به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، در جلسه ششم درس خارج فقه فرهنگ اسلام که روز پنج شنبه مورخه 7 دی 96 در دفتر ایشان برگزار شد، به بیان حرمت بیان ترویجی هنجارشکن و ادله آن پرداخت و گفت: بیان ترویجی نامشروع و آسیب زا، فی ذاته از محرمات قطعیه شرعیه است که حرمت آن به خاطر اضرار به جامعه است و ادله قرآنی و روایی فراوانی در مورد حرمت آن وجود دارد.
استاد اراکی در ادامه ابراز داشت: ما برای شخصی حاکمیت قائل هستیم که از سوی خدا مجاز باشد که حاکم باشد و شرط مجاز بودن این است که فقه داشته باشد و بداند خدا چه گفته است و سپس عادل باشد یعنی بدان چه خداوند امر کرده است عمل کند و این شرط حاکمیت است که در صورت عمل نکردن عزل می شود و اگر هم عزل نشد، فی ذاته منعزل است و اطاعتش جایز نیست و این بر خلاف دیدگاه سیاسی دنیاست.
ایشان با استناد به آیه شریفه سوره نور گفت: اصل ترویج فاحشه در جامعه با ابزار متفاوت فی نفسه حرام است و امروزه مصادیق فراوانی دارد که بارزترین آن انتشار اعمال زشت در شبکه های اجتماعی بالاخص تلگرام است و گناه این عمل مساوی با انجام همان فعل حرامی است که مرتکب شده است.
این استاد درس خارج در پایان به روایات متعددی در همین زمینه اشاره کرد و گفت: اگر فقه فرهنگ در جامعه رواج داشت و رسانه ها بدان عمل می کردند اخلاق جامعه ما درست می شد زیرا جامعه ما از دین دار ترین جوامع است و در مناسک مذهبی این مساله روشن است و برای زیارت های متفاوت می توان این مساله را مشاهده کرد و نباید از اخلاق جامعه گلایه داشت.
تقریر کامل درس
بیان ترویجی هنجارساز
ما دوگونه بیان ترویجی هنجار ساز داریم:
1ـ هنجارهای مناسب را ترویج کند. (ادله آن بیان شد)
بیان شد که اگر رفتار اجتماعی بود که باید هنجار اجتماعی شود وظیفه دولت است تا از ابزارهایی که در اختیار دارد این کار را انجام دهد. رسانه های اجتماعی مقوله حکومتی است.
برخی می گویند رسانه اجتماعی باید از دولت جدا باشد که این سخن منطقاً و عملاً درست نیست و در کل دنیا این رسانه ها در اختیار دولت است. در کشورهای اروپایی رسانه ها دولتی هستند اما ابزار نظارت بر رسانه ها متفاوت است که فرصت ها را برای رسانه های غیر دولتی مضیق می کنند و از رسانه های دولتی پشتیبانی می کنند که با این کار رسانه های خرد اثر چندانی ندارند. پس این مساله از امور طبیعی ساختار جامعه است که رفتارهای اجتماعی در اختیار دولت باشد و الا دیگر این دولت قدرت چندانی نخواهد داشت. دولت باید سامان ده رفتارهای اجتماعی باشد.
گاهی در نظام سیاسی گفته شده است که تفکرهای سیاسی غربی و مادی گرایانه، اصولاً ظالم هستند و اصل در بشر ظلم است و قبول ندارند که حکومت عدلی وجود داشته باشد. حکومتی که هم قدرت داشته باشد و هم بتواند از این قدرت در راستای عدل بهره برداری کند. (ما سخنان آنان را بررسی کرده ایم)
در این نگاه آنان می گویند هرچه بتوانیم رفتارهای اجتماعی را از دولت جدا بکنیم، شر این دولت کمتر می شود. اصولاً مبنای دمکراسی طبق تقلیل شر دولت است. مبنای تقسیم دولت یا قوا بر تقلیل شر دولت است. اصل دولت این است که شر باشد و این نگاه با دیدگاه ما که دولت ها را الهی می دانیم و خدا را حاکم می دانیم، متفاوت است.
ما برای شخصی حاکمیت قائل هستیم که از سوی خدا مجاز باشد که حاکم باشد و شرط مجاز بودن این است که فقه داشته باشد و بداند خدا چه گفته است و سپس عادل باشد یعنی بدان چه خداوند امر کرده است عمل کند و این شرط حاکمیت است که در صورت عمل نکردن عزل می شود و اگر هم عزل نشد، فی ذاته منعزل است و اطاعتش جایز نیست.
این مبنا متناقض با تفکر سیاسی دیگران است و به همین خاطر زمانی که می گوییم رسانه باید در اختیار حاکمیت باشد یعنی در اختیار مدیریت عادلانه جامعه باشد و در غیر این صورت منجر به هرج و مرج، شکاف اجتماعی و عدم انسجام اجتماعی خواهد شد.
2ـ ترویج رفتارهای نامشروع و آسیب زا؛
تا کنون نسبت به ترویج رفتارهای سازنده و مفید سخن گفتیم.
این نوع بیان ترویجی نیز از محرمات قطعیه شرعیه است. رفتاری که محرم فی ذاته باشد یا به خاطر اضرار به جامعه محرم است. ترویج چنین رفتاری شرعاً حرام است و ادله قرآنی و روایی فراوانی داریم.
در سوره نور آیه 19فرمود: (إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون)
فاحشه به معنای گناه و رفتار زشت است. در لسان العرب چنین آمده است: «والفاحشة القبیح من القول والفعل». فاحشه به شکلی ناهنجاری است.
هم چنین در لسان العرب آمده است: «و کل خصلة قبیحة فهی الفاحشة من الاقوال و الافعال»؛ پس بر هر فعل زشتی کلمه فاحشه صدق می کند.
مفردات راغب می گوید: «والفاحشة ما عظم قبحه من الافعال و الاقوال»
ظاهر شرط عظمت و بزرگی در مفهوم فاحشه لحاظ نیست و قول لسان العرب صحیح تر به نظر می رسد.
از آیه شریفه دو قاعده استفاده می شود:
اصل حرمت اشاعه فاحشه با هر وسیله؛ چیزی که خبر آن به مردم برسد مانند اینکه در سایت ها و تلگرام قرار داده شود که بارزترین مصداق تشیع فاحشه است.
شخصی کار اشتباهی انجام داده است و همان کار را در فضای مجازی منتشر می کنند.
آیه شریفه فقط مساله اشاعه فاحشه را بیان نفرموده است و حب اشاعه فاحشه نیز بیان شده است؛ بنابراین اداره مخابراتی که «یحبون أن تشیع الفاحشة» است شامل آیه می شود. این مساله تعارف نیست بلکه اگر شخصی به اشاعه فاحشه کمک کرد و به شکلی زمینه سازی کرد، آیه بر او صدق می کند. کلمه «یحب» کاشف می خواهد.
هر چه کاشف از «حب» باشد مصداق عذاب ألیم است. یکی از کواشف حب، اعانه بر اثم یا اعداد مقدمات منتهی بر این اشاعه است. خود این مقدمات فی نفسه حرام است نه اینکه به تبع آن و از باب مقدمه فعل حرام، حرمت داشته باشد گرچه از باب مقدمه حرام نیز می تواند حرام باشد. پس حرمت در اینجا غیری تنها نیست بلکه حرمت نفسی دارد. مقدمه بودن ملازم با حکم است.
اگر تزاحم در کار نباشد یا فعل اکراهی نباشد همان طور که بیان شد نفس کار حرام است. اگر فعل اکراهی باشد این گونه نیست یا اگر از باب تزاحم باشد که امر دائر شود بین فعل حرام و کار واجب که این نیز اشکال ندارد مانند این که بخواهد با کتک زدن، شخص غریقی را نجات دهد که بین وجوب نجات غریق و حرمت ایضا تزاحم است و این حرام از بین می رود تا وجوب شکل گیرد.
پس در آیه حب اشاعه خود مستقلاً تحریم شد.
علاوه بر این آیه شریفه، روایاتی نیز وجود دارد که برخی مصادیق اشاعه فاحشه را مطرح کردند و برخی نیز در مورد تمام اشاعه فحشا سخن گفته اند.
روایتی که مصادیق را ذکر می کنند بیان می کنیم:
روایت اول
«سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ مِنْ إِخْوَانِی یَبْلُغُنِی عَنْهُ الشَّیْءُ الَّذِی أَکْرَهُهُ فَأَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِکَ فَیُنْکِرُ ذَلِکَ وَ قَدْ أَخْبَرَنِی عَنْهُ قَوْمٌ ثِقَاتٌ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ أَخِیکَ فَإِنْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسُونَ قَسَامَةً وَ قَالَ لَکَ قَوْلًا فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ لَا تُذِیعَنَّ عَلَیْهِ شَیْئاً تَشِینُهُ بِهِ وَ تَهْدِمُ بِهِ مُرُوءَتَهُ- فَتَکُونَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ- إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ.» کافی، ج 8 ص 147
چیز بدی از برخی برادرانم به گوش می رسد و سوال می کنم که آیا تو چنین کاری انجام داده ای؟ انکار می کند در حالیکه خبر این فعل زشت را افراد ثقه به من داده اند.
حضرت فرمودند: گوش و چشم خود را تکذیب کن و بر صحت حمل کن. اگر تعداد زیادی قسم خوردند که این کار را انجام داده و خودش گفت که انجام نداده ام او را تایید کن و ما بقی را تکذیب کن. هیچ قول و فعلی از او به دیگران پخش نکن اگر سبب منقصتی در او باشد. چیزی که آبروی او را می ریزد بیان نکن.
روایت دیگر
این روایت عام است و مخصوص نقل و اذاعه مومن نیست.
« عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أَذَاعَ فَاحِشَةً کَانَ کَمُبْتَدِئِهَا وَ مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَیْءٍ لَمْ یَمُتْ حَتَّى یَرْکَبَهُ.» اصول کافی ج 2 ص 356
شخصی که عمل زشتی را ترویج کند نظیر انجام دهنده آن است.
ظاهر این است که به لحاظ حکم این روایت بیان شده است و اشاعه عمل همان حکم را دارد.
نظیر اینکه برخی اعمال زشتی که در جامعه انجام می شود در تلگرام قرار می دهند با اینکه خود شخص این کار را انجام نداده است اما حکم گناهش نظیر همان شخص خواهد بود و در تمام اعمال زشت این سخن جاری است.
روایت دیگر
مرحوم صدوق نیز روایتی به همین مضمون دارد که می فرماید:
«وَ بِإِسْنَادٍ تَقَدَّمَ فِی عِیَادَةِ الْمَرِیضِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی حَدِیثٍ قَالَ: وَ مَنْ سَمِعَ فَاحِشَةً فَأَفْشَاهَا کَانَ کَمَنْ أَتَاهَا وَ مَنْ سَمِعَ خَیْراً فَأَفْشَاهُ کَانَ کَمَنْ عَمِلَهُ.» وسائل الشیعة، ابواب احکام العشرة، باب 157 حدیث 5
شخصی که کار زشتی را ترویج کند مانند این است که آن را انجام داده است و شخصی که کار خیری ترویج کند ثواب انجام آن عمل را به او خواهند داد.
نکته: اگر گزارش تخلفی را به مسئولی برای اصلاح دهد این مساله ترویج نیست. اما گزارش عمل زشت را به جامعه دادن گناه است و قبح عمل زشت از بین می رود. زمانی که خبر اختلاس یا دزدی فلان مسئول منتشر می شود همین قبح از بین می رود و شاهد دزدی و اختلاس فلان مسئول یا برادر و بستگانش هستیم.
اگر شخصی کار غلطی انجام داده است باید محاکمه و مجازات شود اما پخش کردن خبر در جامعه درست نیست.
اگر فقه فرهنگ در جامعه رواج داشت و رسانه ها بدان عمل می کردند اخلاق جامعه ما درست می شد. جامعه ما از دین دار ترین جوامع است و در مناسک مذهبی این مساله روشن است و برای زیارت های متفاوت می توان این مساله را مشاهده کرد و نباید از اخلاق جامعه گلایه داشت.
مسئول اصلی فساد در جامعه ما رسانه ها هستند و این را بدون مبالغه عرض می کنم و دلیل این مشکل نیز عدم پایبندی به فقه رسانه و فقه فرهنگ است.
اینکه در روایت می فرماید: «الفقه ثم المتجر» تنها مخصوص بازرگانی نیست بلکه در تمامی امور جریان دارد.
ابتدا باید فقه را یاد گرفت و بعداً به امر زندگی پرداخت./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر