قسم دوم در جایی است که هجوم به بلد یا افراد به دلیل اسلام نیست؛ بلکه هجوم به انگیزه¬های مختلفی غیراز اسلام مثل غارت کردن، انتقام گیری، دزدی و تجاوز به نوامیس صورت می-گیرد. بقاء جامعه اسلامی یا هر جامعه دیگری نیاز به امنیت دارد و وقتی امنیت جامعه¬ای به خطر افتاد، آن جامعه استمرار پیدا نمی¬کند. در جامعه عاری از امنیت از فرهنگ، اقتصاد و تعلیم خبری نخواهد بود و وجود این موارد در گرو وجود امنیت است. برای مثال اگر استادی که قرار است تدریس داشته باشد، از طرف مهاجمین تهدید و کشته شود، کلاس درسی برگزار نخواهد شد و یا مثلا در صورتی محصولات یک کشاورز به دست مردم خواهد رسید که محصولات تولیدی او از طرف مهاجمین مورد غارت و آتش¬سوزی قرار نگرفته باشد. پس در یک کلام آنچه مهم است امنیت در تمام ابعاد آن است؛ مثل امنیت اقتصادی، امنیت فرهنگی، امنیت سیاسی و امنیت اجتماعی.
با این توضیحات دفاع یعنی جلوگیری از کسانی که امنیت یک مجتمع را در معرض خطر قرار می¬دهند. کسی که امنیت را تهدید می¬کند، یا بیرون از مرزهاست و یا داخل مرزاست. در صورتی که امنیت از بیرون مرزها مورد تهدید قرار بگیرد، مسائل و احکام آن طابق¬النعل¬بالنعل همان است که در قسم اول بیان شد؛ اما اگر امنیت از داخل مرزها مورد تهدید قرار بگیرد، مثل دزدی، تجاوز به عنف، زورگیری و غیره از موارد قسم دوم دفاع است که مرحوم امام در تحریر تحت عنوان قسم ثانی مطرح کردند.
به عبارتی قسم دوم مسائل دفاع مربوط به دفاع در برابر هجوم¬هایی است که داخل مجتمع اسلامی صورت می¬گیرد و امنیت داخلی را به خطر می¬اندازد.
در قسم اول از دفاع که در برابر تهاجم خارجی بود، گفته شد، دفاع واجب است و همچنین گفته شد که اگر استیذان ممکن باشد و حاکم مأذون هم از اقدام بدون اجازه نهی کرده باشد، در این صورت برای دفاع اجازه لازم است و بدون اجازه دفاع جایز نیست و اگر استیذان ممکن نباشد و یا اینکه ولی زمان اذن عام داده باشد، در این صورت دفاع واجب است و متوقف بر اذن نیست.
اقوال علماء
قسم دوم از دفاع که دفاع در برابر مهاجمین داخلی است و هدف مهاجمین مبارزه با اسلام نیست هم در فقه مطرح شده است و ظاهرا اولین کسی که متعرض این مسأله شده است ، مرحوم صاحب شرایع است. ایشان می¬فرماید: حق انسان است که از خود و حریم خود مثل زن، فرزند و خانه و همین طور از اموال خود در برابر مهاجمین در حد توان دفاع نماید.
بیان مرحوم علامه در ارشاد نظیر بیان مرحوم صاحب شرایع است. مرحوم صاحب جواهر در کتاب جواهر که جمع اقوال علماست در ذیل مطالب مرحوم محقق می¬فرماید: خلاف و اشکالی نیست که برای انسان در برابر محارب، دزد و غیر ایندو تا جایی که توان دارد حق دفاع از خود و حریم خود و مال خود وجود دارد؛ به دلیل وجود اصل و به دلیل وجود اجماع به هر دو قسمش و به دلیل آنچه در باب دفاع در برابر هجوم خارجی بیان شد.
بحث در قسم دوم یعنی دفاع از حریم شخصی، جان و اموال در برابر مهاجمی است که به دنبال پول، جان و ناموس انسان است و کاری به دین و آیین انسان ندارد.
این بحث در 3عنوان مورد بررسی قرار می¬گیرد:
1- جواز دفاع و اینکه آیا در این موارد دفاع جایز است یا نه؟
2- اینکه آیا این نوع از دفاع واجب است یا نه؟
3- احکام مترتبه بر آن چیست؟ به این صورت که اگر جایز است، چه موقع جایز است و اگر واجب است و کسی طی این دفاع کشته شد، حکمش چیست؟ یا اگر طی دفاع اموال کسی از بین رفت حکمش چیست؟
حضرت امام¬(ره) در مورد مسأله اول در تحریر می¬فرمایند: اشکالی نیست که انسان می¬تواند در مقابل محارب، مهاجم، دزد و مانند اینها از خود، حریم و مال خود تا جایی که می¬تواند، دفاع کند.
عبارت مرحوم امام نظیر عبارت مرحوم محقق در شرایع است.
دلیل بر جواز دفاع
مرحوم صاحب جواهر فرمودند: "به دلیل اصل و به دلیل وجود هر دو قسم اجماع، یعنی اجماع محصل و اجماع منقول دفاع جایز است."
البته اشکالی که بر مرحوم صاحب جواهر وارد است، این است که در این مورد اجماع محصل از کجا به دست آمده است؟! می¬توان در این مورد به جای اجماع گفت؛ خلافی نیست؛ ولی اجماع محصل به این معنا که همه اقوال علما که برخی شناخته شده نیستند مورد بررسی قرار گرفته باشد و سپس یقین به وجود قول معصوم در بین این اقوالی که شناخته شده نیست حاصل شود، در این جا معنا ندارد؛ اما اگر فقها شناخته شده هستند و از فتاوای آنها یقین حاصل شود که امام معصوم هم چنین نظری دارند، و الا فقها چنین فتوایی نمی¬دادند، چنین اجماعی محصل نیست. اجماع منقول صاحب جواهر در این¬جا جا دارد؛ چنانکه مرحوم علامه در تذکره ادعای اجماع کرده است. البته اجماع فتوایی که عبارت دیگر آن همان "لا خلاف" است در اینجا معنا دارد؛ به این صورت که احدی از فقها نگفته است "می¬توان گفت دفاع جایز نیست".
علاوه بر اجماع، اولا جواز دفاع فطری است و نیاز به استدلال ندارد و خدای متعال به طور فطری دفاع را در نهاد بشر قرار داده است. برای مثال کودکی که تازه به دنیا آمده و همین که می¬تواند دستش را حرکت دهد، به محض اینکه حشره¬ای روی دست این کودک نشست، دستش را حرکت می¬دهد و این یعنی دفاع؛ یا مثلا وقتی یک حیوان درنده¬ای به سمت انسان می¬آید به طور طبیعی اگر بتواند، فرار می¬کند؛ والا حالتی به خود می¬گیرد تا آن حیوان را از خود دور کند و کسی چنین کاری را او یاد نداده است؛ بلکه به طور فطری این کار را انجام می¬دهد. حتی مطلبی که امروزه علم آن را کشف کرده است این است که گیاهان هم از خود دفاع می¬کنند؛ یعنی وقتی در یک جایی دو گونه گیاه متفاوت کاشت می¬شود و ریشه یکی به سمت دیگری می¬آید، ریشه آن دیگری به دور آن یکی می¬پیچد و از خود دفاع می¬کند.
ثانیا جواز دفاع عقلی و به حکم عقل است. کسی که از خود دفاع می¬کند مورد تحسین عقلا قرار می¬گیرد؛ والا مورد سرزنش عقلا واقع می¬شود؛ پس عقل به حسن دفاع حکم می¬کند.
ثالثا جواز دفاع شرعی است؛ هم آیات قرآن و هم روایات بر جواز دفاع دلالت می¬کنند.
و صلی الله علی محمد و آل محمد.
پایان.
120/907/د