به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، وجود بحران های زیست محیطی و ناکافی بودن دخالت های مدیریتی در حل مسائل آن سبب شد که رفته رفته به نقش اخلاق و میراث معنوی در مواجهه با مسائل محیط زیست توجه شود، چرا که جهان بینی ها و راهنمایی های اخلاقی بر رفتارهای فردی و جمعی اثرگذار است. محمد باقر محمدی لائینی و همکاران در مقاله ای تحت عنوان « نقش جهان شناختی و انسان شناختی وحیانی در اخلاق زیست محیطی با تأکید بر آموزه های قرآنی» به بررسی مبانی جهان شناختی و انسان شناختی اخلاق زیست محیطی وحیانی پرداخته است. در ادامه گزارشی از این مقاله تقدیم حضور خوانندگان می گردد.
نگارنده در نوشتار خویش تلاش کرده است نخست مؤلفه های جهان شناختی و انسان شناختی اخلاق زیست محیطی از منظر آموزه قرآنی را تبیین کرده و سپس اصول و ارزش های زیست محیطی معطوف به این مبانی را استخراج کند؛ اما از دیدگاه وی، قبل از تبیین جهان شناختی و انسان شناختی قرآنی ضروری است اشاره ای کوتاه به «مبانی اخلاق زیست محیطی سکولار» شود.
1. مبانی اخلاق زیست محیطی سکولار
ارزش های اخلاقی زیست محیطی عمدتا براساس نوع جهان بینی شکل می گیرد. در فضای بحث از مبانی اخلاق زیست محیطی ، انواع مختلفی از نظریه ها در اخلاق سکولار طرح و بسط یافته است که عمدتا به دو مکتب انسان محور و غیر انسان محور تقسیم شده است .
در مکتب انسان مدار ارزش های زیست محیطی مبتنی بر این باور است که انسان دارای ارزش ذاتی و عالم طبیعت دارای ارزش ابزاری است. جهت گیری اخلاق زیست محیطی را به سبب فایده رسانی طبیعت به زندگی بشری ضروری می دانند؛ البته در این مکتب با توجه بهره های مختلف از طبیعت رویکرد های مختلفی از قبیل حفاظت گرایی و صیانت گرایی شکل گرفته است .
در حفاظت گرایی اجرای مختلف محیط زیست به این دلیل باید حفظ شوند که ارزش اقتصادی دارند؛ اما صیانت گرایان ، ارزش اقتصادی صرف طبیعت را رد می کند و بر صیانت از طبیعت برای اطمینان از تنوع گونه ای ، زیبایی های نظام طبیعی و استفاده حال یا آینده انسان طبیعت تأکید دارند.
اگرچه در رویکرد انسان محور، اخلاق زیست محیطی به جهت «فایده رسانی طبیعت» به انسان تأکید می شود. لیکن در مکتب غیر انسان محور، طبیعت و محیط زیست "ارزش ذاتی " دارد. در اخلاق زیست محیطی غیر انسان محور به هیج وجه انسان و منافع مادی وی مطرح نیست . بلکه طبیعت فی نفسه و به خودی خود ارزشمند است .
این رویکرد ما را فارغ از مضار یا منافع آن وا می دارد که هر دو حوزه محیط زیست طبیعی و انسانی را حفاظت نموده و ارج نهیم . طبیعت نه از آن جهت که منافع انسانی به خطر افتاده ، آلودگی ها و مخاطرات گسترش یافته شایسته احترام و حفاظت است . بلکه فارغ از همه این ها طبیعت به خودی خود شایسته احترام خواهد بود. در این مکتب با توجه به نوع ارزش گذاری بر طبیعت نظریه های مختلفی شکل گرفته است . برخی اساس رعایت اخلاق زیست محیطی برخورداری از شعور و ادراک می دانند.
2. مولفه های جهان شناختی قرآنی در اخلاق زیست محیطی
در اندیشه قرآنی همه موجودات عالم خلقت از ارزشمندی و کرامت خاصی برخوردار هستند، خداوند در قرآن ، حتی گیاهان را با وصف کرامت یاد می کند و می فرماید: «اولم یروا الی الارض کم انبتنا فیها من کل زوج کریم؛[1] آیا به زمین نگاه نکردند که چقدر از انواع گیاهان پر ارزش رویاندیم ».
