به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 11دی ماه 1395 در جلسه چهل و هشتم درس خارج حکومتی فقه، به بررسی اشکالات مرحوم خویی به روایت مفضل بر حرمت اضرار به نفس پرداخت.
خلاصه درس گذشته
آیت الله خاتمی با اشاره به آن دسته روایات که لسان آن ها حرمت أکل چیزی است که ضرر دارد، خاطرنشان کرد: خداوند در حلال ها و حرام ها مصالح روح و جسم انسان ها را لحاظ کرده است؛ بنابراین از این روایات استفاده می شود که اضرار به نفس حرام است لذا شارع برای اینکه ما به نفس خود ضرر نزنیم این موارد را حرام کرده است.
وی در پاسخ به اشکالات محقق خویی اظهار داشت: اولا ضرر محدود به ضرر جسمی نیست و ضرر معنوی هم در مصالح احکام لحاظ شده است و ثانیا در مورد زیاد خوردن در نسخه دیگر این حدیث عبارت «ادمان» نیامده است بنابراین این که زیاد خوردن میته ملاک باشد معلوم نیست معصوم فرموده باشند.
خلاصه درس حاضر
آیت الله خاتمی در پاسخ به نقدهای چهارگانه محقق خوئی به استدلال روایت حرمت اکل میته، برای اثبات حرمت اضرار به نفس گفت: اولا ضرر حکمت است علت نیست؛ ثانیا ما علم به همه ضررهای مادی نداریم؛ ثالثا ضرر محدود به ضرر مادی نیست بلکه ضرر معنوی را هم شامل می شود و رابعا مراد از ضرر، ضرر کلان است نه ضرر کم.
مشروح تقریر این جلسه تقدیم حضور می‌گردد.
بسم الله الرحمن الرحیم
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَ الْعَالِمَ إِذَا لَمْ یَعْمَلْ بِعِلْمِهِ زَلَّتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ الْقُلُوبِ کَمَا یَزِلُّ الْمَطَرُ عَنِ الصَّفَا. [1] عالم وقتی به علمش عمل نکند پندش بر دلها نمی نشیند همانند نماندن باران بر سنگ صاف.
منطوق روایت این است که عالم بی عمل موعظه اش اثر ندارد؛ اما مفهوم آن این است که عالمی که به علمش عمل می کند اقتضای تاثیرش وجود دارد. نکته قابل توجه این است که ما روحانیون با دلها سر و کار داریم و تاثیر در دلها کار آسانی نیست؛ یک زمینه اش عمل به آنچه که می داند، است. گوینده ای که چشمش و زبانش بنده خدا نباشد و لو خطیب فصیح و بلیغ و خوش صدا باشد و محتوای بسیار غنی نیز داشته باشد، اثر نمی گذارد.
ادله حرمت اضرار به نفس
مساله در این است که آیا اضرار به نفس حرام است یا حرام نیست؟
روایتی ذکر شد که فقهاء از آن حرمت اضرار به نفس را استفاده کرده اند. این روایت که از مفضّل نقل شده است لذا طبق این مبنا که مفضل فردی ثقه است روایت سندا مشکل ندارد. اما اگر مفضل را ثقه ندانیم، روایت سندا قابل اعتماد نیست؛ مرحوم شیخ مفید و مرحوم تستری با آن روحیه نقدی که دارد مفضل را از ثقات اصحاب امام علیه السلام، دانسته اند.
در این روایت عبارت مهم این بخش از روایت بود که عبارت است از: « أَمَّا الْمَیْتَةُ فَإِنَّهُ لَا یُدْمِنُهَا أَحَدٌ إِلَّا ضَعُفَ بَدَنُهُ وَ نَحَلَ جِسْمُهُ وَ ذَهَبَتْ قُوَّتُهُ وَ انْقَطَعَ نَسْلُهُ وَ لَا یَمُوتُ آکِلُ الْمَیْتَةِ إِلَّا فَجْأَةً» استفاده از گوشت میته حرام است چون این عوارض را دارد یعنی حرام است که انسان کاری کند که این عوارض در جانش به وجود آید.
پاسخ به اشکالات محقق خوئی (ره)
محقق خوئی چند اشکال به استدلال از این روایت کرد که مختصرا عبارتند از:
نقد اول
العله یعمم و یخصص؛ معنای این روایت این است آن مقداری که ضرر می زند حرام است و الا اشکال ندارد آب گوشت درست کند با میته، ضرر دارد حرام است اما یک گوشه از جگر میته را بخورد، اشکال ندارد. در حالی که طبق نظر مشهور کل میته حرام است؛ کم یا زیاد ندارد.
پاسخ به نقد اول
ضرر حکمت است علت نیست؛ «الحکم یدور مدار العله و لا یدور مدار الحکمه»
نقد دوم
این روایت، ضد خودش است؛ زیرا روایت سخن از ادمان میته دارد «فانه لایدمنها احد الا...» یعنی اگر ادمان ( دائما خوردن) نباشد ضرر ندارد در حالی که هیچ فقهی اینگونه سخن نمی گوید.
پاسخ به نقد دوم
اولا همه نسخ ها عبارت «لایدمنها» نیست بلکه در برخی نسخ ها کافی شریف «لایدنوا» است و این دو واژه با هم فرق دارند.
ثانیا سلمنا که «یدمنها» باشد و بگوید ادمان (حکم ویژه ای) را از این روایت و اطلاق را از ادله دیگر استفاده می کنیم. از مجموعه ادله استفاده می شود که استفاده از میته حرام است به ویژه اصرار بر آن. ما ادمان را از این دلیل و اصل حرمت را از ادله دیگر استفاده می کنیم.
نقد سوم آیا معقول است که گفته شود اگر حیوان را با بسم الله و رو به قبله کشتید ضرر ندارد و الا ضرر دارد؟ کنایه از اینکه بدون بسم الله و رو به قبله بودن، موجب ضرر به بدن نیست.
پاسخ به نقد سوم
دو تفسیر در باب میته است که عبارتند از:
اول اینکه میته یعنی حیوانی که خود مرده است. «على أن المراد بما لم یذکر اللّه علیه المیتة فقط، لأنه یشمل فردین: ما مات حتف أنفه» [2]
دوم اینکه میته حیوانی که رو به قبله با شرائط ذبح نشده است. «و ما ذبح من دون ذکر اسم اللّه علیه» [3] برخی از فقهاء مانند محقق خوئی می گویند برخی از این اقسام نجس هست ولی حرام نیست.
ما کاری به تفاسیر میته نداریم؛ مگر عمق فلسفه احکام را فهمیده شده است چه بسا در بخش کوچکی از گوشت میته نیز ضرر وجود داشته باشد و ما ندانیم. هذا مضافا بر اینکه ضرر، تنها ضرر مادی نیست بلکه ضرر معنوی هم ضرر است. بنابراین استبعاد محقق خوئی درباره ضرر داشتن بخش کوچکی از میته، بی دلیل است. زیرا اولا اینکه ممکن است ضرر جسمی هم داشته باشد و ما نمی دانیم مانند انگل گوشت خوک؛ و دوم اینکه ضرر منحصر در ضرر جسمی نیست.
نقد چهارم
اگر ضرر ملاک باشد؛ چیزهائی دیگری در روایات آمده که دال بر ضرر است اما حرام نیست. مانند خوردن مدام ماهی و خوردن سیب ترش و پنیر؛
اسناد ضرری بودن برخی چیزهائی که استفاده از آنها حرام نیست.
روایت اول (کراهت زیاد خوردن ماهی)
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ (شیخ کلینی ره) عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (معلوم است) عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ (ابوالقاسم الکاتب سر من رأی ثقه) عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ (بْنِ الْیَسَعِ) (عامی بطری که بطریون به زید علاقمند است برخی با شواهدی توثیق کرده اند) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا تُدْمِنُوا أَکْلَ السَّمَکِ فَإِنَّهُ یُذِیبُ الْجَسَدَ. [4] زیاد ماهی نخورید؛ زیرا بدن را آب می کند.
سند این روایت را برخی موثقه دانسته اند.
روایت دوم (کراهت خوردن سیب ترش)
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى (تا اینجا سندا مشکل ندارد) عَنِ الدِّهْقَانِ (عروه بن یحیی دهقان است قمی الاصل اما در بغداد زندگی می کرده است و در زمانی وکیل امام عسگری بوده است اما ملعون زیرا در عرصه نمایندگی امام بد عمل کرده است.) عَنْ دُرُسْتَ ( درست بن ابی منصور واسطی واقفی و فی المعتبر (محقق حلی) حکم بصحة روایة فیها درست) عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ (ثقه له اصل) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: أَکْلُ التُّفَّاحِ وَ الْکُزْبُرَةِ یُورِثُ النِّسْیَانَ. [5] خوردن سیب ترش و خربزه سبب نسیان می شود. در نسخه ای تفاح حامض است.
این روایت سندا مورد قبول نیست.
روایت سوم (کراهت خوردن پنیر)
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى (العطار که شیخ و استاد شیخ کلینی بوده است که کلینی بیش از پنج هزار از او روایت دارد) عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ (خودش و پدرش مجهول است.) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ(بر فرض که محمد بن فضل هم ثقه باشد این عبارت عن بعض رجاله، حدیث مرسل و غیر معتبر می کند) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْجُبُنِ فَقَالَ دَاءٌ لَا دَوَاءَ فِیهِ فَلَمَّا کَانَ بِالْعَشِیِّ دَخَلَ الرَّجُلُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ نَظَرَ إِلَى الْجُبُنِّ عَلَى الْخِوَانِ فَقَالَ سَأَلْتُکَ بِالْغَدَاةِ عَنِ الْجُبُنِّ فَقُلْتَ لِی هُوَ الدَّاءُ الَّذِی لَا دَوَاءَ فِیهِ وَ السَّاعَةَ أَرَاهُ عَلَى الْخِوَانِ قَالَ فَقَالَ لَهُ ضَارٌّ بِالْغَدَاةِ نَافِعٌ بِالْعَشِیِّ وَ یَزِیدُ فِی مَاءِ الظَّهْرِ. [6] شخصی (طبق ذیل روایت صبحگاه خدمت امام علیه السلام رسید و) پرسید: آیا می شود پنیر خورد؟ فرمود پنیر درد بی درمان است. آن مرد شب خدمت امام رسید و دید در سفر امام صادق علیه السلام پنیر موجود است گفت صبح پرسیدم فرمودید پنیر درد بی درمان است اما الان در سفره شما موجود است. امام فرمود پنیر در روز مکروه است اما در شب مفید است زیرا در ماء الظهر اضافه می کند.
این روایت می فرماید خوردن پنیر در زمان صبح مضر است. محقق خوئی می فرماید اگر ضرر ملاک است این موارد چرا حرام نیست.
پاسخ به نقد چهارم
این موارد بالبداهه در شریعت حرام نیست و لم یقل احد بحرمت هذه؛ لذا کشف می شود که مراد از ضرر در این موارد ضرر زیاد نیست. ما نیز قائل هستیم که چیزی که مضر به بدن است حرام است؛ و مراد از ضرر، ضرر کلان است نه ضرر کم؛ کسی قائل است که حرمت ضرر خرد نیست. بنابراین اگر اینها ضرر دارد اما نصاب ضرر حرمت را ندارند.
در مجموع از این روایت استفاده می شود که فی الجمله اضرار علی النفس حرام است نه بالجمله یعنی همه اقسام ضرر، حرمت اضرار بدن را اثبات نمی کند.
چند روایت و شبهاتی مانند عملیات انتحاری برای جلسه بعد می ماند. /902/ف
پاورقی
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص44؛ ح 3.
[2] . حرمة ذبائح أهل الکتاب؛ عاملى، بهاء الدین، ص: 70.
[3] . همان
[4] . وسائل الشیعة؛ شیخ حر عاملى، بَابُ 38 «کَرَاهَةِ إِدْمَانِ أَکْلِ السَّمَکِ وَ الْإِکْثَارِ مِنْهُ» ج25 ؛ ص77؛ ح 1.
[5] . وسائل الشیعة ؛ شیخ حر عاملى، ج25 ؛ ص163؛ ح 2.
[6] . وسائل الشیعة ؛ شیخ حر عاملى، بَابُ62 «اسْتِحْبَابِ أَکْلِ الْجُبُنِّ بِالْعَشِیِّ وَ کَرَاهَةِ أَکْلِهِ بِالْغَدَاةِ» ج25 ؛ ص120؛ ح 1.
مقرر: حسن حسینعلی