به گزارش پایگاه وسائل، در برخی نظرات مطرح شده از سوی دانشمندان، تبیین صحیحی از اخلاق زیست محیطی صورت نگرفته است؛ از این رو، شـاهد بـیان بـرخی دیدگاه های افراطی یا تفریطی در این زمینه هستیم؛ بدین سبب روح الله شاکری زواردهی و همکاران تلاش کرده اند در مقاله ای تحت عنوان «اخلاق زیست محیطی در عصر ظهور با تاکید بر نقد دیدگاه لین وایت و کانت» ابـتدا بـا بیان دیدگاه ها و نقد اجمالی آن ها سپس به واسطه روایات مهدوی به تفصیل به جایگاه طبیعت در عـصر ظـهور وارد شوند. در ادامه گزارشی از آن تقدیم حضور می گردد.
لین وایت و محیط زیـست
لیـن وایت معتقد است که ریشه های بحران بوم شناختی ما در این فکرت یهودی-مـسیحی مـاست که بشر باید بر طـبیعت حـکومت کند و طـبیعت را بـیگانه و صـرفاً منبعی تلقی کرده ایم که باید از آن بـهره کشی نـمود. لین وایت قائل به ارزش ذاتی محیط زیست است. او عقیده مند است که مـا بـاید به خاطر خود محیط زیست، بـرای آن ارزش قائل شویم. طبیعت بـه مـا نیاز ندارد و ما به طـبیعت نـیاز داریم، زیرا طبیعت بدون وجود ما هم خواهد بود.
لین وایت درسال 1967م مـقاله ای نـوشت و در آن، مدعی شد که بحران زیـست مـحیطی کـنونی ما در اصل، مـعلول «نـخوت مسیحیت متعارف نسبت بـه طـبیعت» است. به اعتقاد او نخوت، در نگرش انسان مدارانه و تحکم آمیزی ریشه دارد که سابقه اش به سـِفر تـکوین باز می گردد. بـه نـظر وایـت، دیـن مـسیحیت یکی از انسان مدار ترین دیـن هـاست که انسان را محور قرار داده است تا بتواند بر طبیعت مسلط شود.
نقد دیدگاه وایت
اولاً. در فصلی از کتاب مـقدس از تـسبیح و عبادت آسمان ها، آب، آتش، تـگرگ، بـرف، مه، بادتند و جمیع لجّه ها یادکرده است (سفر مزامیر، باب 104، ش 3-25). در ادیان عبری نیز براهمیت مظاهر طبیعی ـ به ویژه آب ـ تاکید شده است.
ثانیاً. با بررسی دقیق، مشاهده می کنیم که منابعی غنی از دیدگاه های مثبت دربارة محیط زیست در الهیات مقدس و در مسیح شناسی مـبتنی بـر تجسّد مـسیح، وجود دارد. سنّت عهد عتیق، حاوی تعهداتی است که در برابر همه موجودات، وجود دارد؛ مثلاً تجسّد مسیح بر ایـن فرضیه متکی است که از آن جا که خداوند در شخص مسیح، متجسّد شـد، کـل نـظام هستی را می توان مقدس شمرد.
ثالثاً. خدای سبحان، نظام کـیهانی و زمـین و مـحیط زیست را آفرید و آن ها را در اختیار انسان نهاد، تا او را بر اساس دستور های خود بیازماید و ببیند که وی پس از مـطالعه و شناخت لازم، چگونه از این امانت های الهی در مسیر طاعت خالق بهره می گیرد و با مزایا و نـعمت های زیست محیطی پروردگار، چـگونه رفـتار می کند. در آموزه های دینی، توجه ویژه ای به محیط زیست شده و برای کسانی که در احیا و نگهداری آن می کوشند، پاداش مادی و معنوی فراوانی ذکر شده است.
کانت و محیط زیست
ایمانوئل کانت فیلسوفی انسان گرا است. طبق دیدگاه انـسان گـرایانه، ایـن انسان است که حق و حـقوقی دارد و در اسـتفاده از مـحیط زیست باید مصالح او مورد توجه قرار گیرد. بر طبق نظر او تنها امری که واجد ارزش ذاتی است، اراده خیر است که فقط در انـسان وجـود دارد و طـبیعت و حیوانات، چون هیچ اراده‌ای ندارند، نمی توانند اراده نیک و خـیر داشـته باشند و از این رو هیچ ارزش ذاتی ای را واجد نیستند.
