به گزارش خبرنگار سرویس مکتب دفاعی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل _ کتاب آثار جنگ در فقه اسلامی، ترجمه کتاب «آثار الحرب فی الفقه الاسلامیه» تألیف وهبه زحیلی است که به اهتمام پژوهشکده تحقیقات اسلامی در 712 صفحه ترجمه و توسط انتشارات زمزم هدایت چاپ و منتشر شده است.
چاپ نخست اثر حاضر در اواخر سال 1382 به بازار آمده و به دلیل استقبال از سوی خوانندگان در سال 1389 به چاپ دوم رسید.
کانونی‌ترین سخن دکتر «وهبه زحیلی» در کتاب آثار الحرب فی الفقه الاسلامی که ترجمه آن با عنوان پژوهشی مقایسه‌ای درباره آثار جنگ در فقه اسلامی تقدیم خوانندگان می‌گردد، این است که اصل در روابط میان مسلمانان و غیر مسلمانان بر صلح است، برخلاف کتاب‌های فقهی گذشته که اصل را بر جنگ گذاشته‌اند.
وی تدوین یافتن آن کتاب‌ها در قرن‌های دوم و سوم هجری یعنی روزگار اوج برخوردهای نظامی مسلمانان با دیگران و به‌ویژه مسیحیان را سبب چنین برداشتی از سوی فقیهان گذشته معرفی می‌کند.
با این‌که دلایل استاد زحیلی در بیان اصالت صلح، در مواردی از استحکام لازم برخوردار نیست، تلاش این پژوهشگر اسلامی در ارائه تصویری واقعی‌تر از احکام حقوقی اسلامی در زمینه روابط بین‌الملل جای قدردانی دارد و مباحثی در این کتاب مطرح گشته که در دیگر منابع کمتر دیده می‌شود.
گفتنی است مؤلف محترم با وجود داشتن مذهب تسنن، از دیدگاه‌های شیعی در موارد گوناگون فروگذار نکرده است و لیکن مغفول ماندن این دیدگاه‌ها در مواردی و فقدان دقت در بیان آنها در مواردی دیگر موجب شده است تا پژوهشکده تحقیقات اسلامی در موارد لازم دیدگاه‌های شیعه را با استفاده از منابع فقهی آشکار کند و در پاورقی توضیح لازم را به اختصار بیاورد.
فقه اسلامی از همان آغاز سربرآوردن از دل تعالیم اسلامی و نیز در مراحل تکامل خود، همه جنبه‌های زندگی عمومی و خصوصی مردم را مورد توجه قرار داده و فقیهان مسلمان نسبت به موضوعی که امروزه حقوق بین‌الملل عمومی نامیده می‌شود، اهتمامی چشمگیر داشته‌اند و فقیهان درباره حالت‌های صلح و جنگ و احکام مملکت(دارالاسلام) و پیمان‌نامه‌ها و پناه‌جویان و ذمیان سخن گفته‌اند و نظام‌های قانونی منطبق بر وضعیت مسلمانان و دیگران را که مورد نیاز فاتحان بوده روشن ساخته‌اند.
علت این اهتمام آن بوده است که جنگ‌های ردّه (از دین برگشتگان) بغات(سرکشان، نافرمانان) و فتوحات، یا به تعبیر درست‌تر، نشر دعوت اسلامی، در فارس، عراق، شام،مصر و شمال آفریقا بر فقه تأثیر فراوان نهاد؛ تا آنجا که اگر بگوییم هسته فقه اسلامی در سایه و فتوحات نخستین تشکیل گردید و آنگاه با گسترش روابط میان مسلمانان و دیگران رشد یافت و شکوفا گردید، سخنی گزاف نگفته‌ایم.
از این‌رو طبیعی است که فقیهان ما به طرزی اصولی و ریشه‌ای به تنظیم قواعد جهاد و تبیین آیین و و آداب آن بپردازند؛ اما از آنجا که در بیشتر موارد پیروزی از آن مسلمانان بوده، فقیهان نیز به تأثیرات جهاد، به‌ویژه در آنجا که پیروزی با غیرمسلمانان بوده است، توجه اندکی نشان داده‌اند.
مباحث این کتاب روشن می‌سازد که اسلام در بسیاری از موارد به‌ویژه در موارد مربوط به اصل شرافت بین‌المللی، عدالت انسانی و صلح جهانی بر احکام و اصول حقوق بین‌المل پیشی دارد، بدین ترتیب توهمان ذهنی برخی از حقوق‌دانان مبنی بر این که مقررات فقه اسلام در قبال سازماندهی جدید جهانی ناتوان است، زدوده و نشان داده خواهد شد که به عکس، فقه اسلام در این زمینه احکامی فراگیر و منابعی انعطاف‌پذیر دارد.
