به گزارش خبرنگار سرویس جامعه پایگاه فقه حکومتی وسائل، نشست تخصّصی سیاستگذاری فرهنگی و مبانی اسلامی سیاستگذاری تخصّصی، در راستای اولین کنفرانس حکم رانی و سیاستگذاری عمومی، چهارشنبه 25 بهمن‌ماه از ساعت 14 تا 18 در شهر قم در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد؛ در این نشست ابتدا مجری برنامه، حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسین نژاد، به معرفی جلسه و سین برنامه این نشست پرداخت و پس از آن دکتر حاجیلوئی به عنوان دبیر جلسه، گزارشی از محتوای جلسات برگزار شده ارائه داد و سپس آیت الله میرباقری، سخنران علمی جلسه با موضوع رابطه تفقه دینی و سیاستگذاری عمومی (با تأکید بر فقه سرپرستی) مطالب خود را ایراد کرد و پس از این سخنرانی، جلسه در قالب پنل تخصصی الگوی تولید دانش سیاستگذاری عمومی با ارائه حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی سبحانی و حجت الاسلام و المسلمین دکتر الویری و دبیری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسین نژاد ادامه یافت که در ذیل مشروح بخش اول این نشست تقدیم خوانندگان گرامی میشود.
مجری این جلسه حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسینن ژاد در معرفی نشست گفت: اولین کنفرانس حکم رانی و سیاستگذاری عمومی در تهران برگزار شد و بنا بر این شد که کمیته فرهنگ و مبانی اسلامی این کنفرانس در قم برگزار شود.
پس از معرفی این جلسه توسّط دکتر حسین نژاد، دکتر حاجیلوئی دبیر این نشست پشت تریبون قرار گرفت و ضمن تشکّر از اساتید و فضلای حاضر در جلسه، عنوان داشت: اولین کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی قبل از سال 95 در تهران پیگیری شد و در 18 کمیته تخصّصی کار خود را دنبال کرد و دو عرصه فرهنگ و مبانی اسلامی این کنفرانس، سهم شهر مقدّس قم شد و قرار شد که این دو کمیته تحت اشراف مؤسسات فعّال در این زمینه که در قم هستند برگزار شود. ما با مجموعههای فعّال در قم ارتباط گرفتیم و نتیجه به این نشست انجامید.
کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی یک کنفرانس دائمی است و قرار بر این است که با این کنفرانس بتوانیم تمهیدات مناسبی را در حوزه حکمرانی و سیاستگذاری عمومی ارائه دهیم.
وجه تمایز این رویداد علمی با رویدادهای دیگر این است که مسئله ارتقاء نظام کارآمدی جمهوری اسلامی یک مسئله مهم است و امروز بسیاری از نخبگان کشور به این مسئله اندیشیدهاند و میتوان گفت ارتقاء کارآمدی نظام در مسیر تحقّق دولت اسلامی، قابل تحقّق است و یکی از تمهیدات لازم در این زمینه بحث تمهیدات نظامهای حاکمیّتی است که مبتنی بر ارزشهای دیی و اقلیمی خواهد بود. در این زمینه گروهها و ارگانهای مختلفی فعّالیت کردهاند، ولی آنچه کار ما در این کنفرانس را با کار سایرین متمایز میکند این است که جریانسازی علمی در حوزه نظامات حاکمیتی بر آمده از ارزشها باید در سه بخش دانشگاه و دانشگاهیان، حوزه و حوزویان و نهادهای حاکمیّتی و مدیران حاکمیتی دنبال شود. عموماً حرکتهایی که بوده به طور ناقص و فقط در برخی از این سه حوزه اتّفاق افتاده در حالیکه ما در این کنفرانس تمهیداتی را برای هر سه ضلع در نظر گرفتهایم و هر سه ضلع را مورد بحث و بررسی قرار دادهایم.
