به گزارش خبرنگار وسائل، فقه علم مدیریت و ساماندهی رفتار فردی و اجتماعی انسان برای تعالی و کمال اوست که توسط فقهاء در طول تاریخ مدوّن شده است. با ملاحظه موضوع، ابواب و مسائل فقه، به روشنی میتوان یافت که رویکرد فردگرایانه در آن غلبه دارد و علیرغم اهتمام ویژه اسلام به بُعد اجتماعی انسان، این بخش مورد توجه کافی فقهاء قرار نگرفته است. البته مسائل زیادی در فقه کنونی وجود دارد که مربوط به فضای اجتماعی است و مورد بحث و بررسی فقهاء قرار گرفته است اما آنچه که اهمیت دارد و تاکنون خلأ آن وجود داشته است، رویکرد اجتماعی و حکومتی به فقه است به گونهای که حتی فردیترین عمل انسان هم با رویکرد حکومتی و با توجه به تبعات و آثار آن در اجتماع، مورد بررسی و استنباط قرار گیرد. با این نگاه، بسیاری از احکام فردی تغییر مییابد و حکم جدید پیدا میکند. تلاش در این عرصه بسیار مهم است و فعالیت علمی مستمری را میطلبد. خوشبختانه چند سال اخیر در عرصه فقه حکومتی اساتید و مراکز زیادی فعالند اما به دلیل عدم اطلاعرسانی مناسب، شناخت کافی نسبت به آنها وجود ندارد در نتیجه این امر، گسترش مباحث فقه حکومتی را در حوزه علمیه با کُندی مواجه ساخته است. یکی از راههای گفتمانسازی و فرهنگسازی فقه حکومتی، شناسایی و معرفی فقهاء، اساتید، پژوهشگران و مراکز فعّال در عرصه فقه حکومتی است تا طلاب و فضلاء شناخت کافی نسبت به آنها پیدا کرده و به مباحث فقه حکومتی گرایش بیشتری پیدا کنند. در همین راستا پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل در نظر دارد سلسهوار به معرفی اساتید، نشریات، سایتها و مراکزی که در زمینه فقه حکومتی فعالیت دارند بپردازد و همچنین برخی از دیدگاههای اساتید فقه حکومتی را در این زمینه منعکس سازد تا مورد استفاده طلاب، پژوهشگران و اساتید محترم قرار گیرد. بیستمین شخصیتی که معرفی میگردد، حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه است:
تولد: دزفول/ 1345
سکونت: قم
تحصیلات
حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه در سال 1368 شمسی در مقطع سطح سوم حوزه علمیه فارغ التحصیل شد. وی، علاوه بر دروس متعارف حوزه علمیه قم، کتابهای دیگر ادبی و فقهی و اصولی و فلسفی از جمله شرح نظام، شرح مطول، شرایع الاسلام، حلقات شهید صدر، قوانین و فلسفتنا را در مدرسههای علمیه آیت الله معزی و آیت الله نبوی و آیت الله قاضی در شهرستان دزفول و نیز تابستانها در حوزههای علمیه طزرجان یزد و قم فرا گرفت و از محضر استادان برجسته حوزههای علمیه، همچون آیات عظام آقایان حاج شیخ محمدکاظم مدرسیان، حاج سید مجدالدین قاضی دزفولی، حاج شیخ محمدعلی مدرس افغانی، حاج شیخ قدرت الله وجدانی فخر، حاج شیخ کاظم تدین نژاد، حاج شیخ کاظم سبط الشیخ، حاج شیخ مصطفی اعتمادی و حاج شیخ محسن اراکی بهره فراوان برد.
استاد خسروپناه در سال 1368 دروس خارج فقه و اصول را در حوزه علمیه قم آغاز کرد و دوازده سال از محضر استادانی همچون حضرات: آیت الله العظمی وحید خراسانی، آیت الله العظمی فاضل لنکرانی، آیت الله العظمی جعفر سبحانی، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی در حوزة علمیه قم، بهره برد تحصیل دروس تخصصی کلام اسلامی را در کنار دروس خارج فقه و اصول در سال 1370 شمسی آغاز کرده و در سال 1374 در مقطع دکترای کلام اسلامی با رتبه اول از مؤسسه امام صادق فارغ التحصیل شد و پایان نامه خود را با عنوان انتظارات بشر از دین تدوین نمود.
تحصیل تفسیر قرآن و فلسفه و عرفان و بهرهمندی از محضر استادانی همچون، آیتالله تدیننژاد، آیتالله حسنزاده آملی، آیتالله جوادی آملی، آیتالله مصباح یزدی، آیتالله سبحانی و آیتالله انصاری شیرازی، یکی دیگر از بخشهای تحصیلی استاد خسروپناه به شمار میآید که از سال 1364 شمسی تا سال 1385 ادامه داشته است.
استاد خسروپناه در سال 1375 شمسی توسط آیت الله مدرسیان در دروس فقه و اصول، اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث گرفت و از سال 1394 به رتبه استاد تمامی دست یافت و اینک از چندین استاد مشهور فقه و اصول حوزه علمیه قم، اجازه اجتهاد و اجازه روایی دارد.
تدریس
حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه از سال 1362 شمسی در کنار تحصیل به امر تدریس پرداخت و در مدارس علمیه دزفول و قم و مؤسسه امام صادق و مؤسسه امام خمینی و جامعه الزهراء به تدریس ادبیات، فقه، اصول، فلسفه و کلام اشتغال علمی داشته است.
حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه از سال 1365 در تربیت معلم دزفول و دانشگاههای شهید چمران اهواز، شهید بهشتی و علوم پزشکی شهید بهشتی، علامه طباطبایی، تربیت مدرس، دانشگاه تهران، دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد و مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به تدریس دروس فلسفی و کلامی پرداخته است و توانسته همه کتابهای متعارف حوزه علمیه، از جامعالمقدمات تا کفایه و همچنین از بدایه الحکمه تا الشواهد الربوبیه و اسفار ملاصدرا را در حوزههای علمیه و دانشگاههای کشور تدریس کند.
برخی از آراء در فقه حکومتی
ادوار تاریخی فقه سیاسی در اسلام
حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسرو پناه در رابطه با ادوار تاریخ سیاسی فقه میگوید: تاریخ سیاسی فقه را میتوان در دوازده دوره تقسیمبندی کرد. دوره اول عصر نبوی است که این دوره، عصر نزول آیات قرآن کریم در مکه و مدینه بود. البته در مدینه شاهد احکام سیاسی- اجتماعی بیشتری هستیم. فقه سیاسی در مدینه شکل میگیرد. در اینجا یک سؤال یا شبهه مطرح است که باید بدان پاسخ دهیم و آن اینکه: آیا این آیات و مباحث سیاسی- اجتماعی، مربوط به ساحت تشریع است یا مربوط به ساحت حکومتی و سیاسی پیامبر میباشد؟
دوره دوم، عصر صحابه است که در این دوره اصطلاح اجتهاد یا رأی، از سوی عالمان اهل سنت به دلیل محروم بودنشان از گنجینه حدیثی اهلبیت در این دوره پدید میآید؛ به این معنا که اگر مجتهد نتوانست پاسخ به یک مسئله فقهی را از قرآن و سنت استنباط و استخراج کند، تلاش میکند تا با اتکّا به نظر خودش آن را بسازد. در این دوره به بهانه جلوگیری از مهجور شدن قرآن، سنت نبوی رسماً تعطیل میشود. نتیجه این اشتباه آن شد که قصهگویان و دروغپردازان یهودی و مسیحی میداندار شدند و مطالبی را از کتابهایشان به دروغ به پیامبر اسلام نسبت دادند و از این طریق، بابی به نام اسرائیلیات در تاریخ حدیث باز شد.
دوره سوم فقه سیاسی مربوط به دوره حکومت امام علی است که در این دوره، در استنباط حکم شرعی، معیار قرآن و سنت قرار میگیرد و با رأی و اجتهاد شخصی که اهل سنت آن را پایهگذاری کردند مخالفت میشود.
دوره چهارم، عصر رکود حاکمیت سیاسی ائمه شیعه میباشد که در این دوره اهل سنت حاکمیت پیدا میکنند. البته در این دوره یک گفتمان سیاسی از ناحیه امام حسن و امام حسین وجود داشت که در خطبهها و نامههای این دو امام بزرگ نمودار است ولی بههرحال حاکمیت و تسلط از نظر سیاسی و حکومتی از آن اهل سنت است. در این دوره به یک سؤال اساسی باید پاسخ مستدل علمی و تاریخی داد و آن اینکه روش سیاسی اهلبیت در مواجهه با حکومتهای جائر، آیا قیام مسلحانه بوده است و یا اینکه از شیوه دیگری برخوردار بودند؟
دوره چهارم با قیام امام حسین شروع شد و نهضتهای سیاسی و قیامهایی که شیعیان در این دوره داشتند باعث شد بعضی از فرق شیعی انشعاب پیدا کنند مثل کیسانیه و زیدیه.
دور ه پنجم، عصر تئوری سازی دولت در دولت است که در این دوره تئوری دولت در دولت توسط امام باقر و امام صادق مطرح شد و روایاتی مثل مقبوله عمر بن حنظله این تئوری را مطرح میکرد. در این دوره انشعاب فرقههای جدیدی مثل اسماعیلیه، قرامطه، ناووسیه و فطحیه دیده میشود.
دوره ششم، عصر اجرایی کردن طرح دولت در دولت است و در این دوره سازمان وکالت یا ولایت فقیه به زبان امروزی تشکیل میشود، این دوره از زمان امام کاظم شروع شد و تا آغاز غیبت کبری ادامه داشت. اینجا هم فرقه واقفیه که معتقد به زنده بودن امام کاظم (ع) بودند شکل گرفت.