از نگاه قرآن هر پدیده ای برای رسیدن به غایتی که برای آن آفریده شده ، در حرکت است و همه مخلوقات هستی به سوی غایت نهایی خویش در حرکت هستند. از هدفمندی عالم هستی بر می آید همه اجزای عالم سمت و سوی الهی دارند. از سویی عالم هدفمند است و آدمی را برای رسیدن به هدفش (قرب الهی ) فرا می خواند و از سوی دیگر انسان با بهره گیری درست از قوه عاقله زمینه بهره گیری صحیح از هستی را برای رسیدن به اهداف خود و حهان هستی فراهم می آورد.
در قرآن خداوند محیط بر همه چیز است؛[2] محیط بودن خداوند بدان معناست که خداوند در راس هرم هستی قرار دارد و یک نوع رابطه طولی و یگانگی بین خداوند، انسان و طبیعت برقرار است. از آن جا که یکی از اسمای حسنای الهی القدوس است؛ صفت قدوسیت خداوند هم در این رابطه طولی بین خدا انسان و طبیعت قابل درک است ؛ چرا که صفت قدوسیت خداوند در پدیده های این عالم هم متجلی می شود، لذا پدیده های عالم هم مقدس هستند.
خداوند از یک طرف عالم طبیعت را تحت تسخیر انسان قرار می دهد. بهره مندی از نعمت های الهی را برای انسان های مؤمن قرار داده و این تصور را که مؤمنان نباید ازنعمت های دنیا استفاده کنند نادرست می شمرد. از طرف دیگر با قرار دادن اراده و اختیار و بهره گیری از قوه عاقله برای انسان ، بستر حرکت معادی به سوی حق را مهیا می سازد. لذا حیات انسان در عالم طبیعت را تنها لحظه ای از زندگی جاویدان آدمی می داند. و از آن روی سزاوار نیست که انسان تمام همت خود را مصروف همت اقامتگاه موقت کند. طبیعت عرصه مسابقه آدمی برای بهره کشی بیشتر نیست و چنین نگرشی مردود است . بلکه طبیعت موهبتی الهی است . تا انسان بتواند امکانات سفر به ابدیت را از آن تهیه کند.
در جهان بینی الهی ، بر جهان طبیعت هوشمند و دارای حیات ، قوانینی حاکم است که تخطی از آن زمینه ، به راه درآمدن و یا هلاکت عضو خاصی حتی انسان را فراهم می آورد. یکی از این قوانین قانونمندی اخلاقی عالم هستی است . برخی آیات قرآن به روشنی بیان می کند که میان رفتار انسان و حوادث خارجی ارتباط وثیق برقرار است و انسان در همین زندگی دنیوی بازتاب رفتار نیک یا بد خود را خواهد دید. به تعبیر دیگر یکی از علل وقایع و حوادث خیر یا شر در عالم ، رفتار فرد انسان و یا اجتماع انسانی است.
در آموزه وحیانی، آفرینش عناصر طبیعت برای انسان می باشد. چنان که در قرآن آمده است : چهارپایان را آفرید که برای شما از آنها گرما (جامعه های گرم ) و سودهای دیگر فراهم می آید و از آنها می خورید.[3] لیکن نکته ای که باید در جهان شناسی قرآنی باید تأکید داشت آن است که استفاده از عالم طبیعت حق همگانی است و خداوند در آیات مختلفی بر آن اشاره دارد.
یکی از آموزه های قرآن در مورد طبیعت ، معرفی پدیده های خلقت به عنوان آیات الهی است . کلمه آیه به معنای علامت و نشانه، ٣٨٢ بار تکرار شده و حقایق جهان آفرینش ، نشانه هایی از قدرت کامل و حکت بالغه الهی معرفی شده اند.