از جمله نتایج حاصل از این پژوهش آن است که اصل در روابط میان مسلمانان با دیگران صلح است نه جنگ، جهان در حقیقت یک سرزمین واحد است و تفکیک آن از سوی فقیهان ما به دو سرزمین، برای این بوده است که در دوران جنگ مناطق صلح و جنگ از یکدیگر متمایز شود، در این تقسیم‌بندی، واقعیت حاکم بر هر دوره و احکام مربوط به آن به در نظر گرفته است؛ و جنبه شرعی و دایمی ندارد.
جهاد اسلامی، معنای جنگ در حقوق بین‌الملل را ندارد، بلکه جهاد مبارزه‌ای طبیعی است که برای دفاع از عقیده‌ای مقدس صورت می‌گیرد و استیلا و نابودی یا منافع اقتصادی در زمره اهدافش قرار ندارد.
نویسنده در این کتاب از شیوه‌ای عملی، موضوعی، تاریخی و مقایسه‌ای پیروی نموده و به جای فریبکاری و انجام بحث‌های عاطفی، بنیاد موضوعات را بر دلایلی مبتنی بر تحقیق و غور و بررسی و مناقشه نهاده است.
مؤلف با این روش می‌کوشد تا حقایق را در پرتو دستیابی به دلایل درست و بدون داشتن تعصب نسبت به نظری مشخص یا تقلید کورکورانه دور از حقیقت تبیین کند.
ویژگی دیگر کار، موضوعی بودن آن است؛ به این معنا که بر نصوص شرعی استوار است و بی‌هیچ تحریف یا تغییری در پرتو هدایت آنها حرکت می‌کند.
از دیگر ویژگی‌های شیوه بحث در این کتاب، تاریخی بودن آن است؛ به این معنا که سرچشمه‌های تشریع اسلامی را در منابع فقهی اولیه مذاهب دنبا کرده است و از آنجا به گزارش‌های فقیهان متأخر و تعارض‌های احتمالی که در گفته‌های امامان مذاهب یافته و سپس هر گفته‌ای را بر شرایط معینی تطبیق داده‌اند یا آن‌که نظریه‌ای را با رأی دیگر و برگرفته از اصول و فروع مذهب مقید ساخته است؛ از این‌رو در پاورقی، نخست منابع اصلی و سپس منابع فقیهان متأخر ذکر شده است.
نکته قابل توجه این کتاب، بهره‌گیری از روش مقایسه‌ای است، به این ترتیب که پس از مقایسه میان مذاهب گوناگون اسلامی، نزدیک به شیوه موسوعة الفقه الاسلامی و انتخاب نظر درست، نظر برگزیده یا هر نظر دیگری را با ماده حقوقی موجود در فقه و حقوق بین‌الملل مقایسه کرده است؛ بدون این‌که خواسته باشد به طور منفعلانه میان شریعت و حقوق بین‌الملل مشابهت نشان دهد، هدف از این کار نیز حفظ چارچوب فقه اسلامی و نظام حقوقی مستقل آن بوده است.
مباحث این کتاب در قالب سه بخش و یک خاتمه ارائه گردیده است.
بخش مقدماتی، شامل کلیاتی درباره جنگ در دو فصل آمده است؛ در فصل نخست تعریف جنگ از نظر شرعی و حقوقی، تاریخ جنگ‌ها و روابط مسلمانان با دیگران و شاخه‌های مرتبط با آن است.
در فصل دوم به طور خلاصه در باب چگونگی آغاز جنگ بحث شده است؛ گرچه این بخش در زمره هدف‌های اصلی کتاب قرار ندارد، ولی نگاه گذارایی به مباحث آن شده است، تا پس از آشنایی اجمالی با جنگ، حقیقت آثار آن نیز روشن گردد؛ زیرا هر موضوعی نسخت باید شناخته و آنگاه درباره‌اش داوری شود.
بخش اول کتاب با عنوان تأثیرات مترتب برپایی جنگ، شامل پنج فصل است که به ترتیب فصل اول، تقسیم جهان به دو یا سه حوزه (سرزمین)؛ فصل دوم، تأثیر جنگ بر روابط صلح‌آمیز؛ فصل سوم، تأثیر جنگ بر روابط سیاسی بین‌المللی، شامل دو مبحث: تأثیر جنگ بر روابط دیپلماتیک و تأثیر جنگ بر معاهده‌ها؛ فصل چهارم، درباره اسیران، مجروحان و کشتگان و فصل پنجم درباره تأثیر جنگ بر اشخاص و اموال، شامل سه مبحث: تأثیر جنگ بر اشخاص، تأثیر جنگ بر روابط تجاری، تأثیر جنگ بر اموال دشمن می‌باشد.
بخش دوم کتاب تحت عنوان تأثیرهای مترتب بر پایان جنگ، شامل پنج فصل است: فصل اول، پیرامون پایان جنگ با پذیرش اسلام و تأثیرات آن؛ فصل دوم، پیرامون پایان جنگ با دو نوع صلح موقت و دائم؛ فصل سوم، پیرامون پایان جنگ با پیروزی و تأثیران آن؛ فصل چهارم، پیرامون پایان جنگ با رها کردن پیگار و فصل پنجم پیرامون داوری و پایان جنگ به وسیله آن است.
120/د