ خواص نمی رویم و باید به تعبیر طلبگی ببینیم در خارج چه تأثیری گذاشته است که همان عرف عام هستند.
بحث تشخیص اینکه اثر منفی دارد یا ندارد مورد نظر نیست زیرا بحث گذشته ما بود که عرف خاص بود اما الان بحث تحقق حرام در جامعه است که تمامی مکلفین در جامعه یکسان هستند. اگر خوردن مشروب حرام است برای کارشناس و عوام یکی است.
فرقی ندارد اختلاط زن و مرد بین کارشناسان نخبه باشد یا بین عوام صورت بگیرد. اگر پیامد رسانه اختلاط حرام باشد برای همه یکسان است پس باید تحقق آن اثر منفی در جامعه را ببینیم نه اینکه در کارشناس زبده در نظر بگیریم. کارشناسان به دلیل داشتن قدرت تحلیل و بررسی و نقد، دچار شبهه نمی شوند و باید آثار حرام را در جامعه عوام دید.
مقصود از نخبه
نکته: گاهی ما نخبه را اشتباه متوجه شدیم زیرا برخی افراد عوام دکان دار هستند. مقصود ما نخبه ای است که تشخیص می دهد و عالم است. واژه روشنفکر دینی شاید درست نباشد زیرا درست معنا نشده است.
اقلیت و اکثریت در مورد تشخیص درست است زیرا اکثریت تشخیص نمی دهند ولی برخی اوقات اقلیت تشخیص می دهند که اثر سوء دارد اما بحث ما در شاخص اثر سوء نیست بلکه مراد خود اثر سوئی است که در جامعه به وجود می آید.
بحث امروز ما این است که پیامد سوء در اکثریت جامعه است یا اگر روی 20 درصد اثر سوء وجود داشت محرم است؟
ملاک مدیر و تهیه کننده برنامه ها نیستند زیرا به تعبیر ضرب المثل «هیچ ماست فروشی نمی گوید ماست من ترش است.» باید کارشناس ارزیاب این برنامه ها را تحلیل و بررسی کند. هر شخصی کار و تولید خودش را دوست دارد و حتی حاضر نیست نقد شما را بشنود.
حال بحث این است که برنامه پخش می شود و به بخشی از جامعه اثر سوء خواهد گذاشت. اگر نیمی از جامعه این اثر را پذیرفتند انسان باید احتیاط کند.
اگر اقلیتی از جامعه دچار اثر سوء این برنامه شد و به طور مثال دچار اختلاط شد می توان گفت این برنامه و پیامی که رسانه دارد و 85 درصد جامعه پیام معمولی و جایز بالمعنی الاعم را دریافت می کنند دیگر اشکالی در پخش برنامه نیست؟
اگر ده درصد نخبگان تأثیر گذار در جامعه دچار آسیب شدند و همین افراد روی دیگران نیز اثر می گذارند و مثلاً 60 درصد را دچار آسیب کردند دیگر مساله متفاوت است. برخی افراد خواص سیاسی یا اقتصادی جامعه هستند و با واسطه این پیام به اکثریت آسیب رساند که قطعاً حرمت صورت گرفته است.
یکی از دوستان گفت که آسیب اجتماعی، آسیب و حرام است چه اینکه یک نفر دچار آسیب شود یا تعداد اکثریت جامعه این آسیب را دریافت کنند که پاسخ می دهیم این گونه نیست. اگر محرم قسم اول بود این فرمایش شما درست بود که خود پیام باطل اضلال باشد که ضد دین است. همان طور که شما اگر یک نفر را هدایت کنید از آنچه در آسمان و زمین قرار دارد ارزش بیشتری دارد.
«من قتل نفساً فکانما قتل الناس جمیعا و من أحیا نفسا فکانما أحیا الناس جمیعاً» که معنای تعبیری همین است.
در روایات نیز به همین صورت بیان شده که اگر یک نفر را بکشی مانند این است که عالَمی را کشته ای که نسل او ادامه داشته است.
تمام سادات و ذریه پیامبر صلی الله علیه و آله از دو فرزند ایشان امام حسن و امام حسین علیهما السلام ادامه یافته است و یک سوم سادات که ممکن بود در ذریه حضرت محسن علیه السلام باشد از بین بردند.
این مساله در آن مورد پیام قسم اول رسانه است که اگر یک نفر گمراه شود حرام است اما در قسم سوم خود پیام حرام نیست و تمام پیام صحیح است ولی انتشار آن مورد برداشت های غلط و منفی در جامعه می شود یعنی خود پیام سبب این مطلب است.
در قسم اول حتی اگر هیچ شخصی برنامه را ندید و گمراه نشد، فعل حرام صورت گرفته است اما بحث ما در قسم سوم است که نمی توان یک فرد را در نظر گرفت.
در این مورد باید سراغ عرف رفت و در بسیاری از موارد موضوعات احکام به عرف حواله می شود. اگر عرف بگوید این تعداد که توسط پیام رسانه دچار آسیب شدند اکثریت هستند ولو اینکه درصد پایینی باشد شامل پیام محرم می شود. اگر عرف بگوید آثار سوء دارد پیام محرم است زیرا سببی برای هنجارشکنی، واژگونی ارزشها و دگرگونی باورها شده است ولو اینکه درصد پایینی باشد اما عرف می گوید آسیب رسانده است پس ملاک درصد نیست و تشخیص عرف است. والحمدلله رب العالمین./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر