به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه نوزدهم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 4 دی سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی اطلاق یا عدم اطلاق حرمت پیام مقارن با فحش و ناسزا در رسانه و بیان اقوال علما پرداخت و گفت: طبق نظر ابن ادریس اگر کسی به مسلمان نسبت عدم عدالت دهد تعزیر می شود اما زمانی که به شخص متجاهر به فسق چنین فحشی دهد هیچ گناهی مرتکب نشده است و طرف را تحقیر کرده است که اجر نیز دارد.
ایشان در ادامه گفت: مواردی نظیر دیوث سیاسی جعل اصطلاح است و مرادشان این است که فقط در زمینه مسائل جنسی کلمه دیوث کاربرد ندارد و در موارد دیگر نیز می توان تعمیم داد که مسائل حرام سیاسی نیز جز همین دسته است و در عرف جامعه چنین چیزی وجود ندارد و مردم همین معنای مصطلح را در نظر دارند و به همین خاطر شهید فرمود که باید در عرف جامعه ای که این موارد بیان می شود لحاظ کرد که ممکن است در حد قذف یا تعزیر یا هیچ یک از این موارد باشد.
این استاد درس خارج اظهار داشت: مقام معظم رهبری برخی فحش ها را نثار کفار کردند و برخی در شبکه های اجتماعی اشکال گرفتند که از نظر فقهی مشخص است حرمت ندارد بلکه برخی موارد نیاز هست که دشمن را استخفاف کنند و باید دانست شخص متجاهر به فسق نیز، خودش حرمتش را از بین برده است و جایگاهش را با گناه علنی نابود کرده است ولی اگر در مورد دیگری غیر از واقعیت مورد فحش قرار گیرد، کذب و حرام است.
وی در پایان به ادله روایی نیز اشاره کرد و گفت: در بحث رسانه این بداخلاقی حرمت ندارد زیرا خود کفار فحش را حرام نمی دانند و برایشان جرم انگاری نشده است، پس خود کافر استحقاق این استخفاف را به وسیله کفرش پذیرفته است پس کلام میرزا تقی شیرازی که فحش بر کفار را حرام دانسته بود، درست نیست و اگر از باب حکم حکومتی یا حکم ثانوی مصلحت نباشد، در قانون مطرح می شود که بحث دیگری است.
تقریر کامل درس
خلاصه جلسه گذشته: مراد از فحش دادن که در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد، فحشی نیست که به حد قذف برسد زیرا در مورد قدف روایات اطلاق داشت و به غیر مسلمان نیز حق نسبت زنازاده یا حرام زاده نداریم زیرا آنان عقد خاصی دارند و زمانی که مسلمان می شوند لازم نیست مجدداً عقد بخوانند.
ایشان در ادامه به روایت سماعه اشاره کرد و اظهار داشت: طبق این روایت نباید غیر مسلمانان را نیز قذف کرد اما اگر کار خطایی انجام دادند از مفهوم روایت استفاده می شود که اجازه داریم آنان را سرزنش کنیم و این اطلاق شامل هر غیر مسلمانی هست.
این استاد درس خارج ابراز داشت: مرحوم شیرازی برخلاف مشهور می فرماید که به کافر نیز نمی توان فحش داد و طبق نظر ایشان مقتضای اطلاق روایت فرقی ندارد که مخاطب فحش، شیعه یا سنی باشد، کافر یا مسلمان باشد، فاسق باشد یا عادل باشد و حتی از فحش به حیوانات نیز نهی کرده است و استدلال ایشان این است که حرمت فحش ذاتی است و اختصاصی به مساله هتک حرمت ندارد.
سخنگوی مدیریت حوزه علمیه در پایان به نظرات سایر فقها در این مساله اشاره کرد و گفت: نظر مرحوم شیرازی مخالف نظر مشهور فقهاست و مرحوم شیخ در مقنعه دسته بندی دقیقی در مورد قذف و فحش دارند و بعد از مراتب حد و تعزیر در مساله، فحش دادن به شخصی که مستحق فحش است را استثنا کرده اند که باید مورد دقت قرار گیرد زیرا شخص گمراه مستحق فحش است.
