به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه تخصصی وسائل؛  حجت‌الاسلام‌ و المسلمین الهی خراسانی در جلسه 65 و 66 سلسله دروس فقه با موضوع «امر به‌ معروف و نهی از منکر با رویکرد تربیتی ـ حکومتی» ادامه روایات موجود در ارتباط با اثبات وجوب امر به معروف و نهی از منکر را مورد بررسی متنی و سندی قرار داد.

موضوع:روایات دال بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر

روایت دیگر:

21176- 3-[1] وَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ رَفَعَهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا أَقَرَّ قَوْمٌ بِالْمُنْکَرِ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ لَا یُغَیِّرُونَهُ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَعُمَّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ‏ مِنْ‏ عِنْدِه[2]ِ‏.

بررسی سندی:

از دو جهت ضعف سندی دارد:

1. از جهت محمد بن سنان:بااین اسم نزدیک 800 روایت از او ذکر شده است ،محمد وعبد الله دو برادر هستند که محمد بن سنان مکی به ابو جعفر از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) وامام جواد(ع) می باشد ،گرچه که طریق شیخ و صدوق به ایشان صحیح می باشد ولی مشکل در ناحیه ایشان است بعلت تعارض توثیقات و تضعیفاتی که نسبت به ایشان وجود دارد و نمی توان اورا توثیق نمود.

کسانی که اورا تضعیف نموده اند به سبب اتهام غلو است و برخی روایات دال بر غلو را از او نقل کرده اند و در مقابل برخی می گویند از آنجاییکه ایشان از نزدیکان به ائمه بوده است برخی از منقولاتی که از ایشان نقل شده به ایشان اسناد داده اند و نمی توان گفت او این کلمات را گفته باشد.

البته یک محمد بن سنان دیگر نیز وجود دارد بنام حممدبن سنان بن طرید ولی مرحوم خوئی فرمودند این مقدار معلوم است که ابن سنانی که از امام صادق(ع) روایت کرده است عبد الله بن سنان است و در دو روایتی که محمد بن سنان از بکیر از امام صادق (ع) نقل روایت کرده است تحریف است و مقصود عبد الله بن سنان می باشد.

1. دلیل ضعف دوم مرفوعه بودن روایت می باشد.

لذا به این حدیث نمی توان اعتماد نمود.

روایت بعد:

وَ رَوَى ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ: عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَى الْفَقِیهِ وَ کَانَ مِمَّنْ خَرَجَ لِقِتَالِ الْحَجَّاجِ مَعَ ابْنِ الْأَشْعَثِ أَنَّهُ قَالَ فِیمَا کَانَ یَحُضُّ بِهِ النَّاسَ عَلَى الْجِهَادِ إِنِّی سَمِعْتُ عَلِیّاً رَفَعَ اللَّهُ دَرَجَتَهُ فِی الصَّالِحِینَ وَ أَثَابَهُ ثَوَابَ الشُّهَدَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ یَقُولُ یَوْمَ لَقِینَا أَهْلَ الشَّامِ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّهُ مَنْ رَأَى عُدْوَاناً یُعْمَلُ بِهِ وَ مُنْکَراً یُدْعَى إِلَیْهِ فَأَنْکَرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِالسَّیْفِ لِتَکُونَ‏ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ کَلِمَةُ الظَّالِمِینَ هِیَ السُّفْلَى فَذَلِکَ الَّذِی أَصَابَ سَبِیلَ الْهُدَى وَ قَامَ عَلَى الطَّرِیقِ وَ [نُوِّرَ] نَوَّرَ فِی قَلْبِهِ الْیَقِینُ‏

وَ [قَالَ ع‏] فِی کَلَامٍ آخَرَ لَهُ [غَیْرِ هَذَا] یَجْرِی هَذَا الْمَجْرَى: فَمِنْهُمُ الْمُنْکِرُ لِلْمُنْکَرِ بِیَدِهِ وَ لِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ فَذَلِکَ الْمُسْتَکْمِلُ لِخِصَالِ الْخَیْرِ وَ مِنْهُمُ الْمُنْکِرُ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ التَّارِکُ بِیَدِهِ فَذَلِکَ مُتَمَسِّکٌ بِخَصْلَتَیْنِ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ وَ مُضَیِّعٌ خَصْلَةً وَ مِنْهُمُ الْمُنْکِرُ بِقَلْبِهِ وَ التَّارِکُ بِیَدِهِ وَ لِسَانِهِ- [فَذَاکَ‏] فَذَلِکَ الَّذِی ضَیَّعَ أَشْرَفَ الْخَصْلَتَیْنِ مِنَ الثَّلَاثِ وَ تَمَسَّکَ بِوَاحِدَةٍ وَ مِنْهُمْ تَارِکٌ لِإِنْکَارِ الْمُنْکَرِ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ یَدِهِ فَذَلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاءِ وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنْ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَةٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ وَ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ کَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِر[3]

اشکال این روایت این است که نه تهذیب ونه در نهج البلاغه سندی برای آن ذکر نگردیده است.

روایت دیگر:

8329/ 11. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ رَفَعَهُ، قَالَ:قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: « الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ خَلْقَانِ‏مِنْ خَلْقِ اللَّهِ، فَمَنْ نَصَرَهُمَا أَعَزَّهُ‏ اللَّهُ، وَ مَنْ خَذَلَهُمَا خَذَلَهُ اللَّهُ».[4]

این روایت در تهذیب ج6 ص 177 به صورت معلق از احمد بن ابی عبد الله نقل شده است در ثواب الاعمال ص 192 و درخصال ص 42منتهی سند آن با کافی تفاوت دارد آورده است که عن محمد بن یحیی العطار عن محمد بن احمد عن یعقوب بن یزید رفعه ....که وجه حسن این سند بیان عدة من اصحابنا می باشد.

بررسی سند:

احمد بن ابی عبدا لله:  ایشان احمد بن ابی عبد الله خالد بن برقی می باشد و کلینی در عده ای که از ایشان نقل کرده اند سه نفر را معین نموده است (علی بن ابراهیم قمی،محمد بن عبدالله بن حذیفه،احمد بن عبد الله بن امیه) که علی بن ابراهیم برای توثیق این عدة کفایت می کند، خود احمد بن محمد بن برقی معلوم الحال است .

یعقوب بن یزید بن حماد انباری مکنی به ابو یوسف: انسان بزرگواری هستند و از اصحاب امام رضا(ع) و امام کاظم(ع) وامام هادی(ع) می باشند ، وبه نقل نجاشی از اصحاب امام جواد(ع) نیز می باشند و 356 روایت نقل نموده است و ایشان از روات تفسیر قمی و کامل الزیارات و ثقه هستند.

تنها نکته روایت مرفوعه بودن روایت می باشد، مر فوعه یعنی سند روایترا تا امام رسانده اند ولی بنا بر دلایلی به ما نرسیده است واز طرف دیگر دلیلی بر حجت بودن مراسیل ثقات نداریم مگر اینکه بتوانیم از طریق توثیق کل کتاب آنرا ثابت کنیم.

روایات دیگر هم هر کدام حواشی دارد البته در روایاتی که اشاره به عشرة اسهم داشتند می توان روایات صحیحی را پیدا نمود ،دو روایت هم قطب راوندی نقل نموده است که به علت مرسل بودن از آنها صرف نظر می کنیم.