3. نقش جهان شناسی وحیانی در اخلاق زیست محیطی
در آموزه وحیانی مؤلفه های خاصی از جهان شناسی وجود دارد که آن را از دیگر جهان بینی ها متمایز می سازد. چنین نگرشی از جهان طبیعت در اندیشه وحیانی ، اصول و ارزش های مهم زیست محیطی را به دنبال دارد. ارزش هایی از قبیل عمران و آبادانی ، تفکر و تأمل ، عدالت ، و عدم افساد زمین که در حقیقت چارچوب باید های رفتار زیست محیطی را شکل می دهد.
الف) تامل و تفکر: یکی از ارزش های اخلاقی در تعامل با محیط زیست در آموزه قرآنی تفکر و تأمل در طبیعت است . چنین باید اخلاقی برگرفته شده از نگرش آیه ای به جهان طبیعت است . هر جلوه از پدیده های این عالم به منزله کلمه و هر کلمه نشانه ای از وجود خداست .
ب) عمران و آبادنی: خداوند در قرآن فرموده که مسؤولیت عمران و آبادنی زمین را به عهده انسان قرار داده است : «هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها؛[4] خداوند شما را از زمین پدید آورد و آبادانی آن را به شما واگذاشت .
از آن جا عالم طبیعت تحت تسخیر انسان است : «و آن چهار پایان را مطیع و رام آن ها ساختیم تا هم بر آن سوار شوند و هم از آن غذا تناول کنند».[5] لازمه تحقق کمال موجودات آن است که انسان به عنوان جزئی هدف دار از هستی با رعایت اخلاق زیست محیطی زمینه را برای رسیدن سایر اجزای هستی به غایت آن ها فراهم آورد و هم زمینه تحقق کمال خود و یا کرامت اکتسابی را مهیا سازد. چرا که در تفکر اسلامی همه موجودات بایستی به نحو مطلوب به سمت کمال هدایت شوند.
ج) اصل عدالت: تعامل انسان با محیط زیست باید به نحو عادلانه بوده به گونه ای که مواهب طبیعت قابل استفاده برای همه انسان ها باشد. این ارزش اخلاقی ، به حق همگانی بودن عالم طبیعت و نیز قانونمندی اخلاقی طبیعت اشاره دارد.
د) عدم افساد زمین: از اصول مهم در اخلاق زیست محیطی عدم افساد آن است . اصلی که معطوف به جنبه آیه ای عالم طبیعت ، هدفمندی و قدوسیت عالم طبیعت است. خداوند می فرماید: «ولا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها؛ در زمین پس از اصلاح فساد و تباهی ننمایید؛[6] از این آیه استنباط می شود که خداوند متعال زمین را بدون فساد آفرید و آن را جایگاهی شایسته برای زندگانی انسان ها قرار داد. تخریب آبادانی های زمین و هدر دادن امکانات طبیعی آن از مصداق های فسادگری در زمین به شمار می رود و فسادگری حرام است. لذا انسان اخلاقی در نگاه قرآن حق ندارد هرگونه که بخواهد با نظم طبیعت بازی کند، و به هر اندازه که دوست دارد از آن بهره گیرد. چرا که چنین چیزی به معنای خراش انداختن بر طبیعت و محو و تار کردن آیه خداوند نمی باشد.
4. انسان شناختی قرآنی و اخلاق زیست محیطی
در رویکرد قرآنی انسان واجد ویژگی هایی معرفی شده است که اخلاق زیست محیطی را ضروری می سازد. در آموزه وحیانی ، ابعاد امانتداری انسان ، خلافت اللهی و کرامت خاص انسانی بایدهای عملی خاصی را در رفتار زیست محیطی شکل می دهد.
الف) کرامت انسان: در تلقی دینی محدوده کرامت انسان فقط کرامت ذاتی و تکوینی نیست . بلکه خداوند قسم دیگری از کرامت یعنی استعداد ها و قابلیت هایی برای رشد و تعالی معنوی در وجودش نهاده است . در قرآن تصریح شده است که خداوند در خلقت انسان از روح خویش در وی دمیده است.[7] این حقیقت نشان می دهدکه انسان به طور بالقوه از صفات الهی برخوردار است . به این معنی که صفات الهی و فرامادی می باید در وی شکوفا شوند تا تبدیل به یک انسان کامل گردند.
