به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، در ﭘﺮﺗﻮ حکمت متعالیه، ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺠﻠﻲ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻫﻤﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎی وﺟﻮد از ﻗﺒﻴﻞ ﻋﻠﻢ، ﻗﺪرت و ادراک را دارا است. محمد بید هندی و همکاران در مقاله ای تحت عنوان «اخلاق زیست محیطی در حکمت متعالیه» ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺟﺪﻳﺪ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﻧﻈﺎم واره ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ پرداخته و اراﺋﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻮﻳﻨﻲ ﺑﺮای آن را در نوشتار خویش دنبال می کنند. در ادامه گزارشی از آن تقدیم حضور خوانندگان گرامی می گردد.
به اعتقاد نگارندگان، ﺟﻬﺖ روﺷﻦ ﺗﺮ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻳﻌﻨﻲ «اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ» اﺑﺘﺪا ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﺳﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ اﺑﻌﺎد اﺧﻼق ﻛﺎرﺑﺮدی را ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﻮد. به باور آنان، ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ رﻫﻨﻤﻮن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﺣﻮزه اﺧﻼق اﺷﺎره ﻛﺮد: اﺧﻼق ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ، اﺧﻼق ﻫﻨﺠﺎری و اﺧﻼق ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ (ﻓﺮا اﺧﻼق).
اﻟﻒ) اﺧﻼق ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ: ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻠﻤﻲ اﺧﻼق اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺪفـ آن ﻛﺴﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ از اﺧﻼق است. ﻋﺎﻟﻢ اﺧﻼق ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ دﻳﺪﮔﺎﻫ ﻬﺎی اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد و اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎﻫ ﻬﺎ را ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﺮح رﻳﺸﻪ «ﻋﻠﻲ» آﻧ ﻬﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ.
ب) اﺧﻼق ﻫﻨﺠﺎری: ﺑﻪ روﻳﻜﺮد ﻫﺎی اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﺎ ﻣﻲﭘ ﺮدازد و ﺗﻼﺷﻲ اﺳﺖ ﺑﺮای ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎی ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع از ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﻼﻧﻲ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﻛﺪام اﻋﻤﺎل درﺳﺖ اﻧﺪ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰی اﺧﻼﻗﺎً ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ.
ج) اﺧﻼق ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ( ﻓﺮا اﺧﻼق ) : ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺧﻼق اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻀﺎف «ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺧﻼق» را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ. ﻓﺮا اﺧﻼق ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺧﻮب ، ﺑﺪ ، درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ. اﺧﻼق ﻛﺎرﺑﺮدی ﻧﻴﺰ در ﺣﻘﻴﻘﺖ زﻳﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺧﻼق ﻫﻨﺠﺎری اﺳﺖ ﭼﻪ اﻳﻨ ﻜﻪ روش ﺑﺤﺚ در اﺧﻼق ﻫﻨﺠﺎری، روش اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ و ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ و در واﻗﻊ اﺧﻼق ﻛﺎرﺑﺮدی ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻛﺎرﺑﺮد و ﺗﻄﺒﻴﻖ اﺳﺘﺪﻻل ﻫﺎ، اﺻﻮل، ارزش ﻫﺎ و اﻳﺪه آل ﻫﺎی اﺧﻼﻗﻲ درﺑﺎرة رﻓﺘﺎر ﻫﺎی اﺧﻼﻗﻲ. اﺧﻼق ﻛﺎرﺑﺮدی ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻃﻼق ﺑﺮ اﺧﻼق ﺣﺮﻓﻪای، ﺣﻮزه ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻳﮕﺮی ﻫﻤ ﭽﻮن اﺧﻼق ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ را ﻧﻴﺰ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ.
ﺑﺎ روﺷﻦ ﺷﺪن ﺣﻮزه ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺧﻼق و ﺑﺤﺚ در ﺧﺼﻮص اﺧﻼق ﻛﺎرﺑﺮدی اﻛﻨﻮن ﻣﻲ ﺗﻮان اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ را ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎی اﺧﻼق ﻛﺎرﺑﺮدی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد ﻛﻪ در ﺻﺪد اﺳﺖ ﺑﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻫﺎ و ﻛﻨﺶ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺴﺎن و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺷﺌﻮﻧﺎﺗﺶ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎید؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﻼﺷﻲ اﺳﺖ ﺟﻬﺖ ارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎن ﺑا ﻃﺒﻴﻌﺖ.
نگارندگان ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ دور ﻧﻤﺎﻳﻲ ﺟﺰ در ﭘﺮﺗﻮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎی ﻣﺘﻘﻦ و ﻣﺤﻜﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ دارای ﺻﺒﻐﻪ دﻳﻨﻲ و اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻣﻴﺴﻮر ﻧیست. ﻧﻈﺎم ﻓﻠﺴﻔﻲ «ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ» ﺑﺎ داﺷﺘﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎی ﻧﺎب ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد رﻳﺸﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﺮﻗﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم دارد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ را ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺑﺮای ﺣﻞ ﺑﺤﺮان ﻫﺎی زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﭼﺎره اﻧﺪﻳﺸﻲ ﻛﻨﺪ.
اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟیه
اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻛﻪ از دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه در ﺻﺪد اﺳﺖ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ آﻣﻮزه ﻫﺎی ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع «ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ» ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﻮد ﺑﭙﺮدازد و ﺳﭙﺲ ﭘﻴﺎﻣﺪ ﻫﺎی به کارگیری اﻳﻦ آﻣﻮزه ﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ.
ﻣﻌﺎﻧﻲ وﺟﻮد
اﻟﻒ) ﻣﻌﻨﺎی اﻧﺘﺰاﻋﻲ (ﻋﻘﻠﻲ) ﻛﻪ در واﻗﻊ «وﺟﻮد اﺛﺒﺎﺗﻲ» ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد از ﻣﻌﻘﻮﻻت ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﻮﻃﻨﻲ ﺟﺰ ﻋﻘﻞ ﺑﺮای آن ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد؛ ب) ﻣﻌﻨﺎی ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﻋﺪم و ﭼﻴﺰی ﻧﺒﻮدن، از ذات آن ﻣﺘﻤﻨﻊ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻧﻀﻤﺎم آن ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺎت ﻋﺪم ﺑﺮ آن ﻣﺎﻫﻴﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻤﺘﻨﻊ ﮔﺮدد. در اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ از وﺟﻮد، وﺟﻮدات اﻣﻜﺎﻧﻴﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﻫﻮﻳﺎت آن وﺟﻮد واﺣﺪ و ﻋﻴﻦ رﺑﻂ و ﺗﻌﻠﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در واﻗﻊ ﭼﻴﺰی ﺟﺰ ﺷﺌﻮﻧﺎت ذات ﺣﻖ و ﺗﺠﻠﻲ ﺻﻔﺎﺗﻲ واﺟﺐ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﮔﺮدﻧﺪ .
وﻗﺘﻲ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﻴﺮاﻣﻮن وﺟﻮد ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰی ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻨﺸﺄ اﺛﺮ ﺑﺎﺷد وﺟﻮد اﺳﺖ و وﻗﺘﻲ ﺻﺤﺒﺖ از ﻣﻨﺸﺄ اﺛﺮ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﻣﻲﺷﻮد، اﻋﺘﺒﺎر داﺷﺘﻦ وﺟﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺼﻮری و ذﻫﻨﻲ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ، از ﺳﺎﺣﺖ آن ﻃﺮد ﻣﻲ ﮔﺮدد. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳن وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮک اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﺎ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﻫﺮ دو، ﻣﻮﻃﻦ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﺟﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻴﻦ ﻧﺪارد.
از ﻧﻈﺮ ﻣﻼﺻﺪرا ﻫﺮ ﻳﻚ از اﺷﻴﺎء در ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ دارای ﻣﺮاﺗﺒﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛه ﻋﺒﺎرت اند از:
1. ﻣﻮﺟﻮدی ﻛﻪ وﺟﻮدش ﺗﻌﻠﻖ و ﺗﻘﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻧﺪارد (ﻫﻮﻳﺖ ﻏﻴﺒﻴﻪ، ﻏﻴﺐ ﻣﻄﻠﻖ) ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮدی ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از داﻳﺮه اﺳﻢ و رﺳﻢ ﺧﺎرج اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﻌﺮﻓت و ادراک واﻗﻊ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد.
2. ﻣﺮﺗﺒﻪ ای از وﺟﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻏﻴﺮش اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد ﻣﻘﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻘﻮل، ﻧﻔﻮس، اﻓﻼک، ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻣﺮﻛﺒﺎت و ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﺎﺻﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن، درﺧﺖ و ﺳﻨﮓ اﺳﺖ.
3ـ ﻣﺮﺗﺒﻪ ای از وﺟﻮد ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻛﻪ ﻋﻤﻮم آن ﺑﺮ ﺳﺒﻴﻞ ﻛﻠﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ. وﺟﻮد ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺑﺪون اﻧﻀﻤﺎم ﺑﻪ ﭼﻴﺰی دﻳﮕﺮ، ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺧﺎرﺟﻴﻪ از ﻣﺮاﺗﺐ و ﺗﻌﻴﻨﺎت و ﺗﻄﻮرات اﻳﻦ وﺟﻮد ﻣﻨﺒﻌﺚ ﺷﺪه و در ﻋﺮف ﺻﻮﻓﻴﻪ «اﻟﺤﻖ اﻟﻤﺨﻠﻮق ﺑﻪ» و «ﺣﻘﻴﻘﻪ اﻟﺤﻘﺎﻳﻖ» ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ. اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺟﻮد ﺑﻪ ﺗﻌﺪد ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ. با ﻗﺪﻳﻢ، ﻗﺪﻳﻢ و ﺑﺎ ﺣﺎدث، ﺣﺎدث اﺳﺖ. ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪی ﻓﻮق ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ دﻳﮕﺮی ﭼﻮن ﻻ ﺑﺸﺮط، ﺑﺸﺮط ﺷﻲ و ﺑﺸﺮط ﻻ ﻧﺸﺎن داده ﻣﻲ ﺷﻮد.
ﺑﺪون ﺷﻚ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻘﻮق ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ، ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺎﺋﻨﺎت اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در آن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ ﭘﻴﻮﻧﺪی ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ دارد. در واﻗﻊ ﺑﺎ اﻳن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪی ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم (ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج) هم پوشانی دارد.
اﺣﻜﺎم وﺟﻮد
اﻟﻒ) ﻗﺎﻋﺪة بسیطة الحقیقة: ﻣﻼﺻﺪرا در ﺑﻴﺎن این که واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد در ﻋﻴﻦ وﺣﺪت و ﺑﺴﺎﻃﺖ، ﺟﺎﻣﻊ ﺟﻤﻴﻊ وﺟﻮدات اﺳﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ. واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد وﺟﻮدی اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻴﻊ ﺟﻬﺎت و ﺣﻴﺜﻴﺎت ﺑﺴﻴﻂ و ﻋﺎری از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺖ، ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺟﻬﺖ و ﻳﺎ ﺟﻬﺎﺗﻲ دارای ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻧﺪ. ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدی ﻛﻪ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ9 ﺑﺴﻴﻂ و ﻋﺎری از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎﺷﺪ در ﻋﻴﻦ وﺣﺪت و ﺑﺴﺎﻃﺖ ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﻪ اﺷﻴﺎء و اﻋﻴﺎن وﺟﻮدی. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ وﺟﻮد واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدی و ﻫﺮ وﺟﻮدی اﺳﺖ.
ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻌﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ اﺷﻴﺎء را ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ دﻟﻴﻞ ﻓﻮق ﭘﺎﺳﺦ داد. آن جا ﻛه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ: «مع کل شیء لابمقارنه و غیر کل شیء لا بمزایله؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻧﻪ این که هم نشین آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻓﺮق دارد ﻧﻪ این که از آﻧﺎن ﺟﺪا و ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت ﻻزم اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ذات ﺣﻖ ﻣﻨﺰه و ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ از ﻣﻤﻜﻨﺎت و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮد و ﻣﻮﺟﻮدی ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ذات اﺳﺖ.
ب) ﻋﻴﻨﻴﺖ وﺟﻮد ﺑﺎ ﻧﻌﻮت ﺧﻮﻳﺶ: وﺟﻮد در ﺟﻤﻴﻊ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدی ﻋﻴﻦ ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت و ﺳﺎﻳر ﻛﻤﺎﻻت دﻳﮕﺮ اﺳﺖ. ﻫﻮﻳﺖ اﻟﻬﻴﻪ ﺑﺤﺴﺐ ﻧﻔﺲ ذات، ﺳﺎری در ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎء اﺳﺖ و ﭼﻮن راﺑﻄﻪ ﻋﻠﻴﺖ ﺑﻴﻦ وﺟﻮدات ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ. آن چه از ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻓﺎﺿﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد وﺟﻮدات ﺧﺎﺻﻪ اﺳﺖ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻠﻢ، ﻗﺪرت و ﻛﻤﺎﻻت وﺟﻮدی در ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺳﺎری اﺳﺖ و ﻋﻴﻦ اﺷﻴﺎء اﺳﺖ. از ﻃﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﻋﻠﻢ، ﻗﺪرت و ﺳﺎﻳﺮ ﻛﻤﺎﻻت وﺟﻮدی دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادراک و ﺣﻴﺎت از ﺷﺌﻮن وﺟﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻴﻨﻴﺖ دارﻧﺪ.
ﻣﻼﺻﺪرا در اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ اﻋﻼم ﻣﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻳﻚ ﻧﺤﻮه از وﺟﻮد اﺳﺖ. او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﺴﺎﻛﺮش (ﺗﻮاﺑﻊ و ﻟﻮازم ﺧﻮد) ﻣﻲ آﻳﺪ. اﮔﺮ ﻗﻮل ﻣﻼﺻﺪرا را در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺸﻜﺎﻓﻴﻢ، ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﻫﺎ و ﻣﻼﺋﻜﻪ ﺑﻠﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺷﺌﻮن ﺧﻮﻳﺶ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻤﺎدات و ﻧﺒﺎﺗﺎت، از ﻋﻠﻢ، ادراک، ﺣﻴﺎت و ﻗﺪرت ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﭘﺮدازش اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ذاﺗﻲ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ.
ج) ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺎرﺟﻲ وﺟﻮد: ﺑﺎ اﻧﺪک ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﺎرﺟﻴﺖ وﺟﻮد ﭘﻴﻮﻧﺪی ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﻲ و ذاﺗﻲ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ. ﭼﻪ این که اﺻﻮﻻً در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ و ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﺎرﺟﻲ اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ آن را در اﻓﻘﻲ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻛﺎﺋﻨﺎت ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲ دﻫﺪ (ﻛﺜﺮت در ﻋﻴﻦ وﺣﺪت(
برای این که اﻳﻦ ﻗﺴﻢ از اﺣﻜﺎم وﺟﻮد (ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺎرﺟﻲ وﺟﻮد) ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮔﺮدد ﺿﻤﻦ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ در ﻫﻢ ﺗﻨﻴﺪﮔﻲ آن ﺑﺎ دو رﻛﻦ اﺻﻠﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺸﻜﻴﻚ وﺟﻮد و وﺣﺪت وﺟﻮد ﻻزم اﺳﺖ ﺟﻬﺖ اراﺋﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺮی از اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ در اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻳﻦ دو رﻛﻦ اﺳﺎﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد.
وﺣﺪت ﺗﺸﻜﻴﻜﻲ وﺟﻮد
ﺣﻜﻴﻢ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻚ در ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻚ در واﻗﻊ. ﺗﺸﻜﻴﻚ در ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮد، ﻏﻴﺮ از ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد اﺳﺖ ﭼﻮن ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ و اﻣﺮ واﺣﺪ از اﻣﻮر ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ اﻧﺘﺰاع ﻧﻤﻲ ﺷﻮد. ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺼﺪاﻗﺶ ﻫﻢ اﻣﺮ واﺣﺪ دارای ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﺷﺪ، ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺸﻜﻴﻚ وﺟﻮد.
در ﺗﺸﻜﻴﻚ ﻋﺎﻣﻲ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﺗﺒﺎﻳﻦ ذاﺗﻲ، ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات در ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم و ﻻزم ﻛﻪ ﻫﻤﺎن «ﻣﻔﻬﻮم» وﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺷﺘﺮاک مفهومی دارﻧﺪ. ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺒﺎﻳﻦ ذاﺗﻲ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺎرج از ﻣﺘﻦ ذات آن ها ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﻳﻦ رو اﻃﻼق ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد ﺑﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﺎرﺟﻲ ﺧﺼﻴﺼﻪای اﻧﺘﺰاﻋﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ واﻗﻌﻲ.
در تشکیک خاصی (دیدگاه حکمت متعالیه) ﭘﺬﻳﺮش اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد ﺑﺎ اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﺑﻮدن وﺟﻮد و ﻻزم ذات داﻧﺴﺘﻦ آن ﺗﻔﺎوت دارد. در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻚ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد، ﺳﺒﺐ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﺘﻦ ذات ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻮﺟﻮدات ﺷﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻳﻚ ﻧﺤﻮه وﺣﺪت و ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ آن ها ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ از آن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﺷﺪت و ﺿﻌﻒ در ﻣﺘﻦ ذات، ﺑﻪ «ﺣﻘﻴﻘﺖ واﺣﺪه ذات ﻣﺮاﺗﺐ» ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد.
ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺎ اراﺋه اﻳﻦ ﻧﺤﻮه از ﺗﺸﻜﻴﻚ- ﻛﻪ ﺑﻪ «وﺣﺪت وﺟﻮد و ﻣﻮﺟﻮد» ﻧﻴز ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ- ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻐﺎﻳﺮی ﺑﻴﻦ اﺛﺒﺎت ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدات ﻣﺘﻜﺜﺮه ﺑا اﺛﺒﺎت وﺣﺪت وﺟﻮد و ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ذاﺗﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد. اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺤﺚ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ را در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎره ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﻢ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﺘﻘﻨﻲ از آن را از ﻻﺑﻼی ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻲ-ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻣﻼﺻﺪرا اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺤﺚ وﺣﺪت ﺷﺨﺼﻴﻪ وﺟﻮد را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺗﺤﻠﻴل ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ. ﮔﻮﻳﻲ ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺎ ﻃﺮح ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺪﻳﺪة ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻫﻤﭽﻮن رد اﻋﺘﺒﺎرﻳﺖ وﺟﻮد و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد، ﺗﺸﻜﻴﻚ وﺟﻮد و... ﻫﺪﻓﻲ ﺟﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ وﺣﺪت ﺷﺨﺼﻴﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺑﺮ اﺳﺎس وﺣﺪت ﺷﺨﺼﻲ وﺟﻮد، ﻛﺜﺮت از وﺟﻮد ﻣﻨﺘﻔﻲ اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ، ﺗﺸﻜﻴﻚ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﺜﺮت ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ در وﺟﻮد راه ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد راﺳﺘﻴﻦ در ﺗﻤﺎم دار ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ و او ﺣﻖ اﺳﺖ. ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺰ ﺣﻖ، وﺟﻮد ﺻﺮف و ﻣﻮﺟﻮد راﺳﺘﻴﻨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد.
اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺻﺮف و اﻳﻦ ﺣﻖ واﺣﺪ را ﺷﺌﻮن و ﺗﺠﻠﻴﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﺎرجی در ﻛﺴﺮت اﻋﻴﺎن و ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺘﺠﻠﻲ و ﻇﻬﻮر ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ. در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻇﻬﻮر و ﺗﺠﻠﻲ و ﺗﻌﻴﻦ، ﻛﺜﺮت ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲ ﮔﺮدد. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ او ﻫﻢ ﺣﻖ اﺳﺖ ﻫﻢ ﺧﻠﻖ، ﻫم ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ ﻫﻢ مُظهِر، ﻫﻢ وﺣﺪت اﺳﺖ ﻫﻢ ﻛﺜﺮت. اﻳﻦ ﻛﺜﺮتـ، اﻋﺘﺒﺎری ﻣﺤﺾ و ﻣﻮﻫﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ واﻗﻊ و وﺟﻮد ﻋﺎﻟﻢ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﺤﻘﻖ اﺳﺖ.
ﭘﻴﺎﻣﺪ ﻫﺎی ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻼﺻﺪرا در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ
ﻣﻼﺻﺪار ذﻳﻞ ﺑﺤﺚ اﺣﻜﺎم وﺟﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻗﺴﺎﻣﺶ، ﻣﻮﺿﻮع اﺧﻼق زﻳﺴﺖ محیطی در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ را وارد ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺟﺪﻳﺪی ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. او ﺑﺎ ﻃﺮح ﻗﺎﻋﺪة بسیطة الحقیقة ﺣﻀﻮر ﺧﺪا را در ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺣﻞ وﺟﻮدی ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ. ﺣﻀﻮری ﻛﻪ از اﻋﻠﻲ ﻋﻠﻴﻴﻦ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد (ﺟﻮﻫﺮ) ﺗﺎ اﺧﺲ ﻣﺮاﺣﻞ وﺟﻮدی (ﻫﻴﻮﻻ) ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود. ﺑا ﻃﺮح اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻌﻴﺖ وﺟﻮد ﺑﺎ ﺻﻔﺎت ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﻛه ﻫﺮ ﻧﻮع دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﺑﻲ ﺟﺎ و ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ در ﻃﺒﻴﻌﺖ، دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف در ﺗﺠﻠﻴﺎت ﺧﺪا ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد.
در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ وی ﺑﺎ ﻃﺮح ﻣﻮﺿﻮع «ﻋﻴﻨﻴﺖ (ﻣﻌﻴﺖ) وﺟﻮد ﺑﺎ ﻧﻌﻮت و ﺻﻔﺎت» ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ارزش ﻣﻲ دﻫﺪ. اﻳﺸﺎن اﻋﻼم ﻣﻲ دارد از آن جایی ﻛه وﺟﻮد اﻇﻬﺮ اﺷﻴﺎﺳﺖ و ﻇﻬﻮر ﻫﺮ ﭼﻴﺰی ﺑﻪ ﻇﻬﻮر و ﻧﻮراﻧﻴﺖ او اﺳﺖ ﻟﺬا وﺟﻮد در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ و در ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدی، ﻧﻮر و ﺣﻴﺎت اﺳﺖ.
وﺟﻮد در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ دارای ﻛﻠﻴﻪ ﻟﻮازم و آﺛﺎر ﻛﻤﺎﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻋﻠﻢ، ادراک، ﺣﻴﺎت، ﻗﺪرت، ﻧﻮراﻧﻴﺖ و... اﺳﺖ. اﻳﻦ ارزشﮔﺬاری ﺑﺮای وﺟﻮد اﻣﺮی ذاﺗﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻋﺘﺒﺎری و ﻋﺎرﺿﻲ. ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺎ ﻃﺮح اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع وﺟﻮد را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ادراک، ﺣﻴﺎت و ﻗﺪرت و... ﻣﺴﺎوی داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ. ﭘﺮ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﻧﺤﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﺟﺰا و ارﻛﺎن آن زﻧﺪه، ﭘﻮﻳﺎ و ﻣﺪرک اﺳﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﻗﺪاﺳﺖ، اﺣﺘﺮام و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺰد اﻧﺴﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ. ﺑﻲ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺎی اﻟﻬﻲ اﻧﺴﺎن را ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻐﻴﺮ و ﺟﻬﺎن را ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ. اﻧﺴﺎن ﻫﺎ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮﺷﻲ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ. ﺗﻮ ﮔﻮﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ارﺗﺒﺎط ﻓﺮدی ﺑﺎ ﻓﺮدی دﻳﮕﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ارﺗﺒﺎط ﻓﺮدی ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدی ﺑﻲﺟﺎن و ﻣﺮده.
اﻣﺎ ﻣﻼﺻﺪرا ﻛﺎر را در این جا ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﻲ دﻫﺪ. اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻃﺮح ﻣﻼﺻﺪرا در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﺔ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪی ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ، ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺣﺪت ﺷﺨﺼﻴﻪ وﺟﻮد و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺠﻠﻲ اﺳﺖ. وی در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺎﻧﺲ و ﺳﻨﺨﻴﺖ ذاﺗﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻟق ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﻳﺪ.
ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس آن چه در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج وﺟﻮد دارد ﭘﺮﺗﻮیی از ذات ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ. ﺳﺎﻳﻪ ای از وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻖ و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺣﻖ اﺳﺖ. ﻫﺮ آن چه در ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ (از ﺟﻤﺎد ﺗﺎ ﻧﺒﺎت و اﻧﺴﺎن) دارای ارزش اﻟﻮﻫﻲ اﺳﺖ. اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻴﻦ ﻫﻤﺎن ﺣﻖ اﺳﺖ، ﺧﻠﻖ ﻫﻤﺎن ﺣﻖ اﺳﺖ، ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺨﻠﻮق (ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدی) ﻫﻢ ﺟﻨﺲ اﻧﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﮔﺰاف ﻧﮕﻔﺘﻪ اﻳﻢ. (اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮی ﻛه ﭘﻴﺶ ﺗﺮ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﺠﺎﻧﺲ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ذات) ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺠﻠﻲ ذات ﺣﻖ اﺳﺖ. ﺳﺎﺧﺘﻪ ای ﺟﺪا از ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ، ﭼﺮا ﻛﻪ ﭘﺮﺗﻮ و ﺗﺠﻠﻲ ﺣﻖ اﺳﺖ.
ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﺸﻢاﻧﺪازی ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ در ﺧﺼﻮص ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ و دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدی آن اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ، ﺗﺼﻮﻳﺮی ﺧﺪاﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ. در اﻳﻦ ﻧﮕﺮش ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ از ﻇﻠﻤﺖ ﻣﺤﺾ رﻫﺎﻧﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ هم چنان که ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺌﻪای از ﻧﺸﺌﺎت رﺑﻮﺑﻲ از ﻧﻮراﻧﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﮔﺮدد.
در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ، اﻧﺴﺎن در ﻗﺒﺎل ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻮل اﺳﺖ. ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ و ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﺋﻲ از آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ. در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮی اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ در ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدی ذی ﺣﻴﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﻖ ﺳﻠﻄﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ. ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺷﺨﺺ زﻧﺪه ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد. ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮﺷﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺪﺷﻪ ای ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ وارد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد.
مقاله «اخلاق زیست محیطی در حکمت متعالیه» نوشته محمد بید هندی و همکاران است که در مجله «اخلاق پزشکی»، شماره 11، در بهار 89 انتشار یافته است.
120/د