کانت معتقد است که حیوانات، هیچ گونه حقی ندارند؛ زیرا حقوق و تکالیف، مـعیّت دارنـد و تکالیف نیز مستلزم پاسخ گویی و وظیفه است. در واقع تـکلیف، پدیده ای اخلاقی است و به معنای محدودیت اراده بر پایه دستور قانون است و از آن جا که حیوانات عقل ندارند، نمی توانند از قـانون و مـقتضیات آن آگـاه باشند. با توجه به این که حیوانات تکلیف پذیر نیستند، برای حـق داشـتن نیز قابلیت ندارند؛ زیرا معقول نیست مدعی شویم که موجودی دارای حق است، اما تکلیفی ندارد.
نقد دیدگاه کانت
1. تلازم حق و تکلیف، سخنی درست است؛ اما مقتضی آن نیست که حق و تـکلیف در یـک موجود جمع شوند؛ یعنی می‌توان فرض کـرد اگـر مـوجودی دارای حق است، موجودی دیگر و نه همان مـوجود، مـکلف باشد؛ از این رو می توان برای حیوانات و طبیعت، حقوقی را در نظر گرفت که مکلّفان در برابر ایـن حـقوق، انسان ها باشند، نه آن حیوان و نـه حـیوانات دیگر یـا مـوجودات طـبیعت.
2. فـرض حـقوق، مانند حق زندگی برای حیوانات، مستلزم آن نیست که چنین حقوقی مطلق بـاشند و در هـیچ حالتی، از آن ها قابل سلب نباشند؛ از ایـن رو جواز ذبح حیوانات و بـهره بـرداری از آن ها موجب آن نیست که مـعتقد شـویم حیوانات، دارای حقوق نیستند.
3. حیوانات در زندگی انسان، آثار بی شمار و فایده های گوناگون دارند. خدای سبحان با آفرینش حـیوانات و تـسخیر آن ها به دست انسان ها، نـعمت های فـراوانی را بهره آنـان کـرده اسـت. در فقه اسـلامی نـیز حـقوق و وظـایفی بـرای انـسان در تعامل با عموم جانوران اهلی و غیر اهلی وجود دارد که حد و مرز رفتار های مشروع و نامشروع را مشخص می کند و بهره گیری های حلال و حرام از آن ها را نشان می دهد.
وضعیت طبیعت و محیط زیست پیش از ظهور
در عصر پیش از ظهور، ویران گری و تخریب، بر عمران و آبادی پیشی مـی گیرد و هـر سال، فساد و بدعتی نو آشکار می شود. در این دوران، طبیعت و محیط زیست، ویران و آلوده می شود. در برخی روایات آمده است که در دوران قبل از ظهور موعود چنین می شود: زشت کاری ظهور می کند، زلزله می آید و چـون حـاکمان ظلم کنند، باران کم آید… مردم، دین خود را به متاع اندک می فروشند.
محیط زیـست انـسان هم در اثر ظلم و فساد مردم، ویران می شود و رابطه انسان با طبیعت، با سایر انسان ها و نیز با خدا بد می شود. افراد وفادار و امانت دار در آن دوران، کم می شوند و محیط زیست نیز بر اثر فـساد رابـطه انسان ها بـا یک‌دیگر، ویران و آلوده می شود.
حقوق زیست مـحیطی در عصر ظهور موعود
با توجه و تأمل در روایات رسیده از معصومان( فهمیده می شود که فـضای زیستی و موجودات ساکن ایـن قـلمرو، از نهایت مواهب حکومت حضرت مهدی ( برخوردار شده، طعم آسایش، آرامش و حیات طیّبه مبتنی بر عدالت را خواهند چشید.
از آن جا که وجود امام عصر(عج) لطف خدا برای بندگان است، آن حضرت منبع عـلم، حکمت و برکت برای جهان می شود. آن بزرگوار علم و عقول مردم را به کمال می رساند و سعادت و کمال را برای جهان به ارمغان می آورد. محیط زیست نیز در این راستا به اوج کمال و فعلیت خود می رسد. نگارندگان در ادامه نوشتار خویش، با استفاده از روایات، به صورت اجمالی به وضعیت محیط زیست در عصر ظهور حضرت مهدی (عج) پرداخته اند.