کسی که استعداد های الهی و یا قابلیت های رشد و تعالی معنوی را در وجودش شناسایی کند، تلاش دارد که با اراده و اختیار خود آن ها را آن را شکوفا کنند لذا در رفتار با طبیعت از تمایلات حیوانی کورکورانه طبیعت تبعیت نخواهد کرد، چرا که طبیعت فقط ابزاری برای دستیابی به امیال و رفاه خویش نخواهد دید.
ب) خلافت اللهی انسان: در اندیشه دینی اقتضای ربوبیت و مخلوقات الهی و تدبیر و حفظ آن ها، وجود خلیفه در عالم می باشد، چرا که انجام این امر بدون واسطه از ذات قدیم حق تعالی ممکن نیست چون مناسبتی بین عزت قدیم که مختص خداوند است و ذات حدوث که نصیب ممکن است وجود ندارد .آن چه سبب گردید که انسان خلیفه الله شود، قبول امانت الهی است ، مراد از قبول امانت الهی ، فانی شدن از غیر خدا و بقای بالله است که در میان ممکنات صنعتی ویژه انسان است.
اگرچه در اندیشه قرآنی ، طبیعت و آسمان و زمین مسخر انسان قرار گرفته است . لیکن انسان می بایست در تسخیر خود، عنصر امانت داری را رعایت کند. یعنی در دخل تصرف بر عالم طبیعت خود را مستقل از خدا و اذن او ببیند. علاوه بر این ، امانت داری مسؤولیت پذیری انسان را به دنبال دارد. زیرا همان طور که انسان برترین مخلوق بوده و تمام هستی مسخر انسان است ، همین واقعیت تأییدکننده مسؤولیتی است که در برابر رفتارهای خویش با محیط زیست داراست.
نتیجه
از جهان شناسی و انسان شناسی قرآنی استنتاج می شود که مبنای اخلاق زیست محیطی در آموزه وحیانی فقط منافع مادی انسان یا برخورداری از شعور یا حیات سایر مخلوقات نیست ، بلکه در این مکتب آنچه بالاصاله ارزش دارد نسبت یافتن با خداوند است . در حقیقت ارزش ذاتی در جهان هستی متعلق به خداوند است و ارزش سایر مخلوقات برحسب ارتباطشان و مراتب وجودیشان با خداوند یا کمال مطلق می باشد. موجودات عالم طبیعت تجلی خداوند بوده و از این روی همه آن ها ارزشمندند، ولی در میان آن ها انسان از کرامت خاصی برخوردار است . لیکن کرامت و شرافت خاص انسان به معنای نادیده گرفتن شرافت و شأن آیه ای موجودات دیگر نیست.
چنین اندیشه ای قادر به توضیح چرایی فراتر رفتن از خویش و توجه به سایر مخلوقات می باشد. ارائه چنین تصویری از عالم طبیعت و انسان ، اصول و ارزش های زیست محیطی ویژه ای چون امانتداری ، مسؤولیت پذیری ، عدالت و تعالی بخشی به دنبال دارد، بایدهایی که نمی توان آن را در اخلاق زیست محیطی انسان مدار و غیر انسان مدار یافت . بنابراین در پرتو آموزه وحیانی می توان به شناخت جامع از نفس انسانی و نیز عالم طبیعت دست یافت تا از طریق آن بتوان به پرسش های اساسی اخلاق زیست محیطی پاسخ داد.
مقاله « نقش جهان شناختی و انسان شناختی وحیانی در اخلاق زیست محیطی با تأکید بر آموزه های قرآنی » نوشته محمد باقر محمدی لائینی است که در مجله «اخلاق زیستی»، شماره 7، در بهار 92 انتشار یافته است.
[1] . شعرا: 7.
[2] . هود: 90.
[3] . نحل، 5.
[4] . هود: 61.
[5] . یس: 72.
[6] . اعراف؛ 56.
[7] . حجر: 29.
120/د