بررسی اقوال علما در عدم اطلاق حرمت فحش
در بحث گذشته نسبت به حرمت و عدم حرمت فحش در مورد کافر، منافق و فاسق متجاهر به فسق سخن گفتیم. بیان شد که دیدگاه اکثریت قاطع فقهای شیعه از شیخ طوسی تا به امروز این است که حرمت فحش دادن در مورد مسلمان است اما در مورد غیر مسلمان، یعنی شخص کافر، حرام نیست. این مساله کراهت و قباحت اخلاقی دارد اما حرمت ندارد.
در مقابل این نظریه کلام مرحوم میرزا محمدتقی شیرازی است که حاشیه بر مکاسب دارد و مقتضای اطلاق فرقی ندارد که مخاطب فحش چه شخصی باشد.
کلام ایشان را مطرح کردیم و به کلمات فقها رسیدیم. مرحوم شیخ در نهایه می فرماید:
و إذا قال للمسلم: «أنت خسیس» أو «وضیع» أو «رقیع» أو «خنزیر» أو «کلب» أو «مسخ» و ما أشبه ذلک، کان علیه التّعزیر. فإن کان المقول له کافرا مستحقّا للاستخفاف و الإهانة لم یکن علیه شی‌ء.
اگر به مسلمان این گونه فحاشی کرد تعزیر دارد. اما اگر به کافر این گونه فحاشی کرد که استحقاق اهانت دارد، برای قائل چیزی نیست.
«و من قال لغیره: «یا کافر» و هو على ظاهر الإسلام، ضرب ضربا وجیعا. فإن کان المقول له جاحدا لفریضة عامّة معلومة فی شریعة الإسلام، لم یکن علیه شی‌ء، بل أجر فی ذلک.»
اگر شخصی که ظاهرش مسلمان است تکفیر کند و به او کافر بگوید، باید کتک محکمی بخورد. اگر این شخص مسلمان است اما یکی از واجبات را قبول ندارد (مثلاً بگوید حجاب را قبول ندارم) هیچ اشکالی ندارد که فحش دهد بلکه کار شایسته ای انجام داده است. (یعنی مستحب است و مکروه نیست.)
نظر ابن ادریس
مرحوم ابن ادریس شبیه همین عبارت شیخ را در سرائر ذکر کرده است و فرموده است اگر به مسلمان بگوید موجب تعزیر است و شبیه عبارتی است که در جلسه گذشته از کتاب مقنعه نیز بیان شد.
«و قول القائل للمسلم أنت خسیس، أو وضیع، أو رقیع، أو نذل، أو ساقط، أو بخیل، أو نجس، أو کلب، أو خنزیر، أو حمار، أو ثور، أو مسخ، و ما أشبه ذلک، یوجب التعزیر و التأدیب، و لیس فیه حد محدود، فان کان المقول له بذلک مستحقا للاستخفاف، لضلاله عن الحق، لم یجب على القائل له تأدیب، و کان باستخفافه به مأجورا. و قد قلنا ان من قال لغیره یا فاسق و هو على ظاهر الإسلام و العدالة، وجب علیه التعزیر، فان قال له ذلک و هو على ظاهر الفسق، فقد صدق علیه، و أجر فی الاستخفاف به و الإهانة. فإن قال له یا کافر و هو على ظاهر الایمان، ضرب ضربا وجیعا تعزیرا له بخطابه على ما قال، فان کان المقول له جاحدا لفریضة عامة من فرائض الإسلام، فقد أحسن المکفّر له، و أجر بالشهادة بترک الایمان.»
