به گزارش سرویس مبانی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 7 دی ماه 1395 در جلسه چهل و ششم درس خارج حکومتی فقه، به بیان روایات حرمت اضرار به نفس پرداخت.
خلاصه درس گذشته
آیت الله خاتمی با اشاره به ادله حرمت اضرار به نفس اظهار داشت: شش طائفه روایات در حرمت اضرار به نفس وجود دارد که اولین آن روایت مشهور لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام است که در گذشته مفصلا بحث شد.
وی خاطرنشان کرد: طایفه دوم روایاتی است که روزه گرفتن در سفر و یا در حالت مریضی را نهی کرده است و این روایات نشان می دهد که اگر انسان تشخیص دهد که روزه به انسان ضرر می رساند ترک آن واجب است؛ بنابراین حرمت ضرر رساندن به بدن از این روایات ثابت می شود.
خلاصه درس حاضر
آیت الله خاتمی در پاسخ به این شبهه که رخصت خداوند در روزه نگرفتن مسافر و مریض هدیه الهی است و رد هدیه حرمت ندارد؛ ابراز داشت: این که در روایات عدم وجوب روزه مسافر و مریض را هدیه الهی عنوان کرده اند بیان حکمت این حکم است.
وی افزود: لسان روایات در نهی از روزه مسافر و مریض، لسان حرمت است از طرفی نیز روزه در حال مرض به خود روزه دار واگذار شده است.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم با اشاره به طایفه سوم از روایاتی که بر حرمت اضرار به نفس دلالت داشت، خاطرنشان کرد: روایات متعددی از وضو گرفتن و غسل کردن کسی که آب برایش ضرر دارد نهی کرده اند و نهی در عبادات موجب فساد است بنابراین این دسته از روایات هم بر حرمت اضرار به نفس دلالت دارند.
تقریر درس:
ادله حرمت اضرار به نفس
در مقام بیان روایاتی بودیم. در لسان روایات روزه ای که مضر به بدن باشد را حرام اعلام کرده اند؛ در ادامه شبهه ای مطرح شد که اصل شبهه و جواب آن را با بیان جدید تقریر می کنیم.
شبهه
طبق روایتی مذکور علت حرمت روزه در حال سفر و مضر به جهت ضرر به نفس نیست بلکه حرمت آن به جهت رد کرامت و هدیه ای است که خدای متعال بیان کرده است. کما اینکه در روایات به این مساله اشاره شده است.
مستند اول شبهه
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ (این روایت می شود مرسله ابن ابی عمیر و مراسیله کمسانیده) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَصَدَّقَ عَلَى مَرْضَى أُمَّتِی وَ مُسَافِرِیهَا بِالتَّقْصِیرِ وَ الْإِفْطَارِ أَیَسُرُّ أَحَدَکُمْ إِذَا تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ أَنْ تُرَدَّ عَلَیْهِ. [1] پیامبر خدا فرمودند: خدای متعال بر مسافر و مریض هدیه ای داده است آیا بر شما خوش می آید که وقتی شما هدیه ای می دهید، هدیه شما را برگردانند؟!.
مستند دوم شبهه
و عنهم (عن عده من اصحابنا) عن احمد (احمد بن محمد بن عیسی) عن علی بن حکم (ثقه جلیل القدر) عن عبدالملک بن عتبه (از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السلام ثقه) عن اسحاق بن عمار(شیخ ، من اصحابنا، فتحی الا انه ثقه) عن یحیی بن ابی العلاء( من اصحاب الاصادق، ثقه کان قاضیا بالری؛ این روایت موثقه نامیده می شود) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّائِمُ فِی السَّفَرِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ- کَالْمُفْطِرِ فِیهِ فِی الْحَضَرِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَجُلًا أَتَى النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ فِی السَّفَرِ فَقَالَ لَا فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ عَلَیَّ یَسِیرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَصَدَّقَ عَلَى مَرْضَى أُمَّتِی وَ مُسَافِرِیهَا بِالْإِفْطَارِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ- أَ یُعْجِبُ أَحَدَکُمْ لَوْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ أَنْ تُرَدَّ عَلَیْهِ. [2] امام صادق علیه السلام فرمودند: کسی که در ماه مبارک رمضان به مسافرت برود و روزه دار باشد مانند کسی است که در حضر روزه خوار باشد. (چقدر این کار بد است.) مردی خدمت پیامبرخدا آمد و گفت یا رسول الله در ماه رمضان روزه دار باشیم یا خیر؟ حضرت فرمود خیر. آن مرد گفت روزه گرفتن در در سفر برای من آسان است. رسول الله در پاسخ فرمودند: خدای متعال برای مریض و مسافر هدیه ای داده است آیا بر شما خوش می آید که وقتی شما هدیه ای می دهید، هدیه شما را برگردانند؟!.
بنابراین مستشکل می گوید اینکه در روایات آمده است مریض و مسافر روزه نگیرد به جهت ضرر نیست بلکه به جهت لطف الهی و نهی از رد هدیه الهی است.
جواب
این یکی از حکمتهای منع روزه در مسافرت و در حال مرض است. مانند حکمتی که در عده زن برای مرگ شوهرش است که برای جلوگیری از اختلاط میاه باید عده نگه دارد؛ لذا اگر یقین داشته باشیم که این زن سالها بچه دار نشده الان هم بچه دار نمی شود لذا لازم نیست عده نگه دارد، سخن صحیحی نیست زیرا اختلاط میاه یکی از حکمتهای وجوب عده است نه علت آن.
توضیح ذلک
اولا اینکه فرموند مریض افطار کند حکمتش این است که هدیه الهی است. تمام احکام مصلحت و مفسده دارند پس این روایات حکمت را بیان کرده اند که نافی اصل حکم نیست. هدیه، حیثیت تعلیله حکم است و حیثیت تقییدیه حکم در حقیقت همان ضرر است.
ثانیا رد هدیه، حرام نیست بلکه عمل غیر اخلاقی است. رذیله حسد تا وقتی که ابراز نشود کار غیر اخلاقی است اما گناه نیست؛ پس رد هدیه کار غیر اخلاقی است در حالی که لسان روایات، لسان حرمت است از طرفی نیز روزه در حال مرض به خود روزه دار واگذار شده است؛ فرمود الانسان علی نفسه بصیره. اگر واقعا شخصی می بیند که روزه موجب تشدید بیماری کلیوی می شود روزه داری بر او حرام است.
عبارت محقق در معتبر چنین است که و المریض لا یصح صومه مع التضرر لقوله علیه السّلام «لا ضرر و لا إضرار» و لو تکلفوه لم یصح لانه منهی عنه و النهی یدل علی فساد منهی عنه فی العبادات و یجب علیه لو لم یتضرر و الانسان علی نفسه بصیره. [3] انسان خودش را خوب می شناسد که روزه برای او ضرر دارد یا خیر.
شیخ طوسی نیز فرمودند: و حدّ المرض الذی یجب معه الإفطار، إذا علم الإنسان من نفسه: أنه إن صام، زاد ذلک فی مرضه، أو أضرّ به. [4]
این جزو مسلمات فقه شیعه و اهل سنت است که بر مریض روزه واجب نیست؛ البته باید دید شاخص ضرر چیست؟ شاخص ضرر مردن یا نزدیک به مردن است. ضرر غیر از حرج است؛ حرج سخت ولی قابل تحمل است. اما ضرر از دست دادن است مثلا کلیّه اش از دست می رود. بنابراین مجرد سرماخوردگی که یک هفته مریض بشود، ممکن است روزه حرجی باشد و روزه بر او واجب نباشد اما ضرری نیست؛ مانند روزه مادر که موجب نقص عضو در بچه یا سقط می شود این ضرر است. ضرری که حرام است مردن و خودکشی است او ما هو قریب منه (مرگ) اما ما دون ذلک قدر مسلم نیست.
الطائفه الثالثه
روایاتی که این مطلب را بیان می کنند که اگر آب بر شما ضرر دارد نباید وضو گرفت بلکه باید تیمم کرد. یعنی در صورتی که آب ضرر داشته باشد اگر کسی غسل و وضو گرفت، صحیح نیست.
صاحب جواهر تعبیر خوبی درباره این مساله دارد او می گوید: و کیف کان، فمتى تضرّر لم یجز استعمال الماء، فإن استعمل لم یجز [5] در پاورقی چنین تعلیل می کند که: لانتقال فرضه، فلا أمر بالوضوء مثلًا، بل هو منهیّ عنه، فیفسد. [6] مستند این سخن، روایت باب تیمم است که عبارت است از:
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى وَ مُوسَى بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ جَمِیعاً( محمد بن حسین ابی الخطاب برای ما کافی است) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی الرَّجُلِ تُصِیبُهُ الْجَنَابَةُ وَ بِهِ قُرُوحٌ أَوْ جُرُوحٌ أَوْ یَکُونُ یَخَافُ عَلَى نَفْسِهِ الْبَرْدَ فَقَالَ لَا یَغْتَسِلُ یَتَیَمَّمُ. [7] امام رضا علیه السلام درباره مردی که در حالی که مجروح است جنب می شود (اگر برای غسل آب استفاده کند برای او ضرر دارد) یا اینکه سردی هوا او را از بین می برد. (عبارت آخر را چگونه بخوانیم اول اینکه بخوانیم «لا یغتسلُ و یتیمم» به ضمه لام یا اینکه بخوانیم «لا تغتسل و یتیمم» به سکون لام؛ در فرض، مصداق این سخن است که جمله خبریه دلالتش بر امر، آکد است. در این صورت معنای آن می شود نفی که خبر است؛ و می توانیم لا یغتسل را به سکون لام بخوانیم که معنای آن می شود غسل نکند و تیمم کند و آن را جمله خبریه بگیریم. در هر صورن نهی دارد و نهی در عبادت موجب فساد است. در عبارتی از روایت می فرماید بر جانش می ترسد پس معلوم می شود که ضرر باید در این حدود باشد.)
الطائفه الرابعه
این روایات در باب اطعمه است. چیزهائی که خدا نهی کرده است همه آنها ضرر دارد./902/ف
پاورقی
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج4 ؛ ص127؛ ح 2. وسائل الشیعة ؛ شیخ حر عاملى، ج10 ؛ ص174؛ ح 4.
[2] . وسائل الشیعة ؛ شیخ حر عاملى، ج10 ؛ ص175؛ ح 5.
[3] . المعتبر فی شرح المختصر؛ حلّى، محقق، ج2، ص: 685.
[4] . النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى؛ طوسی؛ ص: 158 و 159.
[5] . جواهر الکلام فی ثوبه الجدید؛ نجفى، صاحب الجواهر، ج3، ص: 38؛ صاحب جواهر چاپ قدیم؛ ج 5؛ ص 111.
[6] . همان؛ پاورقی.
[7] . وسائل الشیعة؛ شیخ حر عاملى، ج3 ؛ ص347 و 348 ؛ ح 7.
مقرر: حسن حسینعلی