به گزارش خبرنگار سرویس جامعه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله احمد مبلغی، صبح دوشنبه 1 آبانماه سال 1396 در جلسه پنجاه و سوم درس خارج فقه الاجتماع در مدرسه آیت الله العظمی گلپایگانی ، در رابطه با ضرورت موضوع شناسی در فقه و ارتباط آن با نظریات فقهی گفت: در اصول سنّتی به اصل موضوعشناسی توجه نشده و لذا باید در لحاظات شارع نسبت به موضوعات، نظریه داشته باشیم. مثلاً یک فرع آن این است که بدانیم ارتباط مسائل مستجدّه که دائم در حال خلق شدن هستند با لحاظات شارع نسبت به موضوعات چیست؟ آیا شارع نسبت به این موضوعات، لحاظ دفعی کرده و اگر اینگونه است ما با اجتهاد چگونه با این فرآیند ارتباط بگیریم؟
آیت الله احمد مبغلی در ابتدای این جلسه از درس خارج فقه الاجتماع پس از مروری بر مباحث گذشته به تبیین تحرّکات علمی موجود در باب لحاظات شارع پرداخت و گفت: در چند موضع از مواضع علم اصول فقه به لحاظات شارع توجه شده نظیر بحث از لحاظات شارع در مبادئ تشریع که مصادیق آن عبارتند از: حلّ مشکل جمع بین حکم ظاهری و واقعی، حلّ مشکل تضادّ احکام و حل مشکل قیود اتّصاف ذات به مصلحت.
وی مواضع دیگری را نیز برای بحث از لحاظات شارع در علم اصول برشمرد و افزود: مبحث وضع، استعمال لفظ، جعل طریقیّت برای ظنّ نیز از محطّات مباحث مربوط به لحاظات شارع است.
استاد درس خارج حوزه علمیّه قم دیدگاههای موجود نسبت به چگونگی مطرح کردن بحث از لحاظات را دچار نقص دانست و در تبیین دیدگاه مختار بیان داشت: مبحث لحاظات شارع هر چند به صورت تبعی در علم اصول گنجانده شده اما با فقدان آن بسیاری از مباحث اصولی لَنگ خواهند شد لذا چه بهتر که مبحث عالم لحاظات را به صورت یک بحث مستقل و غیر تبعی مورد بررسی قرار دهیم و آنرا از حیث تأثیرگذاری بر سایر مباحث علمی اصولی در فرآیند اجتهاد بررسی کنیم.
وی در ادامه به مناسبت بحث از لحاظ شارع در موضوعات به اهمیّت اصل موضوعشناسی در اصول اشاره کرد و افزود: ما در زمینه موضوعات نیاز به نظریاتی مانند «تبدّل موضوعات» داریم که در صورت اهمیّت و اهتمام به این امر بسیار از مشکلات در پروسه اجتهاد خود به خود دفع خواهند شد.
رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: کشف نوع ارتباط مسائل مستجدّه با لحاظات شارع بسیار حائز اهمیّت است که آیا شارع نسبت به این موضوعات لحاظ دفعی دارد یا در این تشریع حکم برای این موضوعات به روح شریعت توجّه دارد؟ همچنین در صورت پذیرفتن نظریه روح شریعت، ما با اجتهاد چگونه میتوانیم با این فرایتند ارتباط بگیریم؟
وی حوزه نظریه‌پردازی در لحاظات شارع نسبت به اهداف را نیز از حوزههای مهم برشمرد و گفت: ما در این حوزه نقص جدّی داریم و بیشتر از اینکه به این عالم بپردازیم به عالم الفاظ پرداخته‌ایم.
عضو مجلس خبرگان رهبری در پایان به فوائد نظریه‌پردازی در باب لحاظات شارع اشاره کرد و افزود: اگر نظریه‌پردازی در موارد فوق کامل شود ما به یک نظریه اساسی در عالم لحاظ خواهیم رسید اما لازم است قبل از ورود به این حیطه مقدمتاً اعتائات، عنایات و اعتبارات را مورد واکاوی قرار دهیم که اگر در این سه حوزه کار مکفی انجام شود، خود راهی است که ما را به کشف ملحوظات راهنمایی میکند.
متن تقریر
بسم الله الرحمن الرحیم
بحث در این بود که یک سری از واژهها است که میتوانند ما را نسبت به وضعیّت حکم در قبل التشریع روشن کند و این امر، تحلیل و تمرکز بر این واژگان و بررسی اختلاف این واژگان نسبت به جایگاهشان را ضروری میکند. هر چند ما در اینجا در حدّ تعریف از این واژگان میگذریم چون قرار نیست مفصلاً تعریف این واژگان را مورد بررسی قرار دهیم بلکه هدفمان در این مقال رسیدن به امر دیگری است.
یکی از این واژگان لحاظات بود و گفتیم که در اصول و تجریه فقهی ما تحرّکات علمی وجود دارد که در این بخش به آن اشاره‌ای میکنیم و سپس فرق آنچه که وجود پیدا کرده و آنچه که ما به دنبال آن هستیم به عنوان عالم لحاظات شارع را بیان خواهیم کرد.
در اصول به عنوان یک مرحله تشریع حکم به لحاظ شارع توجه شده است که جایگاهش قبل از جعل حکم است، یکی مبحث اراده است و در اصول اراده را یکی از مبادئ حکم برشمردهاند.
در یکی از تحلیلهای اراده گفته شده که ما برای اراده یک ظرف ثبوت داریم و یک ظرف سقوط و گفته شده که وقتی که به متعلّق اراده عمل میشود آن عمل خارجی ظرف سقوط اراده است ولی ظرف ثبوت اراده داخلی است و آنچه که معروض اراده است ملحوظی است که از لحاظ به دست میآید که یکی از مواضعی که لحاظ مورد بررسی قرار گرفته، در این محطّ است.
در این موضع از این نیز بحث شده است که این لحاظ از طرفی طریقیّت دارد و از طرفی نیز موضوعیّت دارد. طریقیت الی الخارج دارد مثل لحاظ مصلحت یا یک عنوان و آن صورت ملحوظه خودش موضوعیت ندارد و از این باب که آینهای است که خارج در آن منعکس میشود، طریقیت دارد.
اما لحاظ موضوعیّت دارد برای اراده و اگر لحاظ نباشد و صورت لحاظ نباشد اراده نمیتواند بر آن عارض شود.
در بحث مبادئ تشریع، بحث اراده و ملحوظ به خاطر حلّ یک سری از مشکلات است که اصولی در تحلیلهای خود به آن برخورد داشته است. مثلاً در حلّ مشکل جمع بین حکم ظاهری و واقعی است که مصلحت در حکم ظاهری و واقعی چه جایگاهی دارد، بحث اراده و ملحوظات شارع مورد تحلیل قرار گرفته است.
همچنین در حلّ مشکل تضادّ احکام بحث از اراده و شوق و کراهت و لحاظات شارع مورد واکاوی و بررسی قرار گرفته است.
حل مشکل قیود اتّصاف ذات به مصلحت موضع دیگری است که بحث اراده و ملحوظات شارع در آن مورد بررسی قرار گرفته است. ذاتی است که متصف به مصلحتی است بر اساس برخی از قیودات خارجی و سؤال این است که قیودات خارجی چطور باعث میشود که شوق و اراده ایجاد شود و بحث ملحوظ پیش میآید.
یکی از مواضع دیگری که بحث اراده و ملحوظات مطرح شده در مقوله وضع است که در آنجا هم تصوّر لفظ مدّ نظر قرار گرفته و هم تصوّر معنا. و این موضع نیز از محطّات بررسی لحاظ است.
یکی دیگر از جاهایی که لحاظ مطرح شده است، مبحث استعمال لفظ است که حین الاستعمال یک لفظ در یک معنا لازم است که معنا لحاظ شود و در اینجا نیز سخن از لحاظ است.
بحث از لحاظات شارع در مبحث جعل طریقیّت برای ظنّ است. در اینجا گفته شده شارع وقتی که ظنّی را که شیئی از طریقیّت در آن وجود دارد را لحاظ میکند این لحاظ جعل به حساب نمیآید پس لحاظ در اصول ما لحاظ شده و این نشان میدهد که مدعای ما در اینکه عالمی با عنوان عالم لحاظات وجود دارد یک امر غریبی نیست و اصولیین به صورت غیر مستقلّ به آن پرداختهاند و بیشتر به عنوان یک بحث تبعی مطرح شده است.
حالا که به مبحث لحاظات شارع توجّه شده است و با فقدان آن بسیاری از مباحث اصولی لَنگ خواهند شد، چه بهتر که مبحث عالم لحاظات را به صورت یک بحث مستقل و غیر تبعی مورد بررسی قرار دهیم.
فرق این نوع نگاه به عالم لحاظات با نوع نگاهی که پیشنیان به آن کرده‌اند این است که در اصول سنّتی بحث از مباحثی بود که در ادامه تحلیلشان به لحاظات نیز توجهی داشتهاند ولی در بحث ما که به صورت مستقل به این مقوله مینگریم شروع بحث از عالم لحاظات است و تبعات آن به حیطههای دیگر هم میرسد.
ما در این بحث مستقل بحث را از عالم لحاظات شروع میکنیم و آنرا از حیث تأثیرگذاری بر سایر مباحث علمی اصولی در فرآیند اجتهاد مورد بررسی قرار میدهیم. در این نوع نگاه خود عالم لحاظات موطن نظریه‌پردازی قرار میگیرد.
در مباحث گذشته حول لحاظات به دنبال این نبودهاند که ملحوظات شارع چه هست و چگونه بدست میآید بلکه یک صورتی از ملحوظ را درنظر میگیرند تا یک توجیهی از چگونگی شکلگیری حکم را به دست بدهند و کاری به ملحوظ ندارند که از حیث ماهوی و اصناف چیست؟ در حالیکه ما به دنبال این هستیم که آنچه که اصولییون به عنوان نقطه ثقل حلّ مشاکل در مباحث پیشگفته مدّ نظر قرار میدادند، از حیث استقلالی و ماهوی چیست؟
بر اساس بحثی که در جلسه گذشته داشتیم گفتیم که ما در لحاظات سه حوزه داریم؛ یکی لحاظ متوجه به موضوعات که حوزه بسیار مهمی است.
یکی از اشکالاتی که متوجّه حوزه موضوعشناسی امروز در حوزه است این است که ما توجه خوبی به لحاظات شارع در این حیطه نکردهایم.
اصل موضوعشناسی در اصول سنّتی ما به آن توجه نشده است و به ویژه این نظریهای که امام دادهاند با عنوان «تبدّل موضوع» بحثی است که باید ریشهای به آن پرداخته شود.
من در یک کنفرانسی به این مطلب اشاره کردم که ما در قم به نظریه «تبدل موضوع» رسیدهایم که این نظریه به خوبی میتواند یک ربط وسیعی بین فقه و واقعیّت ایجاد کند. تبدّل موضوع خاستگاهش نظامهای اجتماعی است و نظامهای اجتماعی به موضوعات اجازه نمیدهند که حالت ایستا داشته باشند و اینها را عوض خواهند کرد و قلب ماهیّت میکنند نسبت به موضوعات و این نظریه اگر ثابت شود و به آن التزام داشته باشیم باید برای کارکردهای موضوعشناسی و جایگاه آن اهمیّت ویژهای بدهیم.
ما باید در لحاظات شارع نسبت به موضوعات نظریه داشته باشیم و یک فرع آن این است که بدانیم ارتباط مسائل مستجدّه که دائم در حال خلق شدن هستند با لحاظات شارع نسبت به موضوعات چیست؟ آیا شارع لحاظ دفعی میکند و اگر اینطور است ما با اجتهاد چگونه با این فرآیند ارتباط بگیریم؟
یکی دیگر از ضروریات نظریه‌پردازی، نظریه‌پردازی در لحاظات متعلق به حکم است و باید بحث شود که آیا حکم به صورت تک تک مورد لحاظ شارع قرار گرفته یا شارع یک دائرهای احکام را لحاظ کرده و نسبت به وجه مشترک آنها صدور حکم کرده است. شارع حتماً احکام را در کنار احکام دیگر دیده و در مقام تشریع برآمده است که به وجه مشترک آنها «روح الشریعه» گفته میشود که به مصابه یک نقشه کلّی به هم پیوسته است که احکام را با یکدیگر مرتبط میکند.
عالم اهداف یک عالم دیگری است که ما در آن نقص جدّی داریم و بیشتر از اینکه به این عالم بپردازیم به عالم الفاظ پرداخته‌ایم. ما در این زمینه فقط یک موادّ خامی داریم که گاه و بی گاه مطرح شده است.
اگر نظریه‌پردازی در موارد فوق کامل شود ما به یک نظریه اساسی در عالم لحاظ خواهیم رسید در کنار یک نظریات خُرد که پرداختن به آنها نیز ضرورت دارد.
بحث دیگری که در اینجا مطرح است این است که ما با چه روشی باید لحاظات را کشف کنیم و این یک بحث روششناسی است که ما را در کشف اعتبارات و اهتمامات و اعتنائات نیز کمک میکند و این یک بحث روششناسی است که در حدّ چند جلسه بعدا ارائه خواهیم داد.
آیا ارشاداتی در دین آمده که چگونه به ملحوظات شارع دست پیدا کنیم؟ آیا عقل در این زمینه یارای کمک به ما در کشف ملحوظات را دارد؟ اگر بپذیریم که عالم لحاظات مهم است و بپذیریم که کشف ملحوظات به صورت سنخبندی شده آثارش را بر استنباطات میگذارد و استنباطات را هوشمند میکند، این نکته مهم است که چطور باید به این ملحوظات دست پیدا کنیم؟
اینها سؤالاتی هستند که در بحث روششناسی ملحوظات شارع باید پاسخ داده شوند.
از بحث لحاظات که خارج شویم به بحث اهتمامات میرسیم و بحث اهتمامات اگر خوب شناخته شود خود راهی است که میتواند ما را به کشف ملحوظات راهنمایی کند. ممکن است ابتدائا ما نتوانیم به عالم ملحوظات مباشرتا وارد شویم ولی اهتمامات یک سرنخهایی است که هم خودشان فی نفسه مهم است و هم ما را بر وضعیّت لحاظات واقف و آگاه میکند.
مرحله بعد از اهتمامات، اعتائات و بعد از آن عنایات است و در مرحله آخر به اعتبارات میرسیم و پس از آنکه اینها را بیان کردیم یک تعریفی ما از نظریه فقهی ارائه میدهیم که مبحث نظریه در حوزه هنوز پانگرفته است.