به گزارش خبرنگار سرویس جامعه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله احمد مبلغی، صبح یکشنبه 7 آبانماه سال 1396 در جلسه پنجاه و چهارم درس خارج فقه الاجتماع در مدرسه آیت الله العظمی گلپایگانی، در رابطه با اهمّیت نگاه اولویتدار به موضوعات در فرآیند اجتهاد گفت: یکی از نقیصههایی که فقه ما را از کاربردی بودن در جامعه انداخته، دور بودن اجتهاد از نگاه اولویتدار به موضوعات است. اجتهاد میتواند با نگاه اولیتدار به موضوعات در عرصه‌های کلان فرهنگی و اجتماعی و حتی عرصه‌های صنعتی مثل خودروسازی نیز ثمرهبخش جلوه کند.
آیت الله احمد مبلغی در این جلسه از درس خارج فقه الاجتماع به دنبال مباحث مربوط به جلسه قبل به تعریف تعریف اهتمامات شارع پرداخت و گفت: مهتمً به عند الشارع عبارت است از لحاظ یک شیء به صورت ویژه یا ویژه‌تر، توسط شارع برای تشریع (خواه موضوع یا حکم یا هدفی از اهداف تشریع باشد) از آن جهت که نقش مؤثرتری در تحقّق اهداف نهایی و غائی دارد یا از آن جهت که نقش زمینهساز برای تحقّق ملحوظات دیگر شارع دارد.
وی سپس در بررسی نکات موجود در تعریف اهتمامات بیان داشت: اولاً مهتمّ عند الشارع قسمی از ملحوظ عندالشارع است، ثانیاً چون اهتمامات عند الشارع نیز بینشان رتبهبندی است از واژه ویژه‌تر در تعریف استفاده شده، ثالثاً رتبه اهتمامات قطعاً قبل از تشریع است و رابعاً این تعریف، تعریف حقیقی نیست و شبه تعریف است.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم پس از تعریف اهتمامات شارع به بیان مصداق برای آن پرداخت و افزود: مثلاً شارع صلاة را یکی از اهتمامات خاص و ویژه خود قرار داده است چون صلاة در بین عبادات هم جنبه اجتماعی دارد و هم جنبه عبادی.
وی خاطرنشان کرد: آنچه در مرحله اول مهم است شناسایی حوزههای کلانی است که اهتمامات شارع در آنها شکل گرفته که عبارتند از حوزه موضوعات، احکام و اهداف و در مرحله دوم باید اولویتها نسبت به اهتمامات مورد واکاوی قرار بگیرد، مثلا آیا اهتمام شارع بیشتر به موضوعات فرهنگی است یا اجتماعی یا اقتصادی و یا موضوعات دیگر؟
عضو مجلس خبرگان رهبری صاحب حدائق را یکی از پیشگامان در این مسیر عنوان کرد و افزود: ایشان میگوید اگر با نگاه دقیق و موشکافانه به تکالیف نظر شود به علمی انسان دست پیدا میکند که بر اساس آن، شارع برخی از مسائل را به خاطر اعتناء و اهتمام بر آن مسائل بر مسائل دیگر مقدّم کرده است و این مطلب کبرای کلّی ما در اهمّیت اهتمامات شارع است.
وی توجّه به اهتمامات شارع را یک گزاره پرکاربرد در فقه اجتماعی و حکومتی دانست و گفت: اگر با توجّه به اهتمامات شارع ما به تولید نظریّه برسیم، این نظریه میتواند در ساحات مختلف اجتماعی و حکومتی و اقتصادی به عنوان یک راهکار نقشه راه ما محسوب شود. مثلا این یک نظریه است که موضوعات مربوط به سلامت و بهداشت از حیث اهتمام در نظر شارع بر موضوعات دیگر اولویت دارند حال اگر دولت این نظریه را در صنایع خودروسازی به کار ببندد، چون سلامت و بهداشت عمومی مردم از منظر شارع دارای یک اهتمام ویژه است پس در چنین صنایعی که مستقیماً با ایمنی و امنیت و جان مردم سروکار دارد، رعایت این اولویت وجوب دارد و ساختن خوردروهایی که باعث از بین بردن سلامتی مردم میشود حرمت میشود.
رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی عدم توجّه به اهتمامات شارع را مانعی در راه کاربردی بودن فقه عنوان کرد و افزود: در حیطههای مختلف اداره جامعه مثل مسائل فرهنگی باید اولویت دار عمل شود و باید سنجیده شود که کدام مسئله اهتمام اولیّه دارد و به همان سمت قدم برداشته شود و در غیر اینصورت هرگونه عملکردی که داشته باشیم، فقه نیست. ما وقتی پذیرفتیم که فقه در همه شئون پاسخگو است باید حتماً اولویت دار عمل کنیم.
وی حوزه را مسئول مستقیم بدست آوردن اهتمامات شارع دانست و اضافه کرد: حوزه از این حیث نقص دارد و تا به حال نظریهای در اینباره از حوزه علمیه صادر نشده است و بیشتر سلیقهای عمل شده است، مثلا در جایی که اهتمام شارع به تبشیر معطوف شده حوزه انذار را درپیش گرفته و در جایی که اهتمام بر انذار بوده متأسفانه تبشیر مدّنظر قرار گرفته است. لذا ابتدائاً اهتمامات شارع از منابع موجود دریافت شده و از هرگونه سلیقهای عمل کردن پرهیز شود.
متن تقریر
بسم الله الرحمن الرحیم
نسبت به اهمیّت اهتمامات شارع مطالبی را بیان کردیم. در تعریف اهتمامات شارع باید بگوییم اهتمام شارع یا مهتمً به عند الشارع عبارت است از لحاظ یک شیء به صورت ویژه یا ویژه‌تر، توسط شارع برای تشریع (خواه موضوع یا حکم یا هدفی از اهداف تشریع باشد) از آن جهت که نقش مؤثرتری در تحقّق اهداف نهایی و غائی است یا از آن جهت که نقش زمینهساز برای تحقّق ملحوظات دیگر شارع دارد (زمینه را فراهم میآورد برای تحقّق موضوعاتی که آنها به شکل مباشر با اهداف در ارتباط هستند.)
بر اساس این تعریف چند نکته قابل توجه مینماید:
مثلاً شارع صلاة را یکی از اهتمامات خاص و ویژه خود قرار داده است چون در صلاة نقشی است که حالا آن دور اجتماعی مثل جایی که فرمود ان الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر. صلاً به خاطر نقشی که دارد در به راه انداختن این اهداف که هم تقرّب آور است (هدف غائی) و هم از حیث اجتماعی نقش آفرین است از این حیث که فضا میدهد تا موضوعات دیگری تحقّق پیدا کند.
در اینجا آنچه که مهم است شناسایی حوزههای کلانی است که اهتمامات شارع در آنها شکل گرفته است. یکی از آن حوزهها موضوعات است، یکی حوزه احکام و یکی هم حوزه اهداف است و ما باید در عالم اهتمامات شارع به اهتمامات شارع نسبت به موضوعات، احکام و اهداف توجه کنیم و در این باب نظریه داشته باشیم و بدانیم که کدام سنخ از موضوعات محل اهتمام شارع است و بعد اولویت این موضوعات محل اهتمام را هم شناسایی کنیم و یک نظام اولویت بین اهتمامات شارع در موضوعات برقرار کنیم که مثلا آیا اهتمام شارع بیشتر به موضوعات فرهنگی است یا اجتماعی یا اقتصادی و یا موضوعات دیگر؟
در اجتهاد ما باید یک قائمهای از موضوعات محل اهتمام شارع با یک نگاه اولویت دار وجود داشته باشد تا بتوانیم به لحاظات شارع دست پیدا کنیم. ممکن است نظریه شخصی بر اولویت مباحث عبادی نقش ببندد و ممکن است نظریه شخصی قول به تفصیل بین مسائل اجتماعی و عبادی در مسائل مختلف باشد و به هر حال باید در این مسیر با یک نگاه اولویت دار قدم برداشت تا بتوان به لحاظات شارع دست پیدا کرد.
در ذهنیت فقهائی مثل صاحب حدائق اندیشههای غنی وجود دارد (هرچند ایشان اخباری است). ایشان در کتابش ظرائف و دقائقی دارد نظیر جایی که میفرماید: «انه لا یخفى على من نظر فی التکالیف الشرعیة بعین التحقیق و تأمل فیها بالفکر الصائب الدقیق انه یعلم منها علما جازما لا یخالجه الریب و لا یتطرق الیه العیب ان اعتناء الشارع بالأبدان و رعایته لها مقدمة على رعایة الأدیان...»
ایشان میگوید اگر با نگاه دقیق و موشکافانه به تکالیف نظر شود به علمی انسان دست پیدا میکند که هیچ شکی در آن نیست و آن این است که اعتناء شارع به ابدان بیش از رعایت ادیان (تشریعاتی که محضاً برای دین انسان بنا شده است) است و بعد هم مثال میزند به مثل روزهای که برای بدن ضرر دارد و روزهای که از ادیان است کنار میرود و صحّت انسان جلو میآید.
خوب این یک نظریه است که موضوعات مربوط به سلامت و بهداشت از حیث اهتمام در نظر شارع بر موضوعات عبادی اولویت دارند.
این نوع نظریهپردازی یک نوع راهکار است برای نگاههای کلانتر در حدّ حکومت داری که دولت اگر بخواهد راهبرد تعیین کند و اولویت سنجی کند و در صنایعی مثل خودروسازی این اولویتها را با یک نگاه فقهی و دینی رعایت کند به این معنا که بگوید چون سلامت و بهداشت عمومی مردم از نظر شارع دارای یک اهتمام ویژه است پس در صنایع خودروسازی و ... که مستقیماً با ایمنی و امنیت و جان مردم سروکار دارد، رعایت این اولویت وجوب دارد و ساختن خوردروهایی که باعث از بین بردن سلامتی مردم میشود حرمت دارد.
نه تنها در صنایع خودروسازی، بلکه با بررسی اولویتهای اهتمامات شارع میتوان در حوزههایی مثل فرهنگ، شهرسازی، مسائل اجتماعی نظریهپردازی کرد و احکام بسیاری از مسائل را روشن ساخت و ما از این حیث در قرآن و روایات و بسیار غنی هستیم و به راحتی میتوان اهتمامات شارع و اولویتهای اهتمامات را از منابع روشن ساخت.
یکی از مسائلی که فقه ما را از کاربردی بودن در جامعه انداخته است این است در استنباط و استخراج اهتمامات با نگاه اولویتدار دوری کردهایم. مثلا در مسائل فرهنگی باید به همه مسائل پرداخت و گزینشی عمل نکرد و در همان مسائل هم باید اولویت دار عمل کرد و باید سنجیده شود که کدام مسئله اهتمام اولیّه دارد و باید به این سمت قدم برداریم و نمیشود با جامعه بدون در نظر گرفتن اهتمامات شارع تعامل کنیم. و در غیر اینصورت هرگونه عملکردی که داشته باشیم، فقه نیست. ما وقتی پذیرفتیم که فقه در همه شئون پاسخگو است باید حتماً اولویت دار عمل کنیم.
حوزه از این حیث نقص دارد و تا به حال نظریهای در اینباره از حوزه علمیه صادر نشده است، شریعت یک ابزار است برای اینکه مهتمّات شارع به دست بیاید و این کار، وظیفه حوزه است و حوزه باید در این زمینه تلاش کند.
علی أی حال ما باید در حوزه موضوعات نظریه داشته باشیم. حوزه احکام نیز همینطور است باید بررسی کنیم که اهتمامات شارع بیشتر به چه احکامی معطوف شده است، آیا به حرامیّات بیشتر توجّه کرده است یا به حلالیّات؟ سنخ حلال خدا بیشتر است یا سنخ حرام؟ اولویت دین بر نشر عمدتاً حلال و اصل بر حلال بوده است و حرام کم بوده یا اولاً و بالذات حرامیّات اولویت داشتهاند؟
آیا کسی که با معصوم سروکار داشت از صبح که این مراوده آغاز میشد با حلالیات بیشتر سروکار داشته یا با حرامیّات؟ یا به عبارتی آیا تبشیر اولویت دارد یا انذار؟ آیا اول باید روح تشنه بشارت را تقویت کنیم و بعد او را انذار دهیم یا ابتدا باید با انذار شروع کنیم؟
در این موارد نباید سلیقهای عمل کرد و مثلا بر روی منبر اظهار داشت که چون جامعه دارد به سمت گناه میرود باید پشت سرهم فتوای تحریم بدهیم و آنها را بترسانیم بلکه باید اهتمامات شارع در احکام مشخص شده و طبق آن عمل کنیم و از هرگونه رفتار سلیقهای پرهیز کنیم. و توجّه به اهتمامات شارع باید در حوزههای علمیه تبیین و تشریح شود ولی متأسفانه امروز حوزه خود را درگیر دروسی مانند کتاب الصلاة و ... شده که کاربردی ندارد در صورتی که اگر به اهتمامات رسیدگی نشود اهمیّت نماز نیز کمرنگ خواهد شد.
تهیه و تنظیم محرم آتش افروز