ایشان در ادامه می گوید اگر کسی به مسلمان نسبت عدم عدالت دهد تعزیر می شود. زمانی که به شخص متجاهر به فسق چنین فحشی دهد هیچ گناهی مرتکب نشده است و طرف را تحقیر کرده است که اجر نیز دارد. (کراهت نیز ندارد)
در کتاب شرائع، مشابه این تعبیرات را داریم که می فرماید:
«و کل تعریض بما یکرهه المواجه و لم یوضع للقذف لغة و لا عرفا یثبت به التعزیر لا الحد کقوله أنت ولد حرام أو حملت بک أمک فی حیضها أو یقول لزوجته لم أجدک عذراء أو یقول یا فاسق أو یا شارب الخمر و هو متظاهر بالستر أو یا خنزیر أو یا حقیر أو یا وضیع...»
هر تعریض و بدگویی که لغتاً در حد قدف نباشد در حد تعزیر است و حد ندارد.
در تحریر نیز چنین عباراتی وجود دارد:
اگر شخص مستحق استخفاف است (کافر، متجاهر به فسق و منافق) دیگر تعزیر ندارد.
«کلّ تعریض یکرهه المواجه و لا یفید القذف وضعا و لا عرفا یوجب التعزیر لا الحدّ، کقوله: أنت ولد حرام، أو حملت بک أمّک فی حیضها، أو یا فاسق، أو یا شارب الخمر، و المقول له متظاهر بالسّتر، أو قال لزوجته: لم أجدک عذراء و لو قال: یا خنزیر، أو یا رقیع، أو یا وضیع، أو یا خسیس، أو یا کلب، أو یا مسخ، أو غیر ذلک، و کان المقول له مستحقّا للاستخفاف، فلا حدّ علیه و لا تعزیر، و إن لم یکن مستحقّا لذلک عزّر، و کذا لو عیّره بشی‌ء من بلاء اللّه تعالى، أو أظهر ما هو مستور منه، کقوله: یا أجذم، أو یا أبرص، أو یا أعمى، أو یا أعور. .» تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة (ط - الحدیثة)؛ ج5، ص: 402.
مرحوم علامه نیز در قواعد همین عبارت را فرموده است.
فخر المحققین حلی در ایضاء الفوائد نیز همین عبارت را بیان فرموده است و فقط مثالهای ایشان مقداری متفاوت است و می گوید اگر این فحش ها را بیان کند تعزیر دارد.
«...أو عیّره بشی‌ء من بلاء اللّه تعالى مثل أنت أجذم أو أبرص و ان کان به ذلک إذا کان المقول له من أهل الصلاح و کذا کل ما یوجب الأذى و لو کان المقول له مستحقا للاستخفاف سقط عنه التعزیر الا بما لا یسوغ له لقائه به.» إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد؛ ج4، ص: 501
اگر مقول له (مخاطب) اهل صلاح باشد شخص فحش دهنده تعزیر دارد. اگر مخاطب مستحق اهانت و استخفاف باشد، اینها تعزیر ندارد.
مرحوم شهید اول در کتاب شریف لمعه می فرماید:
(و الدّیّوث و الکشخان و القرنان قد یفید القذف فی عرف القائل فیجب الحدّ للمنسوب الیه و ان لم یفد فی عرفه و أفادت شتما عزّر القائل و لو لم یعلم القائل فائدتها أصلا فلا شی‌ء علیه و کذا کلّ قذف جرى على لسان من لا یعلم معناه) النجعة فی شرح اللمعة؛ ج11، ص: 101
اگر در جامعه که این فحش داده می شود برداشت قدف می شود باید حد بخورد و اگر این واژگان مفید معنای قذف نیست و افاده شتم (فحش) دارد، تعزیر دارد و اگر این فحش ها مفهومی ندارد تعزیر ندارد.
سوال: بحث دیوث سیاسی و فرهنگی که امروزه مطرح است چه حکمی دارد؟
پاسخ: این موارد جعل اصطلاح است و مرادشان این است که فقط در زمینه مسائل جنسی کلمه دیوث کاربرد ندارد و در موارد دیگر نیز می توان تعمیم داد که مسائل حرام سیاسی نیز جزء همین دسته است. در عرف جامعه چنین چیزی وجود ندارد و مردم همین معنای مصطلح را در نظر دارند و به همین خاطر شهید فرمود که باید در عرف جامعه ای که این موارد بیان می شود لحاظ کرد که ممکن است در حد قذف یا تعزیر یا هیچ یک از این موارد باشد.
در رسانه مخاطب را نمی توان در عرف کوچک تعریف کرد و محدود نیست. در اینجا می توان اهل زبان را مد نظر قرار داد مثلاً اگر به زبان ترکی فحش داده است باید این مساله را در عرف اهل زبان ترکی لحاظ قرار داد. شخصی نمی تواند بگوید من از قبیله ترک های استانبول هستم و در بین مردم این منطقه معنای بدی ندارد. زمانی که در رسانه ترکی فحش می دهد باید کاملاً رعایت کند.
باید اقوال فقها در مساله فحش را مورد دقت قرار داد که برخی بی ادبی را فحش نمی دانند.
مرحوم شهید و فخر المحققین در عبارتشان قید مسلمان بودن را نیاورده اند اما از خلال عبارت آنان قید مسلمان بودن فهمیده می شود زیرا در فرمایشات هر دو بزرگوار آمده بود که اگر شخصی به دیگری کافر گفت، تعزیر دارد. از عبارت مشخص است که اگر به کافر چنین لقبی دهیم که تعزیر ندارد پس مخاطب مسلمان است.
مرحوم شهید اول نیز در آخر کلام عبارتی دارد که مشخص می کند مخاطب مسلمان است. بعد از اینکه تمام این موارد را بیان کرد، می گوید: «و یعزّر بکل ما یکرهه المواجه مثل الفاسق و شارب الخمر و هو مستتر و کذا الخنزیر و الکلب و الحقیر و الوضیع الا مع کون المخاطب مستحقا للاستخفاف به»؛ مگر اینکه مخاطب استحقاق استخفاف را داشته باشد.
اگر بخواهیم کلمات فقها را نقل کنیم می توان به عبارت صاحب مسالک نیز اشاره کرد که فرموده است:
« و المراد بکون المقول له مستحقّا للاستخفاف أن یکون فاسقا متظاهرا بفسقه، فإنه لا حرمة له حینئذ» مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام؛ ج14، ص: 434
اینکه فقها فتوا داده اند که اگر شخصی مستحق اهانت است فحش دادن به او اشکال ندارد مرادشان فاسق متجاهر به فسق است.
کلمات فقها بیان شد حال باید توجه کرد که از ادله چه چیزی می فهمیم.
بررسی ادله
روایتی را دیروز بیان کردیم که در مورد قذف بود که نمی توانیم بر کافر قدف کنیم مگر نسبت به فحشای او اطلاع داشته باشیم. آنچه اشکال دارد این است که ما اطلاع نداشته باشیم یعنی در صورت اطلاع قدفش اشکال ندارد که پایین تر از این مساله فحش است.
روایت دیگر
« مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی الْمَجَالِسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَارُونَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: إِذَا جَاهَرَ الْفَاسِقُ بِفِسْقِهِ فَلَا حُرْمَةَ لَهُ وَ لَا غِیبَةَ.»
این روایت در مورد فاسقی است که تجاهر به فسق می کند و حرمت ندارد.
سوال: مساله فحش اگر با زاویه تربیتی نگاه شود، ولو اینکه حرام نباشد اما از لسان شخص روحانی اگر بیان شود مشکل ندارد؟
پاسخ: مقام معظم رهبری برخی فحش ها را نثار کفار کردند و برخی در شبکه های اجتماعی اشکال گرفتند. از نظر فقهی مشخص است که حرمت ندارد بلکه برخی موارد نیاز هست که دشمن را استخفاف کنند.
در مورد مسلمان بیان شد که نمی توان به او فحش داد اما شخص متجاهر به فسق، خودش حرمتش را از بین برده است و جایگاه خودش را با گناه علنی نابود کرده است اما اگر فحش درست و صادق باشد ولی اگر مورد دیگری غیر از واقعیت است کذب و حرام است.
اگر شخصی متجاهر به فسق شد و حرمتش ساقط شد دیگر تفاوتی نمی کند که در شهر خودش مورد غیبت واقع شود یا در شهرهای دیگر نیز غیبت شود اما این مساله با تهمت متفاوت است که نمی توانیم به کافر نیز تهمتی وارد سازیم.
سوال: مساله حقوق بشر را چه کار کنیم؟
پاسخ: این فحش ها که مشکل حقوق بشری ندارد. خود آنان نیز زیاد از فحش استفاده می کنند بلکه بحث حقوق بشر را برای زندان و اجرای حدود مطرح می کنند. آنان می گویند اگر شخصی فحش داد آزاد است و نباید شلاق بخورد و این طرف مساله را دقت دارند.
روایت دیگر
« عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ: مَنْ عَامَلَ النَّاسَ فَلَمْ یَظْلِمْهُمْ وَ حَدَّثَهُمْ فَلَمْ یَکْذِبْهُمْ وَ وَعَدَهُمْ فَلَمْ یُخْلِفْهُمْ کَانَ مِمَّنْ حَرُمَتْ غِیبَتُهُ وَ کَمَلَتْ مُرُوءَتُهُ وَ ظَهَرَ عَدْلُهُ وَ وَجَبَتْ أُخُوَّتُهُ.»
اگر رفتار مسلمانی با مردم به گونه ای است که ظلم نمی کند و فسق علنی ندارد غیبت او حرام است.
این مساله در بحث غیبت و فحش جاری است پس مهم این است که به میزانی که غیبت جایز است فحش نیز جایز است.
نکته: چرا فقها بر اساس این منابع روایی، فتوا می دهند که منافق و متجاهر به فسق را می توان فحش داد؟ به خاطر اینکه فحش دادن به گونه ای نهی و انزجار او از ابتکار این عمل فسق است. بنابراین می فرمایند با شخص تارک الصلوة محترمانه برخورد نکنید و برای او آب و غذا مهیا نکنید. این شخص وجاهت و حرمت ندارد.
در تارک الصلوة روایت خاص برای امر به معروف و نهی از منکر داریم و اگر این مراحل فایده نداشت باید به گونه ای رفتار شود تا بداند که در این جامعه نمی تواند به راحتی زندگی کند. در قرآن نیز می فرماید: (وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ)
مدینه فاضله ای که پیامبر درست کرده بود به گونه ای بود که زمین با همه گسترشی که داشت بر این افرادی که از جنگ فرار کرده بودند، تنگ شده بود. در مورد تارک الصلوة نیز این چنین است. باید مسلمانان متحد باشند تا این وضعیت درست شود.
اگر نهی از منکر همگانی باشد قطعاً اثرگذار است مخصوصاً در مورد گناهانی که شارع مقدس تاکید ویژه ای برای ترک آن دارد.
پس در روایت مطرح شد که فحش به فاسق و متجاهر به فسق جایز است اما در بحث رسانه این بداخلاقی آیا حرمت ندارد؟ خیر، زیرا خود کفار فحش را حرام نمی دانند و برایشان جرم انگاری نشده است.
پس خود کافر استحقاق این استخفاف را به وسیله کفرش پذیرفته است پس کلام میرزا تقی شیرازی که فحش بر کفار را حرام دانسته بود، درست نیست.
حال اگر از باب حکم حکومتی یا حکم ثانوی مصلحت نباشد، در قانون مطرح می شود که بحث دیگری است.
پس در پیام رسانه اگر مقارن با فحش به مسلمان یا مومن بود، این پیام مقرون به فعل حرام و از محرمات پیام رسانه است./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر