vasael.ir

کد خبر: ۸۰۸۱
تاریخ انتشار: ۲۱ فروردين ۱۳۹۷ - ۱۴:۰۷ - 10 April 2018
آیت الله خاتمی/ 54

قواعد فقهی| بررسی مبانی عملیات استشهادی از منظر اسلام

وسائل ـ آیت الله خاتمی با اشاره به ادله جواز قتل زن و بچه ای که دشمنان آنها را سپر قرار دادند گفت: آنجائی که کشتن زن و بچه ای که دشمن آنها را به عنوان سپر قرار داده است، جایز است به طریق اولی عملیات استشهادی که دفاع از اسلام است امری جازی خواهد بود.

به گزارش خبرنگار وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور، در پنجاه و چهارمین جلسه درس خارج حکومتی فقه که 19 دی ماه 1395 برگزار شد، به تبیین دلایل جواز عملیات استشهادی پرداخت.

وی در ادامه گفت: بحث از وجوب غسل درباره شهید عملیات استشهادی در صورتی است که بدون اجازه رهبر عادل صورت گرفته باشد؛ اما اگر دفاع با اجازه نائب خاص امام باشد همه فقهاء متفق اند که چنین شهیدی نیاز به غسل و کفن ندارد و اگر با اجازه نائب عام امام باشد نیز بی تردید غسل و کفن ندارد.

استاد درس خارج در خصوص تبیین جواز عملیات استشهادی تصریح کرد: دلیل دوم جواز عملیات استشهادی، جواز کشتن تُرس است یعنی از آنجائی که کشتن زن و بچه ای که دشمن آنها را به عنوان سپر قرار داده است، جایز است به طریق اولی عملیات استشهادی که دفاع از اسلام است امری جازی خواهد بود.

تقریر درس

بسم الله الرحمن الرحیم

آیت الله خاتمی در جلسه گذشته در خصوص اینکه آیا شخصی که عملیات استشهادی کرده است همانند شهید در معرکه نیاز به غسل و کفن ندارد یا باید غسل و کفن شود، گفت: انتخاب نظر و قضاوت مشکل است؛ زیرا اکثریت قدماء یک طرف اند؛ جناب ابن زهره وزنه سنگین قدماء نیست بلکه شیخ مفید و شیخ طوسی وزن سنگین است. این بزرگان نظر داده اند که مدافع غسل و کفن دارد و از طرفی روایات اطلاق دارد و شامل مدافع هم می شود.

عَن سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله‏ مَنْهُومَانِ لَا یَشْبَعَانِ‏ طَالِبُ دُنْیَا وَ طَالِبُ عِلْمٍ فَمَنِ اقْتَصَرَ مِنَ الدُّنْیَا عَلَى مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَهُ سَلِمَ وَ مَنْ تَنَاوَلَهَا مِنْ غَیْرِ حِلِّهَا هَلَکَ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ أَوْ یُرَاجِعَ وَ مَنْ أَخَذَ الْعِلْمَ مِنْ أَهْلِهِ وَ عَمِلَ بِعِلْمِهِ نَجَا وَ مَنْ أَرَادَ بِهِ الدُّنْیَا فَهِیَ حَظُّهُ. [1]

سلیم بن قیس می گوید شنیدم که مولی امیر المومنین علیه السلام از پیامبرخدا صلی الله علیه و آله نقل می کرد که فرمود: دو تشنه وجو دارد که هیچگاه سیر نمی شوند طالب دنیا و طالب علم؛ (طالب علم فارق التحصیل ندارد.) کسی که در دنیا به دنبال لقمه حلال باشد سالم می ماند اما کسی که از لقمه حرام استفاده کند، از بین خواهد رفت مگر اینکه توبه کند؛ علم نیز همین است باید آن را از اهلش آموخت؛ اهل علم کسی است که به علم خود عمل کند. کسی که به دنبال دنیا باشد بهره اش نیز در دنیا است (و در آخرت چیزی به او تعلق نمی گیرد.)

عملیات استشهادی

اولین دلیل بر جواز عملیات استشهادی با تفسیری که بیان شد، عنوان دفاع از دین است. دفاع از دین با هر وسیله ای که ممکن باشد، واجب است. گفته شد که آیا مدافع، شهید فقهی محسوب می شود به این معنا که نیازی به غسل و کفن نداشته باشد یا خیر؟

تعریف شهید فقهی

در پاسخ گفته شد که در بین فقهاء دو نظریه وجود دارد که عبارتند از:

  1. شهید فقهی تنها درباره کسی است که در پیش امام معصوم علیه السلام و در معرکه جنگ جان داده باشد؛ چنین شهیدی نیاز به غسل و کفن ندارد.
  2. عنصر اصلی برای اطلاق شهید فقهی، جهاد به حق است لذا مدافع نیز شهید فقهی و غسل و کفن ندارد. کما اینکه صاحب جواهر برای اثبات این نظریه به دو روایت از ابان بن تغلب استناد کرد.

نتیجه گیری استاد

سخن در دفاعی است که بدون اجازه رهبر عادل باشد یعنی بدون اجازه امام معصوم یا بدون اجازه نایبش (عام یا خاص) باشد؛ اما اگر دفاع با اجازه نائب خاص امام باشد همه فقهاء متفق اند که چنین شهیدی نیاز به غسل و کفن ندارد و اگر با اجازه نائب عام امام باشد نیز بی تردید غسل و کفن ندارد.

یکی از علمای تهران می گفت همراه کاروانی به جبهه می رفتیم که در پشت جبهه ها خدمت رسانی می کردند در قم خدمت آیت الله گلپایگانی رسیدیم؛ بنده پرسیدم اگر در حین خدمت رسانی به رزمندگان خمپاره ای به اهل این کاروان بخورد و آیا حکم شهید را دارد؟ ایشان فرمود شهید مسلم است و نیازی به غسل و کفن ندارد.

شبهه و توجیح صاحب جواهر

صاحب جواهر در بحث جهاد دفاعی می نویسد روایت ابی خالد سبب می شود که تردید کنیم که آیا شهید مدافع نیاز به غسل و کفن دارد یا خیر؟ کما اینکه در روایت دارد: «أُغَسِّلُ کُلَّ الْمَوْتَى الْغَرِیقَ وَ أَکِیلَ‏ السَّبُعِ‏ وَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ إِلَّا مَا قُتِلَ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ فَإِنْ کَانَ بِهِ رَمَقٌ غُسِّلَ وَ إِلَّا فَلَا.» [2] گفتیم این روایت هم از لحاظ راویان و اینکه مضمره است مشکل دارد لذا قابل استناد نیست. عبارت «الا ما قتل بین الصفین... » این اشکال را به وجود می آورد که شهید مدافع تنها نیاز به غسل دارد.

متن صاحب جواهر: نعم قد یشعر‌ قوله (علیه السلام) فی مضمر أبی خالد: «إلا ما قتل بین الصفین» باعتبار تقابل العسکرین فی جریان خصوص هذا الحکم على الشهید، فلا یشمل من قتل من المسلمین بدون ذلک‌ کالمقتول اتفاقا أو کان عینا من عیونهم أو نحو ذلک، إلا أن غیره من الأخبار مما اشتملت على التعبیر بالقتل فی سبیل الله شاملة له، و لعله الأقوى، لإطلاق جمیع الأصحاب بالنسبة الى ذلک، فیمکن حینئذ تنزیل قوله: «ما بین الصفین» على ما لا ینافیه و ان کان هو أخص منه، فتأمل. [3]

صاحب جواهر می گوید عرصه دفاع به این معنا نیست که دو صف به جنگ هم بروند؛ چه بسا مدافع به عنوان نیروی اطلاعاتی در عرصه دفاع فعالیت می کند که اگر کشته شود عنوان شهید فقهی به او اطلاق می شود یا خیر؟ یا کسی که در جنگ بود اما با تصادف کشته شد آیا اطلاق شهید فقهی می شود یا خیر؟ چنین مدافعی نیاز غسل دارد یا خیر؟ روایت ابی خالد می گوید نیاز به غسل و کفن دارد.  

صاحب جواهر برای توجیح این اشکال می نویسد:

اولا تنها نمی شود این روایت ابی خالد را دید بلکه دو روایت ابان بن تغلب را هم باید دید که «قتل فی سبیل الله» شامل نیروی اطلاعاتی سپاه اسلام (که اسیر شده و دشمن او را تیر باران کرده است) نیز می شود. در یک کلام باید مجموعه را دید.

ثانیا با یک روایت ضعیف السند ابی خالد، دست از روایت صحیح السند برداشت؛ روایت ابان بن تغلب اطلاق دارد. لکن احوط آن است که شهید مدافعی که در جبهه با تصادف کشته شده است یا شهیدی که در حال جنگ به شهادت نرسیده است نیاز به غسل دارد تا چه رسد به کشته هائی که به دست نیروهای خودی کشته شده اند و همچنین کشته شدن در مقدمات جنگ نیز شهید فقهی نیست.

پس دلیل اول که دفاع است شامل عملیات استشهادی است البته اگر تمام شرائط عملیات استشهادی موجود است باید این نکته فراموش نشود که اگر در جامعه رهبر عادل است باید از او اذن بگیرد. اما اگر رهبر عادل نباشد باید کسی که می خواهد عملیات استشهادی انجام دهد درست تشخیص دهد و ذره ای انگیزه مادی حتی انگیزه وطن پرستانه نداشته باشد زیرا پای جان در میان است. باید جان را در راه خدا و دین خدا و کشوری که پایگاه دین شده است، داد لذا جان دادن صرفا برای وطن صحیح نیست. چنین شخصی مانند کمونیستها می شود که شهید محسوب نمی شوند.

مساله

اطلاق شهید بر غیر مسلمان جایز است یا خیر؟

سایر ادیان مانند مسیحی و یهودی خدا را قبول دارند لذا حکم شهید را دارند اما بحث در شهید فقهی که غسل و کفن ندارد.

در منابع دینی دو گونه اطلاق وجود دارد. در برخی روایت اطلاق شامل غیر مسلمانان نیز می شود اما در برخی موارد اطلاق به جهت مصالح اسلام است کما اینکه مقام معظم رهبری با این ملاک به خانه شهدای مسیحی می روند. به عبارت دیگر هم چیز در متون نیست بلکه احکام ثانویه نیز وجود دارد لذا شهدای ارمنی و کلیمی بر فرض وجود، با این ملاک اطلاق می شود اما قطعا کسی که خدا در زندگی او نیست، اطلاق شهید بر او جایز نیست.

دلیل دوم عملیات استشهادی

دلیل دوم عملیات استشهادی ادله جواز کشتن تُرس است.

بحث کشتن تُرس

در فقه بحث مفصلی است که زنان و بچه ها کفار را نمی شود کشت. اما در این جا دو سوال مطرح است که عبارتند از:

  1. اگر کفار زنان و بچه ها را سپر قرار دادند حکم چیست؛ آیا قتل زن و بچه جایز است یا خیر؟
  2. اگر کفار اسیران مسلمان اعم از زن و بچه را سپر قرار داند حکم چیست؟

صاحب جواهر این بحث را در چند جا مطرح کرده است. از جمله می نویسد: و لو تترسوا بالنساء و الصبیان منهم و نحوهم ممن لا یجوز قتله منهم کالمجانین کف عنهم مع إمکان التوصل إلیهم بغیر ذلک للمقدمة، و إلا کما أشار إلیه المصنف بقوله إلا فی حال التحام الحرب جاز و إن استلزم قتل الترس... و کذا لو تترسوا بالأسارى من المسلمین و إن قتل الأسیر إذا لم یمکن جهادهم إلا کذلک بل مقتضى إطلاق الخبر المزبور جوازه و إن لم یتوقف علیه، بل فی التحریر لو تترس الکفار بنسائهم و صبیانهم فإن کانت الحرب ملتحمة جاز قتالهم... [4] اگر افرادی که سپر قرار داده شده اند مسلمان نباشد، مساله دو صورت دارد:

اول اینکه اگر بدون کشتن زنان و بچه ها امکان تسلط وجود دارد؛ کشتن آنها جایز نیست.

صورت دوم این است که راهی برای سلطه بر کفار وجود ندارد جز کشتن کسانی که دشمن آنها را سپر قرار داده است؛ در این صورت کشتن آنان جایز است.

اما اگر دشمن مسلمانان را سپر قرار دهد و راهی برای پیروزی اسلام نیست مگر کشتن آنان، کشتن آنان جایز است. صاحب جواهر عبارت فقهاء را در این بحث بیان می کند مانند علامه در تحریر، تبصره و ارشاد و تذکره و شهید در دروس و لمعه و شرح لمعه؛ بنابراین اصل این مطلب یعنی کشتن انسانهائی که سپر قرار داده شده اند در صورت ضرورت امری جایز است. «یجوز قتل ترس»

صاحب جواهر بحث تترس در باب قتال با بغات نیز مطرح می کند و می نویسد: و لو تترسوا بالأطفال و نحوهم ممن هو غیر مقاتل و لم یمکن التوصل إلیهم إلا بقتلهم قتلوا کما سمعته فی المشرکین... [5]

مستند جواز قتل تُرس

مستند کشتن ترس روایات است که یکی از آنها روایت حفص است.

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِ الْحَرْبِ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یُرْسَلَ عَلَیْهَا الْمَاءُ أَوْ تُحْرَقَ بِالنَّارِ أَوْ تُرْمَى بِالْمَنْجَنِیقِ حَتَّى یُقْتَلُوا وَ مِنْهُمُ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ وَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ الْأُسَارَى مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ التُّجَّارِ فَقَالَ یُفْعَلُ ذَلِکَ بِهِمْ وَ لَا یُمْسَکُ عَنْهُمْ لِهَؤُلَاءِ وَ لَا دِیَةَ عَلَیْهِمْ لِلْمُسْلِمِینَ وَ لَا کَفَّارَةَ الْحَدِیثَ. [6] روایت حفص در کشتن ترس صراحت دارد. امکان الغاء خصوصیت از این روایت کاملا امکان دارد البته در صورتی که راهی جز کشتن اینها وجود ندارد. به عبارت دیگر دو راه پیش روی ما است. اول اینکه دلسوزی کنیم لذا برای نجات این افراد تُرس عقب نشینی کنیم و دشمن مسلط شود؛ یا اینکه تُرس را بکشیم که قطعا شهید محسوب می شوند. الغاء خصوصیت چنین است که اگر قتل تُرس جایز چون راهی جز این نیست، عملیات استشهادی نیز جایز است چون راهی دیگری غیر از عملیات استشهادی نیست./902/ف

مقرر: حسن حسینعلی

پاورقی

[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏1 ؛ ص46 ؛ ح 1.

[2] . وسائل الشیعة ؛ شیخ حر عاملى، ج‏2 ؛ ص506؛ ح 3.

[3] . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام؛ نجفى، صاحب الجواهر، ج‌4، ص: 88 و 89.

[4] . همان؛ ج‌21، ص 68 و 69.

[5] . همان؛ ج‌21، ص: 342 و 343.

[6] . وسائل الشیعة ؛ شیخ حر عاملى، ج‏15 ؛ ص62 ؛ ح 2.

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۱۰ / ۰۱ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۵:۳۱:۳۹
طلوع افتاب
۰۶:۵۶:۵۱
اذان ظهر
۱۳:۱۱:۳۵
غروب آفتاب
۱۹:۲۵:۴۱
اذان مغرب
۱۹:۴۲:۳۹