ما در این کنفرانس بیش از 200 نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاهها عضو کمیتههای تخصّصی ما هستند، بیش از 20 دانشگاه دارای برنامه و هدف، این کنفرانس را همراهی کردهاند، بیش از 20 مؤسسه و اندیشکده با مطالعات راهبردی در کنفرانس نقش دارند و همچنین 20 مجموعه دولتی هم اعم از نهادهای سیاستگذار این کنفرانس را همراهی کردهاند.
ما اصرار داشتیم که این کمیته در قم برگزار شود تا حوزه و حوزویان (با تأکید بر متن حوزه و نه فقط مؤسسات و افرادی که در سیاستگذار فعلی نقش دارند) در بعد فرهنگی و مبانی اسلامی سیاستگذاری پررنگتر دیده شود.
در گفتگوهایی که با برخی از اساتید قم داشتهایم، استقبال ویژهای از این کنفرانس شده است که ما را به ادامه کار دلگرم کرده است و امیدواریم که برگزاری برنامه شروع یک حرکت منسجم و مستمرّ در راستای تحقّق دولت اسلامی باشد.
من لازم میدانم که سه نکته را خدمت دوستان عرض کنم؛ اولاً ما علاقهمند همکاری بزرگواران حوزوی هستیم و از نمایندگان مؤسسات فعّال هم میخواهیم که با ما در ارتباط باشند، ثانیاً از همراهی جدّی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی علی الخصوص ریاست محترم این مجموعه و فرهنگستان علوم اسلامی و همچنین پژوهشگاه فقه نظام تشکر میکنم و ثالثاً از خدای بزرگ درخواست داریم که این دانشآموزی ما و این طلبگی و اندیشهورزی را در مسیر نظام جمهوری اسلامی از ما پذیرا باشد.
پس از سخنان دبیر جلسه، حجت الاسلام حسین نژاد جزئیات برنامه را بار دیگر گوشزد شد و پس از قرائت گزیدهای از کلام حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب و امام خمینی (ره) در رابطه با موضوع کنفرانس، از آیت الله میرباقری دعوت کرد که سخنرانی علمی خود را با موضوع رابطه تفقه دینی و سیاستگذاری عمومی با رویکرد نظریه فقه سرپرستی شروع کنند؛ پس از دعوت ایشان، آیت الله میرباقری پشت تریبون قرار گرفت و سخنان ذیل را ایراد کرد.
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوعی را که بنده در این جلسه قرار است مطرح کنم رابطه بین خطمشیگذاری برای کلام دینی و تفقه دینی است. بنده در ابتدا تلقّی خودم از تفقّه دینی و فقه حکومتی و همچنین تلقّی از خطمشیگذاری را خدمت دوستان بیان میکنم.
بحث ما در این مقام این است که خطمشیگذاری کنونی آیا نسبتی با ایدئولوژیک بودن دارد یا نه و اگر دارد چطور با تفقّه دینی رابطه برقرار میکند.
ما فقه را گاهی به فقه حکومتی و فقه موضوعات تقسیم کردهایم؛ فقه موضوعات فقهی است که در آن نسبت بین موضوعات مدّ نظر نیست و موضوعات از هم جدا مورد مطالعه قرار میگیرند و شیوه رایج در حوزه فعلاً همین شیوه است.
در مقابل فقه موضوعات، فقه نظامات قرار دارد که اولین کسی که به طور دقیق این مطلب را مطرح کرده است، شهید صدر هستند که در این فقه مناسبات بین موضوعات در نظر گرفته میشود و به شکل مجموعهای با رویکرد نظامواره بودن احکام به آنها توجه میشود.
فقه نظامات فقهی است که مدعی است میتواند با تفقّه دینی نظاماتی را در عرصه‌های مختلف اجتماعی استنباط کرد که عمدتاً در حوزه مباحات هستند. و فقه حکومتی فقهی است که مدیریت تکامل اجتماعی را منظور نظر دارد و تفقّه دینی اگر ناظر به سرپرستی تکامل اجتماعی باشد و تکامل ارادههای اجتماعی را منظور نظر قرار دهد، فقه حکومتی نامیده میشود.