1. رشـد و تـوسعه علمی در جهت بسط و گسترش و حفظ محیط زیست
در عصر ظهور، علم و صنعت، پیشرفت حیرت انگیزی داشـته، اخـلاق و دیـن هم پای علم و عقل، راه گشای زندگی انسان ها به سوی معنویت و عـبودیت خواهد بود. با استفاده از روایات، معلوم می شود کـه عـقل و علم، به کمال و فعلیت می رسد و هنگامی که تمام موجودات عالم ـ چه انـسان ها، جـانوران و گـیاهان و حتی جمادات ـ به آخرین مرتبه فعلیت خود می رسند، دیگر هیچ گونه تخریبی در محیط زیست رخ نـخواهد داد و مـحیط زیـست حفظ می شود.
2. پاک شدن زمین از هر نوع آلودگی، حتی آلودگی‌های زیست محیطی
در عـصر مـهدویت، زمین با لطف الهی خود از هر جور و ظلمی پاک می شود و با نور الهی منور و تابان می گردد. کـلمات جـور و ظلم با کلماتی مانند طغیان و انحراف ترادف معنایی دارد. بدیهی است که هـر گـونه آلودگی، زیر معنای جور و ظلم قرار مـی گیرد؛ زیـرا هـرگونه آلودگی به معنای انحراف از طبیعت مخلوق الهـی و بـه معنای تعدی از حق و حرکت به سوی باطل است. همچنان‌که به هرگونه تجاوز از حـق -اعـم از کم و زیاد- اطلاق می شود.
3. ایجاد امنیت و صلح در گستره گیاهی، حیوانی و انسانی
محصول عدالت گستری و ظلم ستیزی حکومت مـهدی (ع) و رعـایت حـقوق محیط زیست و ساکنان آن، چیزی جز امنیت و بـرقراری صـلح و دوسـتی در فـراخنای هـستی نـخواهد بود. امام زمان(ع) دوستی واقعی و صمیمیت حقیقی را بین بندگان خدا و نیز بین مردم با طبیعت ایجاد می کند. در این راستا رابطه انسان با طبیعت نیز صمیمی و اصلاح مـی شود؛ به طوری که هر کس از طبیعت به اندازه‌ای بهره می گیرد که احتیاج دارد و اسرافی در استفاده از طبیعت انجام نمی گیرد.
همان طور که برحسب روایات، کینه ها و اختلاف ها از جامعة بشری رخت بر می بندد، ایـن عـوامل، از عالم حیوانی و جانوری و نباتی نیز ناپدید خواهند شد. حتی حیواناتی که به کینه جویی و تقابل با هم شهره اند، در کمال مسالمت و آرامش، به زندگی مودت آمیز در کنار هم خواهند پرداخـت. در زمـان آن حضرت، ستم ریشه کن و راه ها امن می شود؛ بررسی روایـات مربوطه نشان می دهد که همة موجودات زمین، در نهایت امن و عدالت خواهند زیست و محیط زیست کره زمین و فضا حفظ می شود.
4. اوج و تعالی و کمال معنوی محیط زیست
در دولت مهدوی، حیوانات وحشی، تعالی پیشه می کنند و بـا کـنار گذاشتن توحش، رام شده، تکامل می یابند. طبق برخی روایات، حیوانات عادی هم کار های مخرب خود را کنار می نهند، تا جایی که حیوانی مانند موش دیگر انبانی را پاره نمی کند. این تکامل خـواهی، تـنها به حیوانات و نباتات محدود نمی شود؛ بلکه جمادات نیز می خواهند در این حیات طیّبه وارد شده، نهضت جهانی امام مهدی(ع) را مساعدت کنند.
5. حفظ محیط زیست درجنگ زمان ظهورحضرت مهدی (ع)
بـر طـبق برخی روایات، بـخشی از ایـن کشتار و نابودی طبیعت، قـبل از ظـهور و به دست خود انسان ها در اثر منازعات جوامع انسانی حاصل می شود. به این ترتیب در هـمة گـیتی فریاد موعود خواهی بلند شده، مردم نـجات خـود را از خداوند طـلب مـی کنند. درزمـان ظهور، محیط زیست از ویـران گری نجات خواهد یافت و هیچ نوع ویرانی و تباهی و فسادی در محیط زیست به وجود نمی آید. قـیام حـضرت مهدی (ع) برای تعالی خواهی و عدالت اسـت، نـه بـرای ویـران‌گری و تـخریب.
