vasael.ir

کد خبر: ۸۲۴۷
تاریخ انتشار: ۱۰ ارديبهشت ۱۳۹۷ - ۱۷:۴۶ - 30 April 2018

معرفی مقاله| فرمان تحریم تنباکو؛ حکم یا فتوا؟

وسائل- میرزای شیرازی در آن مقطع تاریخی با لحاظ مصالح جامعه مسلمین و به پشتوانه ادله و مستندات فقهی که در شریعت اسلام بیان شده است، قرار داد تنباکو را از جمله مصادیق تسلط کفار بر مسلمین دانسته و از این رو حکم حکومتی به تحریم آن نموده است.

به گزارش خبرنگار وسائل، فرمان تحریم تنباکو نقطه ی عطفی است در تاریخ حیات فکری، سیاسی و اجتماعی شیعه که از پشتوانه های فقهی قدرتمندی برخوردار است. تاثیر شگرف این فرمان بر جامعه ی اسلامی و نسبت آن با دو عنصر حکم و فتوا لزوم بازنگری دوباره این فرمان را، اما این بار از منظر فقهی، نتیجه می دهد لذا حجت الاسلام سیدحامدحسین حسینی در مقاله ای با عنوان «فرمان تحریم تنباکو؛ حکم یا فتوا؟» سنجش و موازنه ی ویژگی های اختصاصی هر یک از حکم و فتوا و تطبیق آن با مولفه های موجود در این فرمان را به بحث نشسته است.

مقدمه
مقابله با هر گونه ظلم و ستم و برنتابیدن هر نوع خودکامگی و استبداد از جمله مهمترین زمینه هایی است که مکتب اسلام، در راه تحقق آن چه در عرصه ی معرفتی و چه در پهنه ی عمل، تلاشی بس عظیم نموده است. این ویژگی در تمامی آموزه ها و دستورات معرفتی این آئین به سادگی قابل تشخیص است آن سان که باعث شده است تا این خصوصیت، در زمره ی نقاط تمایز میان تفکر و اندیشه ی اسلامی و برخی دیگر از ادیان موجود، قلمداد گردد. از این میان نقش مذهب تشیع در عمل و به کارگیری این مسئله بسیار پر رنگ تر از دیگر مذاهب اسلامی بوده است.
قیام ها و جنبش های انقلابی انجام شده در نخستین سال های تمایز هویتی شیعی و در اوان دوره ی پس از پیامبر گرامی اسلام(ص)، که در خود پیام های پیدا و پنهانی را جای داده است، یکی از هزاران موردی است که افزون بر ایجاد مولفه های فکری و ایدئولوژیکی مکتب تشیع، نشان از سهم به سزای این ویژگی در میان بزرگان این مذهب و پیروان آن دارد.

این مهم سبب گشته است تا در طول تاریخ امامیه، شاهد حرکت های کوچک و بزرگی باشیم که هر یک با رهبری و زعامت بزرگان مذهبی، و در راستای مقابله با عاملی غیر دینی و مخالفت با تفکرات فاسد آن انجام گرفته است.
از سوی دیگر، فقه به عنوان راهکار عملی و کاربردی دین اسلام در عرصه های گوناگون زندگی نیز از این مهم خالی نبوده و توجه به این مسئله را در جای جای بخش ها و در میان احکام خویش مورد توجه قرار داده است که ذکر هر یک و تبیین خصوصیات آن ها مجال جداگانه ای را طلبیده و نیازمند پژوهشی مستقل است.
از جمله ی این احکام، دستور ممانعت و پیشگیری هر گونه سلطه و استیلای غیر مسلمانان بر آنان در ابعاد مختلف است. بر پایه ی این حکم که عنوان قاعده فقهی را نیز به خود دیده است و از آن به قاعده «نفی سبیل» تعبیر می شود، هر عملی که باعث و منجر به این سلطه گردد، از جانب شارع اسلام امری مردود و بی اساس است(بجنوردی، القواعد الفقهیه، 1، 193). وجود قرآن کریم(نساء/141) به عنوان مستند و پشتوانه ی دلالی این مسئله آن را به یکی از مهمترین و قوی ترین قواعد موجود در فقه اسلامی تبدیل نموده است.
بر خلاف بسیاری از فرامین غیر عملی دیگر مکاتب فکری، این مطلب نه به شکل یک شعار پر زرق وبرق که یادکرد هر از چند گاه آن، تنها موجب خرسندی از وجود آن باشد بلکه به شکلی عمیق و گسترده در تمامی آموزه ها و بخش های معرفتی آئین اسلام و به خصوص مکتب تشیع به شکل عملی و کاربردی هویدا است.
یکی از بزگترین صحنه های تجلی این حکم اسلامی و پیشگیری از زیر پا قرار گرفتن هویت شیعی و اسلامی، فرمان تحریم تنباکو از سوی مرجعیت شیعه و به رهبری میرزای شیرازی است. این فرمان که در سال 1307 هجری قمری صادر گشت، پس از آن اتفاق افتاد که ناصرالدین شاه قاجار، امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران را برای مدت پنجاه سال، به فردی انگلیسی به نام تالبوت واگذار نمود. پس از آن و با پیگیری های علمای شهرهای اسلامی و پس از چندین دور مکاتبات میان میرزا و شخص ناصرالدین شاه و عدم ترتیب اثر از سوی شاه، این فقیه و مرجع بزرگ شیعه فرمانی کوتاه اما صریح و محکم را صادر کرد. متن این فرمان بدین شکل است:
الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه به امام زمان (عج) است.
این فرمان نه تنها باعث لغو این امتیاز شد که پایه گذار بسیاری از حرکت های انقلابی پس از این دوره نیز گشت که پرداختن به آن ها از اهداف این نوشتار به شمار نمی آید.
بررسی و واکاوی فقهی این واقعه ی تاریخی و تجزیه و تحلیل آن با رویکرد استباطی، در برگیرنده ی نکات گوناگونی است که پرداختن بدان ها در شکل گیری تصویری هر چه شفات تر از این حادثه، بسیار موثر خواهد بود.
پیش از هر چیز اما ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که در فقه اسلامی به طور کلی و فقه شیعه به طور خاص، پاره ای از مطالب به چیستی، بایستی، دامنه و قلمرو و همچنین گستره ی نفوذ حاکم شرع می پردازد. در شیعه این مسئله با توجه به تعریف خاص آنان از حاکم شرع و نیابت او از امام معصوم(ع) از اهمیت بیشتری برخوردار است. مناسبت های میان حکم یک فقیه به عنوان مرجع تقلید و حکم همان شخص به عنوان حاکم جامعه اسلامی، از جمله مباحثی بوده است که بررسی و تحلیل آن حجم قابل توجهی از آثار فقیهان امامیه را به خود اختصاص داده است چه این که از مورد نخست تعبیر به فتوا می گردد و از دیگری با عنوان حکم یاد می گردد.
هر یک از این دو خصوصیات و ویژگی هایی داشته که دیگری از داشتن آن محروم است. این خصوصیات و همچنین تمایزاتی که حکم و فتوا در عرصه های مختلف همچون جامعه ی هدف آن وجود دارد دو سوال کلی را در ذهن تداعی می کند. نخست آن که اصولا تفاوت های میان حکم و فتوا چیست و دو دیگر آن که فرمان تحریم تنباکو که از ناحیه ی میرزای شیرازی(ره) صادر گشت از کدام نوع بوده است؟
پیش از بیان هر گونه پاسخ به این سوال ها، بررسی لغوی هر یک از این دو واژه و روشن ساختن مرزهای معنایی میان آن دو ضروری به نظر می رسد.

این مقاله در فصلنامه علمی- تخصصی مطالعات علوم سیاسی، فقه و حقوق، سال 2، شماره 2/1، تابستان 1395، صفحه 12-7 به چاپ رسیده است.

علاقهمندان می توانند متن کامل مقاله را از اینجا دانلود نمایند./ف

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۱۰ / ۰۱ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۵:۳۱:۳۹
طلوع افتاب
۰۶:۵۶:۵۱
اذان ظهر
۱۳:۱۱:۳۵
غروب آفتاب
۱۹:۲۵:۴۱
اذان مغرب
۱۹:۴۲:۳۹