فقه حکومتی با فقه الحکومة متفاوت است؛ فقه الحکومه، فقه نظام سیاسی است و یکی از فقههای مضاف است ولی فقه حکومتی معطوف به سرپرستی نظامهای اجتماعی و تکامل ارادههای انسانی است و فقهی است که علاوه بر عرصه‌های مختلف اجتماعی را به صورت یک نظام به هم پیوسته بزرگ تلقّی میکند، تکامل یک نظام و سیر به سمت یک نظام مطلوب را هم مدّ نظر دارد.
پس با توجه به این عرائض ما سه جایگاه میتوانیم برای فقه متصوّر شویم: فقه در عرصه شناخت احکام موضوعات به صورت مستقلّ از یکدیگر که روش شناختی در این فقه به صورت انتزاعی است، فقه در عرصه نظامات و فقهی که ناظر به تکامل اجتماعی است.
در فقه موضوعات، شأن فقه صرفاً در مقام افتاء خودنمایی میکند ولی در فقه اداره ناظر به تصرّف در موضوع موجود است و ناظر به سرپرستی وضعیّت است.
مقصود ما (در این جلسه) از فقه و تفقّه دینی، همین فقه نظامات و فقه سرپرستی و فقه حکومتی است هر چند که فقه موضوعات نیز ارزش و اهمّیت خود را دارد.
اما راجع به خطمشیگذاری و سیاستگذاری که یک رشته نوپدیدی است، گفتگوهایی وجود دارد و یک نگاه روشن و یک تعریف واضح و مورد اتّفاق در مورد این علم وجود ندارد.
گاهی گفته میشود که راهکارهایی که برای حلّ مشکلات یک سازمان به صورت برنامهای ارائه میشود، خطمشیگذاری نام دارد که این تعریف ناظر بر حلّ مشکلات سازمانی است. این تعریف محدود علم را تنزّل داده است و اگر ما برای خطمشیگذاری یک مقیاس خرد و یک مقیاس کلان قائل باشیم، تعریف مذکور در مقیاس خرد است و جامع و مانع نیست.
تعاریف دیگری هم وجود دارد که کلانتر هستند و مثلاً گفته شده است که خطمشیگذاری عبارت است از تبیین سیر خط مشی یک حکومت و زیرمجموعههای آن (مثل یک واحد تقنینی) برای تحقّق اهداف معیّن حکومتها.
در تعریف دیگری برای خطمشیگذاری به عبارت «نقشه جامعی برای تدابیر اجتماعی» اشاره شده که این تعریف هم با تعریف بالا متفاوت است یا اینکه در تعریف دیگری گفته شده خطمشیگذاری عبارت است از: مدل نوسازی و بهینهسازی رفتارهای حکومتی برای تحقّق اهداف حکومت.
امّا برای اینکه یک مقداری بیشتر تلقّی ما از این امر روشن شود باید بگوییم که خطمشیگذاری اگر به عنوان یک علم شناخته شود (که علم بودن آن محل تأمل است) از یک سو زیرمجموعه علم مدیریت دولتی است و ناظر به اداره کلان جامعه است و در صدد تألیف مأموریت دولتها است.
سابقاً قبل از اینکه نرمافزار جای مدیریت نیرو را بگیرد، مدیران برای بهینه سازی برنامههای حکومت به این نتیجه رسیدند که علوم مدیریت دولتی برای اداره جامعه کافی نیستند بلکه ما نیاز به یک عقلانیّت و نرمافزارهایی داریم که حلقه اتصال بین دانشها و برنامهریزی باشد. از سوی دیگر چون برنامهریزی برای اداره یک جامعه، در مقیاس توسعه کلان هماهنگ (در ابعاد گوناگون سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی) ارتقاء یافت، به این مطلب رسیدند که در برنامهریزی برای توسعه باید سیاست و اقتصاد و فرهنگ را با هم ببینیم و این برنامهریزی معطوف به وضعیّتهای مختلف باشد و این نظاممندی امکان ندارد الّا اینکه در علمی مانند خطمشیگذاری با نگاهی جامعه همه این ابعاد مدّنظر قرار داده شود.
خطمشیگذاری نه تنها نگاه جامع دارد بلکه معطوف به تکامل اجتماعی نیز هست و این تکامل نوعی تکامل است که ابعاد و اضلاع جامعه به طور هماهنگ در آن حضور دارند.
علم خطمشیگذاری یک علم میانرشتهای است که از محصولات علومی مانند اقتصاد و سیاست و علوم اجتماعی استفاده میکند و یک تدابیر جامعی که ناشی از دید مجموعهای میشود ارائه میدهد.
در بعضی از دورهها لازم نبود که همه ابعاد جامعه به طور مجموعهای دیده شوند، در آن زمان با گرایشهای مختلفی که در مثل اقتصاد وجود داشت برنامهریزهای اقتصادی صورت میگرفت، همچنین در حوزه سیاست و فرهنگ که در اینها نیاز به مجموعهای دیدن ابعاد جامعه در عرصه‌های مختلف وجود نداشت.
ولی الآن به علومی مانند خطمشی گذاری که فرادست علوم رشتهای هستند قرار دارند احساس نیاز شده است و ما نمیتوانیم امروز علوم ناظر به یک ساحت را در اختیار مدیران قرار دهیم و بگوییم که خودتان بیاید و از این علوم استفاده کنید و جامعه را طراحی کنید. این خلاء نرمافزاری امروز وجود دارد چون اگر علوم خام را در اختیار مدیران قرار دهیم، تصمیمگیریها به شدّت ایدئولوژیک میشود و برای اینکه برنامهریزیها از دست مدیران خارج شود و از سمت و سو گرفتن ایدئولوژیک خارج شود، یک دانشهای جدیدی طراحی شدهاند که در آن دانشهای میانرشتهای موضوع خاصّ سیاست و فرهنگ و اقتصاد نیست، بلکه خطمشیگذاری است برای کلان جامعه.
خطمشیگذاری در حوزههای خاصّ نیز قابل تصوّر است ولی این نوع از خطمشیگذاری نیز نمیتواند فقط بر پایه حوزه خاط (مثل اقتصاد) شکل بگیرد بلکه نیازمند به یک سطح عقلانیت است که بتواند چهارچوبهای کلان ساحات خاصّ را نیز تبیین کند.
تلقّی بنده این است که وقتی که ما نگاهمان به مجموعهنگری پیش میرود و نگاه سیستمی ما ارتقاء پیدا میکند و ظرفیت برنامهریزی برای یک جامعه در سطح جهانی در مقیاس توسعه فرض میشود، حتماً به یک رشتههایی نیاز پیدا میشود که موضوعشان کلانتر و جامعتر است.
مثلاً در دورههای قبل از مدرنیزم و دولتهای مدرن، دولتهایی بوده اند که با یک دانشهای ساده ملّت و کشورشان را اداره می کردند و هرچه حیات اجتماعی بشر پیچیدهتر شده است یک عقلانیت بالاتری برای او پیدا شده از جمله دانشهایی مثل خطمشی گذاری که معطوف به مدیریت اجتماعی است که در دهههای اخیر مورد توجّه قرار گرفته است.
همانطور که واحد مطالعه در علوم انسانی فرد است و در علوم اجتماعی جامعه است و اینها با یکدیگر تفاوت دارند، واحد مطالعه در علوم اجتماعی هم با واحد مطالعه در سطح کلان اجتماعی متفاوت است و واحد مطالعهاش تاریخ اجتماعی بشر است که علومی مانند فلسفه تاریخ عهدهدار آن است.
بنده اینطور تلقّی میکنم که اگر ما دانش خطمشی گذاری را یک رشته علمی به حساب بیاوریم و جزء علوم بدانیم، قاعدتاً یک علم نوپدیدی است که در مقیاس کلان مورد نیاز قرار گرفته و فراهم شده است و این دانش از خطمشی گذاری برای توسعه در مقیاس جامعه جهانی که به عهده سازمانهای بین المللی است تا خطمشی گذاری برای جوامع جزئیتر امروز در دنیا وجود دارد.
تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز
ادامه این نشست را در شماره 2 دنبال کنید