6. آشکار شدن بـرکات زمـین و ثروت‌های پنهان آن، به سبب وجود حضرت مهدی (ع)
در زمان ظهور به برکت وجود امام مهدی(ع)، خداوند هـمه بـرکات زمـین و ثروت های مکنون در آن را برای حضرت آشکار مـی کند، تـا مـردم آن زمـان در نـهایت رفـاه و خوشبختی زندگی کنند. در آن عصر به سبب اجرای عدالت، نه آسمان از ریزش برکات خود بر مردم دریغ می ورزد و نه زمین امساک می کند؛ بلکه هرچه دارند در اختیار بشر قـرار می دهند؛ حقوق انسان‌ها محور توجه و برنامه ریزی است، بذر این توجه، محصولی چون رفاه و برخورداری همگانی از موهبت های الهی است. این موضوع در روایات پیامبر و اهل بیت (ع) به خوبی تبیین شده اسـت.
7. تولید زیاد محصولات کشاورزی در اثر حفظ محیط زیست
از بخش های مورد توجه حضرت قائم (ع) توجه به کـشاورزی و دامـداری است. پس از آن که مردم، طعم تلخ کمبود باران و خشک سالی های پیاپی و کمبود مواد غذایی و نـابودی کـشت زار ها را چـشیده اند، در اثرحفظ محیط زیست، کشاورزی و دامداری رونق یافته، محصولات آن ها زیاد می شود؛ به طوری که درآمـد یک کشاورز، چندین برابر می شود. روایات مربوطه نشان گر اهمیت و رونق کشاورزی و توجه فزون تر دولت مهدوی به تولید محصولات کشاوری و رفع نیاز های غذایی مردم اسـت.
8. رضـایت مندی همه موجودات در سایه حکومت مهدوی
روایات بی شماری در تبیین عصر مهدوی، حاکی از نهایت رضایت تمام ساکنان و موجودات از حکومت مهدی موعود (ع) است. پر واضح است که این رضایت و سرور هـمگانی، بـه انـسان اختصاص ندارد؛ بلکه همه مـوجودات زمـین از آن بـهره مندند و این مطلب بدون تأمین حقوق محیط زیست کلیه ساکنان آن نخواهد بود.
9. بسط و گسترش فضائل اخلاقی در حکومت مهدوی؛ عامل مهم در حفظ و حراست از محیط زیست
در زمان ظهور، صفات زشت و بـد اخـلاقی، از یـک جریان غالب به یک جریان کوچک تبدیل می شود و صفات خوب و عالی، در مـیان انـسان‌ها رواج پیدا می کند؛ زیرا در اثر رشد عقلی و ایجاد صمیمیت و تألیف قلوب آن ها، دیگر انسان ها بـرای مـتاع نـاچیز دنیا به یک دیگر بخل نمی ورزند و دیگر به جنگ و جدال با هم نمی پردازند که در اثـر ایـن جنگ و جدال ها به طبیعت و محیط زیست آسیب برسد؛ زیرا جنگ ها همواره از مهم‌ترین دلایـلی اسـت کـه باعث از بین رفتن محیط زیست و انسان ها و دیگر موجودات روی کره زمین می شود.
در آن دوران، به سبب از بـین رفـتن گناهان و آلودگی ها و فراگیری نیکی ها و اعمال صالح، زمین و آسمان، نعمت های خود را سخاوت مندانه در اخـتیار انـسان ها قـرار می دهد. نیز به سبب وجود حضرت (ع) که خود، منبع خیر و برکت فراوان و سرشار است، طـبیعت، نـعمت های خـود را از مردم دریغ نمی کند و نعمت های الهی به وسیله امام زمان(ع) کامل می شود. بـه ایـن دلیل، طبیعت و محیط زیست را از بین نمی برد و به فکر آبادانی و حل کردن مشکلات محیط زیست است.
مقاله « اخلاق زیست محیطی در عصر ظهور با تاکید بر نقد دیدگاه لین وایت و کانت» نوشته روح الله شاکری زواردهی و همکاران است که در مجله «انتظار موعود»، شماره 35، در تابستان و پاییز 90 انتشار یافته است.
120/د