دوره هفتم، دوره اجتهاد فقهی شیعه است که در این دوره فقه اخباری در قم و فقه اجتهادی در بغداد شکل گرفت، و حکومتهایی مثل آل بویه که بین سالهای 334 تا 439 بودند مخصوصاً شخصیتهایی مثل عزالدوله دیلمی در نقش عالمان شیعه در سیاست هم مشارکت داشتند. نقشی که شیخ صدوق دارد در دوره رکن الدوله و نقشی که شیخ مفید و سید رضی و سید مرتضی در دوره عز الدوله دارد بی نظیر است.
اجتهادی که این مجتهدین داشتند صرف بحت علمی نبود، ارتباطاتی با نظامات سیاسی وقت داشتند اجتهاد را به کار میبستند البته اینطور نبوده هر کاری که عزالدوله دیلمی میخواست انجام دهد حتماً از شیخ مفید استفاده بکند، خیر؛ ولی به هر حال علما در این دوره در سیاست گذاریها تأثیر گذار بودند.
دوره هشتم، دوره کاربست فقه در حکومت است. ما تا قبل از حکومت صفویه هم کاربست فقه در حکومت را به صورت خیلی مختصر و اجمالی شاهد هستیم اما در دوره صفویه که از سال 907 تا 1135 بود، ابتدا در تبریز و سپس در قزوین و بعدتر در اصفهان فقه سیاسی شیعی وارد جامعه میشود. در زمان شاه اسماعیل تازه حکومت شکل گرفته بود بعد که حکومت مستقر شد دیدند نمیشود با تصوف حکومت را اداره کرد لذا در دوران شاه طهماسب از محقق ثانی (کرکی) برای امر حکومت مشورت میگیرند و بعد دیگر فقهایی مثل شیخ بهایی در زمان شاه عباس توانستند آن جایگاه را پیدا کنند. نقش علماء در دوره ایلخانیان نیز خیلی مهم بود در حکومت سربداران، که اینها زمینه را فراهم میکنند که در دوران صفویه عالمان بتوانند نقش خوبی داشته باشند. یعنی محقق حلی، علامه حلی، فخر المحققین اینها کسانیاند که در دوره ایلخانیان جایگاه مهمی دارند که اگر نقش اینها هم از لحاظ فقه اجتهادی و هم از لحاظ حضورشان در عرصه سیاست نبود این زمینه برای محقق کرکی فراهم نمیشد که شاه طهماسب رسماً از او دعوت کند که بیاید در حکومت از دانش ایشان و فقه ایشان استفاده بشود.
البته در آن زمان شیخ ابراهیم قطیفی مخالف بود و عمل محقق کرکی را تقبیح میکرد لذا محقق کرکی رساله در جواز اخذ مالیات نوشته بود که دولت میتواند از مردم مالیات اخذ کند، شیخ قطیفی در حرمت اخذ مالیات رساله مینوشت!
پس شکوفایی بینظیر فقه سیاسی و حکومتی در این دوران، در دوره نهم با رکود اجتهاد مواجه شدیم که طبیعتاً این رکود اجتهاد در فقه سیاسی تأثیر گذاشت که دوره اخباری گری است. اخباریین اجازه نمیدادند فقه وارد بستر سیاست و جامعه بشود فقه یک فقه بسته ای بوده است.
پس از دوره نهم، دوره دهم را میتوان عصر بازسازی فقه سیاسی نامید. شروع این دوره توسط وحید بهبهانی است و توسط شیخ جعفر کاشف الغطاء و صاحب جواهر به رشد و بالندگی رسید، مخصوصاً صاحب جواهر «نظام سازی فکری در عرصه فقه سیاسی» کردند، وی تئوری ولایت فقیه را در این دوره پایه ریزی کرد و بعد از آن شیخ انصاری که جانشین صاحب جواهر میباشد.
دوره یازدهم، عصر احیاء فقه سیاسی است که شروعش توسط فتوای تحریم تنباکوی میرزای شیرازی است و آخوند خراسانی و محقق نائینی و شیخ فضل الله نوری و سید محمد کاظم یزدی سبب بالندگی فقه در این دوره شدند؛ در این دوره فقه سیاسی به قدری رشد پیدا کرد که وقتی انگلیس وارد عراق شد همین علماء عراق علیه او فتوای جهاد دادند.
پس از گذراندن این دوران پر فراز و نشیب، در دوره دوازدهم، زمینه سازی تشکیل حکومت اسلامی انجام شد و بزرگان این دوره شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی و مرحوم امام خمینی میباشند. هرچه فقه شیعه جلوتر رفته است کاربست فقه در عرصه سیاست و اجتماع جدیتر شده است.[1]
جایگاه بحث از فلسفه فقه حکومتی
سیاست و حکومت به عنوان یک واقعیت خارجی چون دیگر امور باید در فلسفه متعارف به عنوان یک امربحث شود. ما میخواهیم فلسفه علم سیاست و فلسفه فقه حکومتی را بحث کنیم از آن جهت که علم هستند نه از آن جهت که یک امر و واقعیت خارجی هستند؛ زیرا بسا یک مساله و یک شیئ هم به عنوان یک امر و یک حقیقت ازحقایق عالم باشد که از این حیث باید درخود فلسفه متعارف بحث شود و هم ازاین حیث که یک گزاره از یک دانش اعتباری ست در آن دانش قرار گیرد و در فلسفه مضاف به آن دانش بررسی شود.
معتقدیم چارچوب هرعلمی و این که هر دانشی به عنوان یک نظام جدا از دیگر دانشها و علوم باشد، یک امراعتباریست؛ یعنی انتخاب موضوع که چه چیز را موضوع و محورمباحث هر علم قرار دهیم؛ اعتباری هست. علم درخارج واقعیت و مابازاء ندارد که بگوییم این علم است، بدان سان که درمعقولات اولی میگوییم این زید است این عمراست و زید و عمر ما بازاء خارجی دارند، اما علم به عنوان یک دانش مرکب اعتباری ما بازاء خارجی ندارد. وقتی فلسفه به علم اضافه شود، اینجا یک مجموعه و نظام مرکب اعتباری ست که مورد کنکاش و بررسی واقع میشود و خلاصه ما درباره این بحث میکنیم که فلسفه فقه سیاسی چیست؟
شاید تحت عناوینی بحث فلسفه سیاسی را از برخی بزرگان فلسفه در آثارشان مشاهده کرده باشید. مثلاً بحث حقانیت حاکم را ملاصدرا در «شواهد الربوبیه» هستی شناسی میکند؛ اما این فلسفه سیاست نیست، یا فارابی معلم ثانی در کتاب «آراء اهل مدینة الفاضله» هستی جامعه را بررسی میکند که مثلاً رهبر جامعه چه کسی باید باشد. اینها فلسفه فقه حکومتی نیست، بلکه تنها بررسی حاکم یا سیاست یا حکومت با روش عقلی است.
فلسفههای مضاف به علوم، دانشهای درجه دومی هستند که پس از شکلگیری یک علم در طول تاریخ و اوج گرفتن آن، نوبت به بحث فلسفه آن علم میرسد همیشه پس از تحقق خارجی علم میتوانیم فلسسفه علم داشته باشیم نه قبل از تحقق علم. واکاوی که درباره علمی قبل از تحقق آن صورت میگیرد، فلسفه آن علم نیست بلکه این پژوهش قبل از علم همان رئوس ثمانیه قدما میباشد. کار رئوس ثمانیه بررسی علم از نظر روش، محتوا، مبادی و فایده آن علم، پیش از ورود به هرعلم میباشد.[2]
لزوم موضوعشناسی و در نظر گرفتن مقاصد شریعت در فقه بانکداری
دکتر خسروپناه معتقد است: فقهایی که در شورای فقهی بانک یا بیرون آن هستند و این نظام بانکی را کاملاً تأیید میکنند، نگاهی بسیار ناقص به موضوع دارند.
بانک اگر دقیق موضوع شناسی شود نباید تنها معاملات بانک بررسی شود، بلکه باید مبانی نظری بانک، مکاتب ایدئولوژی، اهداف و مقاصد بانک هم دیده شود؛ بانک یک نهادی نیست که در خلاء بوجود آمده باشد در یک پارادایم معرفتی و حقوقی و همچنین با کارکرد خاص اقتصادی شکل گرفته است.
اگر یک فقیه بخواهد در این مورد بانک حکم دهد و فقط ظاهر بانک را ببیند و زوایای پنهان موضوع بانک را در نظر نگیرد آنوقت باید تنها از فقه کمک بگیریم که بخواهیم مشکل ربوی بودن را به ظاهر حل کنیم، آن وقت فقه ما در خدمت نظام سرمایه داری خواهد بود که بر همین اساس مرکز علوم اسلامی ولی امر با ریاست آیت الله اراکی تشکیل شد که در آن طلاب بصورت تخصصی در فقه سیاس،ت فقه اقتصاد و ... ورود کردهاند. در این مرکز به این نتیجه رسیدیم که حوزه علیمه نیاز دارد فقها خود موضوع را درست بشناسند تا بتوانند حکم صحیح را استخراج کنند. صرف اینکه ما موضوع را تنها از متخصص با گرایشها وتفسیرهای متفاوت بشنویم، کفایت نمیکند.
در حال حاضر شورای فقهی بانک به حلیت این نظام بانکی ربوی میپردازند و موضوع شناسی دقیق ندارند. اینکه گفته میشود در عصری زندگی میکنیم که نمیتوانیم نهاد بانک را نادیده بگیرم را من هم قبول دارم، چون میخواهیم فعالیتهایی در عرصه جهانی داشته باشیم؛ اول باید تلاش کرد بانک را از حالت ربوی خارج کرد همین کاری که فقها دارند انجام میدهند؛ با این سودهای بانک، سرمایه گذار هیچ وقت پول خود را در مسیر تولید نخواهد گذاشت و خود بانک هم که نهاد تولید نیست نتیجه این نظام بانکی فعلی مانع تولید شده است.
فقهایی که بعنوان شورای فقهی مسائل حلال و حرام را بیان میکنند نباید فقط ظاهر معاملات بانک توجه داشته باشند حتماً باید به کارکرد بانک توجه داشته باشند که به نظر تاکنون چنین توجهی نبوده است.
امروز بانکهای ربوی و اختلاسهای چند هزار میلیاردی مشروعیت نظام را زیر سؤال میبرد، مردم و نخبگان از ما میپرسند که چرا قوه قضائیه برخورد لازم را ندارد، چرا این موارد رخ میدهد، به نظر من دلیل اینها عدم شفافیت و نقص قوانین بانکی است یعنی نظام بانکی قوانین مبهم بانکی دارد که باعث میشود یک مدیر بدون دریافت مدارک لازم وامهای میلیاردی بگیرد.[3]
سیستم «دولت در دولت»، راهکاری برای اجرای احکام در دُوَل جائر
حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه معتقد است: در دوران امام صادق فضا قدری بهتر از گذشته بود و دست امام بازتر بود. زیرا پس از آنکه دوران سخت استبداد و فشار شدید علیه شیعیان _مخصوصاً با به کوفه آمدن عبید الله ابن زیاد به اوج رسیده بود_ به سبب شهادت امام حسین و ترس بنی امیه از انتقام و به گردن گرفتن خون امام حسین و تزلزل حکومت یزید، کمی فضا برای شیعیان بهترشد.
امام ششم شیعیان کار مهمی کردند. امام صادق تئوری دولت در دولت را مطرح کردند، مثلاً وقتی آل بویه به بغداد میآیند با توجه به ضعف حکومت بنی العباس در بغداد این گروه شیعه به سادگی میتوانستند حکومت را در دست بگیرند ولی چون اکثریت مردم آن دیار سنی بودند حکومت آل بویه بیست سال نمیتوانست دوام بیاورد. (شبیه همین چیزی که یمنیهای امروز میکنند و برای اینکه متهم نشوند که میخواهند به حرمین مشهورشریفین حمله کنند؛ خیلی به سمت عربستان موشک نمیزنند) وبعد مســاله وکالت؛ به تعبیر ما ولایت فقیه را؛ ایشان در همان زمان حیات معصومین جا انداختند؛ تا کار به جایی رسید مثلاً در شهر ری اگر شیعه ای خلافی میکرد؛ حضرت عبدالعظیم حسنی که فقیه منصوب امام بودند؛ حکم صادر میکردند و حکم اجرا میشد؛ یعنی ضمانت اجرایی داشت؛ بدون اینکه بخواهند سراغ قاضی سلطان جور ترافع کنند؛ چنانچه در روایت عمر ابن حنظله آمده است که سراغ قاضی منصوب دولت جور نروید وخودتان مسائل خود را مدیریت کنید. نتیجه اینکه وقتی می گوییم نظام حقوقی ضمانت اجرایی دارد یعنی در دولت یا در نظام دولت در دولت.[4]
آثار و تألیفات
کتاب
1. کلام جدید
2. جامعه مدنی و حاکمیت مدنی.
3. گفتمان مصلحت.
4. انتظارات بشر از دین؛
5. جامعه علوی در نهج البلاغه
6. گستره شریعت
7. پلورالیسم دینی و سیاسی
8. قلمرو دین
9. اخلاق در قرآن
10. آسیب شناسی جامعه دینی
11. جریانهای فکری ایران معاصر
12. شریعه شهود
13. فلسفههای مضاف
14. جریان شناسی فکری ایران معاصر
15. آسیب شناسی جامعه دینی
16. آسیب شناسی دین پژوهی معاصر
17. نظام معرفت شناسی صدرایی
18. مسائل جدید کلامی و فلسفه دین جلد (سه جلد)
19. فقه در محک زمانه (نقدی بر مقاله فقه در ترازو اثر دکتر سروش)
20. جریان شناسی ضد فرهنگها
21. دین شناسی
22. روشنفکری و روشنفکران
23. فلسفه فلسفه اسلامی
24. انتظارات اعتدالی از دین
25. اندیشههای حکمی و اجتهادی شهید آیت الله محمدباقر صدر
26. تحلیل معرفت
27. تولید و تکوین علوم انسانی اسلامی
28. سروش، دین و نواندیشی
29. دین شناسی
30. علم دینی
31. درجست و جوی علوم انسانی اسلامی
32. درجست و جوی علوم انسانی اسلامی
33. انسان شناسی اسلامی
34. رئالیسم معرفتی
35. روش شناسی علوم اجتماعی
مقاله
1. - سنتهای الهی در جامعه و تاریخ؛
2. علم اطلاع رسانی ونقش آن در اطلاعات علم کلام؛
3. نگاهی درون دینی به پلورالیسم یا تکثر گرایی دینی؛
4. اسلام و نیازهای زمان؛
5. مفهوم آزادی از منظر درون و برون دینی؛
6. . نظریه تأویل و رویکردهای آن؛
7. مشروعیت حکومت ولایی؛
8. اسلام جامع نگر و انقلاب اسلامی ایران؛
9. امام خمینی و چالشهای نظری حکومت ولایی؛
10. آسیب شناسی انقلاب اسلامی ایران؛
11. جایگاه مصلحت در حکومت ولایی؛
12. یازده مغالطه در باب خشونت؛
13. معنایابی از نظرگاه مفسران اسلامی و نشانه شناسان غربی؛
14. نظریه مطابقت؛
15. دوازده پرسش در باب اسلام و دموکراسی؛
16. جستاری در معنا شناسی معنا، الفاظ و گزارههای دینی؛
17. رویکردهای گسترده شریعت؛
18. زیر ساختهای قرائت پذیر انگاری دین؛
19. عارفان و انتظار بشر از دین؛
20. دینداری و تجددگرایی؛
21. رویکردهای جدیدکلامی در حکومت مصلح؛
22. گوهر تشیع و دموکراسی؛
23. مؤلفههای دکترین امامت؛
24. انسان شناسی درمکتب امام خمینی و دومکتب اگزیستانسیالیسم و اومانیسم؛
25. معرکه جریانها؛
26. نظریه دیدبانی؛
27. اتحاد ملی و انسجام اسلامی در پرتو وحی؛
28. رابطه دین و فناوری در اسلامی شدن دانشگاه؛
29. عقلانیت، پیشرفت و انحطاط علمی؛
30. پیشینه، جایگاه و گستره امامت در علم کلام؛
31. چگونگی کاربردی کردن فلسفه اسلامی؛
32. وضعیت حوزههای علمی معاصر؛
33. چیستی مؤلفههای امامت نزد شیعه و اهل سنت؛
34. کارکردهای دین؛
35. جستاری در اسلامی سازی علوم انسانی؛
36. تفاوت نبوت و امامت؛
37. نظریه حاکمیت جهان بینی دینی بر علوم طبیعی و انسانی؛
38. زبان دین اسلام؛
39. اسلام و مدرنیته؛
40. معنویتهای کاذب و رسالت روحانیت؛
41. واکاوی عدالت سازمانی در پرتو قرآن و روایات.
راهنمای پایاننامهها
1. هدف بعثت پیامبران (بررسی و نقد رویکردهای مختلف)، محمد خردمند، دانشگاه باقرالعلوم، کارشناسی ارشد؛
2. ماهیت فلسفه اسلامی، رسول نادری، دانشگاه باقرالعلوم، کارشناسی ارشد؛
3. عشق از دیدگاه افلاطون و احمد غزالی و جایگاه آن در اخلاق، مهشید پیام، دانشگاه پیام نور، کارشناسی ارشد؛
4. اویرایش شده صفات الهی امام از منظر امام رضا، نرگسالسادات بیننده، دانشکده علوم حدیث، کارشناسی ارشد؛
5. تبیین نحوه ظهور صفات الهی در انسان از منظر قرآن و سنت، زهرای محسنیزاده، دانشکده علوم حدیث، کارشناسی ارشد؛
6. بررسی کلامی نگره نسخ شرایع پیشین از منظر قرآن و سنت، نرجس اصغرنیارمی، دانشکده علوم حدیث، کارشناسی ارشد؛
7. منطق استقرا از نظر شهید صدر و تأثیر آن بر اعتقادات اسلامی، احمد پوراکبر، دانشگاه معارف اسلامی قم، کارشناسی ارشد؛
8. گستره قرآن در عرصه مبانی علوم انسانی (با تأکید بر جامعهشناسی، روانشناسی و علوم تربیتی)، حسین نقی، دانشکده علوم قرآنی تهران، کارشناسی ارشد؛
9. بررسی شادکامی از منظر اسلام و دالایی لاما/ف جواد دارینی، دانشگاه معارف اسلامی قم، کارشناسی ارشد؛
10. بررسی قلمرو و ترابط معناشناسی تدبر، تفقه، تعقل و تفکر در قرآن، نفیسه امیری دوماری، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، کارشناسی ارشد؛
11. تبیین مبانی فلسفی و کلامی موسیقی، حسین شایسته، دانشگاه معارف اسلامی قم، کارشناسی ارشد؛
12. نسبت نفس و معرفت در حکمت صدرایی و تأثیر آن بر معادشناسی، حسن پناهی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دکترای تخصصی؛
13. بررسی انتقادی مبانی فلسفی مفهوم علم در اندیشه کوهن از منظر حکمت متعالیه، سیدهادی ساجدی، دانشگاه باقرالعلوم، کارشناسی ارشد؛
14. تبیین چارچوب مفهومی پرستاری در اسلام، اکرمالسادات سادات حسینی، دانشگاه تربیت مدرس، دکترای تخصصی؛
15. ضرورت بعثت از دیدگاه متکلمین اسلامی، محمد یونس افضلی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد؛
16. روششناسی مباحث خداشناسی با تکیه بر قرآن و روایات تفسیری آن، معصومه احمدی، دانشکده علوم حدیث، کارشناسی ارشد؛
17. فلسفه اسلامی در کلام شیعه، ابراهیم افتخاری، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد
18. نقش دین در اخلاق، غلام حیدر کوشا، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد
19. جامعیت و کمال دین از دیدگاه علامه طباطبائی، باقر مهدوی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد؛
20. بررسی روایات فضائل کلامی (عصمت و علم) امیرالمؤمنین با تأکید بر شبهات اهل سنت، علی رادمهر، موسسه آموزش عالی غیر دولتی - غیر انتفاعی امیرالموم، کارشناسی ارشد؛
21. بررسی و نقد نظریه شناخت دکارت از منظر استاد مصباح، حسامالدین مؤمنی شهرکی، دانشگاه قم، کارشناسی ارشد؛
22. بررسی از خودبیگانگی از نظر صدرالمتألهین و جلالالدین مولوی، انسیه ماهینی، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
23. ارائه الگوی توسعه عدالت در سازمان از دیدگاه قرآن و روایات با توجه به الگوهای موجود در این زمینه، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکتری؛
24. انتظار بشر از دین از دیدگاه علامه طباطبائی و شهید مطهری، نقی موسوی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد؛
25. بررسی تحلیلی احادیث مربوط به حکم امام زمان علیهالسلام به باطن و رابطه آن با عدالتگستری آن حضرت، محمد زارعی، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکتری؛
26. کاربست مبانی معرفتشناختی حکمت متعالیه در هنر موسیقی، حسین شایسته، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
27. تبیین روششناسی تاریخ تفکر در عرصه امامت از دیدگاه مدرّسی و نقد آن، حمیدرضا قربانی، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
28. بازنگارش انسانشناسی اسلامی، با رویکرد نگرشی ـ انگیزشی و مطالعه میدانی تأثیر آن در دانشجویان دانشگاه اصفهان، عبدالرسول مشکات، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
29. تحلیل مبانی فلسفی تکنولوژی و نسبت آن با انسان (با تاکید بر فلسفه اسلامی)، احمد شهگلی،، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
30. توجیه عقلانی استناد گناه به معصومان علیهم السلام در نصوص دینی (قرآن و احادیث)، کاوس روحی، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
31. سیر تطوّر معرفتی مسئله بداء نزد متکلّمان شیعه و تحلیل آن همراه با پاسخ به شبهات، رمضای پایبرجای، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی.
مشاور پایاننامهها
1. مبانی کاربست عقل در اکتشاف معارف اعتقادی از منظر قرآن و حدیث، زکیه اسدی، دانشکده علوم حدیث، کارشناسی ارشد؛
2. رویکرد ذهبیه به قرآن و حدیث، محمد حاجی خلف، دانشکده اصول الدین، دکترای تخصصی؛
3. بررسی مقایسهای ایمان از دیدگاه ابنعربی و کی یرکگور، احمد رزمخواه، دانشگاه باقرالعلوم، دکترای تخصصی؛
4. دین و عقلانیت در نگاه ملاصدرا، ابراهیم نویی، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
5. توصیف و تحلیل چگونگی کاربست عقل، نقل و شهود در فلسفه ملاصدرا با تطبیق بر اصالت وجود، تشکیک در وجود، حرکت جوهری و حدوث نفس، غلامحسین گرامی، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
6. روش شناسی فلسفه ملاصدرا، محمد ضیاء برهانی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد؛
7. بررسی تطبیقی نظریه تأویل نزد ابن تیمیه و علامه طباطبایی، محمدتقی احسانی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد؛
8. عقل و ایمان از دیدگاه ملاصدرا و پاپ ژان پل دوم، محسن پور محمد، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکترای تخصصی؛
9. روش شناسی فلسفه ملاصدرا، محمد ضیاء برهانی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد؛
10. بررسی دیدگاه علم دینی سید محمد نقیب العطاس و تطبیق آن بر اسلامی سازی علوم اجتماعی، محمد درگاهزاده، دانشگاه معارف اسلامی قم، دکتری؛
11. مقایسه معنای زندگی ازدیدگاه مرحوم علامه محمدتقی جعفری و فردریش نیچه، محمدرضا رحمانی، دانشگاه کاشان، کارشناسی ارشد.
مسئولیتها و فعالیتها
1.معاونت آموزشی حوزه علمیه دزفول از سال 1366 تا 1368؛
2.مسئول اداره پژوهشی معاونت پژوهشی نهاد رهبری در دانشگاهها از سال 1376 تا 1379؛
3.قائم مقام مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه قم از سال 1384 تا 1379؛
4.قائم مقام معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از 1379 تا 1380؛
5.معاون پژوهشکده حکمت و دین پژوهی از 1379 تا 1382؛
6.مدیر گروه فلسفه از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از 1379 تا 1390؛
7.عضو شورای علمی گروه معرفت شناسی از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از 1379 تا 1390؛
8.عضو شورای علمی گروه کلام و دین پژوهی از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از 1379 تا 1390؛
9.عضو هیئت تحریریه فصلنامه علمی – پژوهشی قبسات؛
10.عضو شورای علمی کانون اندیشه جوان از 1380 تا 1385؛
11. عضو حلقه حکمت و دین پژوهی از کانون اندیشه جوان از 1382 تا 1386؛
12. عضو گروه علمی اسلام و مسیحیت مرکز گفت وگوی ادیان ازسازمان فرهنگ وارتباطات از 1383 تا 1386؛
13. عضوشورای پژوهشی گروه تعلیم و تربیت اسلامی ازپژوهشکده تعلیم و تربیت از وزارت آموزش و پرورش از 1383 تا 1386؛
14. عضو تحریریه فصلنامه ذهن از 1383؛
15. عضو شورای علمی گروه معرفت شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از از 1383 تا 1390؛
16. عضو هیئت حمایت از کرسیهای نظریه پردازی و نقد و مناظره از شورای عالی انقلاب فرهنگی از 1384؛
17. سردبیر فصلنامه پژوهشهای تربیت اسلامی از پژوهشگاه آموزش و پرورش از 1384 تا 1386؛
18. عضو هیئت تحریریه فصلنامه پژوهشهای تربیت اسلامی از پژوهشگاه آموزش و پرورش از از 1384 تا 1386؛
19. عضو شورای علمی گروه منطق فهم دین پژوهشکده حکمت و دین پژوهی از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از 1386 تا 1390؛
20. رئیس کمیته فرهنگی و اجتماعی کمیسیون بررسی و تأمین نیازهای دینی از دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام از 1386 تا 1388؛
21. عضو حقیقی هیات ممیزه دانشگاه امام صادق از 1391؛
22. عضو هیئت تحریریه نشریه پژوهشنامه معارف قرآنی؛
23. مدیریت گروه مبانی نظری اسلام در دانشگاه معارف اسلامی؛
24. عضو هیئت تحریریه نشریه مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛
25. عضو شورای پژوهشی سازمان بسیج اساتید؛
26. رئیس کمیسیون تخصصی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛
27. رئیس کارگروه علوم انسانی اسلام شورای اسلامی شدن دانشگاهها و مراکز آموزش؛
28. رئیس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران؛
29. دبیر و نایب رئیس هیات حمایت از کرسیهای نظریه پردازی، نقد و مناظره؛
30. عضویت در شوراهای علمی، راهبردی و نشریات؛
31. عضو حقیقی شورای تحول و ارتقا علوم انسانی کشور از شورای عالی انقلاب فرهنگی؛
32. عضویت در شورای اسلامی شدن دانشگاهها؛
33. عضو هیات امنای دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛
34. عضو هیات امنای حوزه دانشگاهیان؛
35. عضو هیات امنای دانشگاه مذاهب اسلامی؛
36. عضو هیات امنای پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛
37. استاد قشر بسیج اساتید؛
38. عضو شورای راهبری خاتم الاوصیاء؛
39. عضو هیات مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی؛
40. عضو شورای پژوهشی مجمع تقریب مذاهب اسلامی؛
41. دبیر هیات امنای مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران؛
42. عضو حقیقی شورای سیاستگذاری مرکز مطالعات و پژوهشهای حوزه علمیه قم؛
43. عضو شورای پژوهشی بنیاد ایرانشناسی؛
44. مدیر مسئول نشریه جاویدانخرد از 1392؛
45. سردبیری دوفصلنامه علمی تخصصی مطالعات تحول در علوم انسانی سازمان بسیج اساتید؛
46. عضو هیأت امنای مرکز جامع علوم اسلامی ولی امر در حوزه علمیه قم از 1389؛
47. عضو حقیقی شورای حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی؛
48. سر دبیر فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، معرفت از دفتر نمایندگی نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاهها؛
49. عضو شورایعالیسیاستگذاری ستادپاسخگویی به مسائل مستحدثه دینی ازدفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛
50. امام جمعه موقّت دزفول؛
51. عضو تحریریه فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه نوین دینی؛
[1] . جلسه دوم و نهم درس خارج فلسفه فقه با رویکرد سیاسی و اجتماعی.
[2] . جلسه سوم درس خارج فلسفه فقه با رویکرد سیاسی و اجتماعی.
[3] . مصاحبه با خبرگزاری دانشجو. http://snn.ir/629483
[4] . جلسه سوم درس خارج فلسفه فقه با رویکرد سیاسی اجتماعی.