روایت دیگر :

نَوَادِرُ [5]الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَأْتِی‏ أَهْلَ‏ الصُّفَّةِ وَ کَانُوا ضِیفَانَ رَسُولِ اللَّهِ ص کَانُوا هَاجَرُوا مِنْ أَهَالِیهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ إِلَى الْمَدِینَةِ فَأَسْکَنَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ص صُفَّةَ الْمَسْجِدِ وَ هُمْ‏ أَرْبَعُمِائَةِ رَجُلٍ فَکَانَ یُسَلِّمُ عَلَیْهِمْ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِیِّ فَأَتَاهُمْ ذَاتَ یَوْمٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَخْصِفُ نَعْلَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَرْقَعُ ثَوْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَتَفَلَّى‏ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَرْزُقُهُمْ مُدّاً مُدّاً مِنْ تَمْرٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ التَّمْرُ الَّذِی تَرْزُقُنَا قَدْ أَحْرَقَ بُطُونَنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَمَا إِنِّی لَوِ اسْتَطَعْتُ أَنْ أُطْعِمَکُمُ الدُّنْیَا لَأَطْعَمْتُکُمْ وَ لَکِنْ مَنْ عَاشَ مِنْکُمْ مِنْ بَعْدِی یُغْدَى عَلَیْهِ بِالْجِفَانِ وَ یُرَاحُ عَلَیْهِ بِالْجِفَانِ وَ یَغْدُو أَحَدُکُمْ فِی قَمِیصَةٍ وَ یَرُوحُ فِی أُخْرَى وَ تُنَجِّدُونَ بُیُوتَکُمْ کَمَا تُنَجَّدُ الْکَعْبَةُ فَقَامَ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا إِلَى ذَلِکَ الزَّمَانِ بِالْأَشْوَاقِ فَمَتَى هُوَ قَالَ ص زَمَانُکُمْ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَلِکَ الزَّمَانِ إِنَّکُمْ إِنْ مَلَأْتُمْ بُطُونَکُمْ مِنَ الْحَلَالِ تُوشِکُونَ أَنْ تَمْلَئُوهَا مِنَ الْحَرَامِ فَقَامَ سَعْدُ بْنُ أَشَجَّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُفْعَلُ بِنَا بَعْدَ الْمَوْتِ قَالَ الْحِسَابُ وَ الْقَبْرُ ثُمَّ ضِیقُهُ بَعْدَ ذَلِکَ أَوْ سَعَتُهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ تَخَافُ أَنْتَ ذَلِکَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ أَسْتَحْیِی مِنَ النِّعَمِ الْمُتَظَاهِرَةِ الَّتِی لَا أُجَازِیهَا وَ لَا جُزْءاً مِنْ سَبْعَةٍ فَقَالَ سَعْدُ بْنُ أَشَجَّ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُ رَسُولَهُ وَ مَنْ حَضَرَنِی أَنَّ نَوْمَ اللَّیْلِ عَلَیَّ حَرَامٌ وَ الْأَکْلَ بِالنَّهَارِ عَلَیَّ حَرَامٌ وَ لِبَاسَ اللَّیْلِ عَلَیَّ حَرَامٌ وَ مُخَالَطَةَ النَّاسِ عَلَیَّ حَرَامٌ وَ إِتْیَانَ النِّسَاءِ عَلَیَّ حَرَامٌ‏ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ یَا سَعْدُ لَمْ تَصْنَعْ شَیْئاً کَیْفَ تَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ إِذَا لَمْ تُخَالِطِ النَّاسَ وَ سُکُونُ الْبَرِّیَّةِ بَعْدَ الْحَضَرِ کُفْرٌ لِلنِّعْمَةِ نَمْ بِاللَّیْلِ وَ کُلْ بِالنَّهَارِ وَ الْبَسْ مَا لَمْ یَکُنْ ذَهَباً أَوْ حَرِیراً أَوْ مُعَصْفَراً وَ آتِ النِّسَاءَ یَا سَعْدُ اذْهَبْ إِلَى بَنِی الْمُصْطَلِقِ فَإِنَّهُمْ قَدْ رَدُّوا رَسُولِی فَذَهَبَ إِلَیْهِمْ فَجَاءَ بِصَدَقَةٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص کَیْفَ رَأَیْتَهُمْ قَالَ خَیْرَ قَوْمٍ مَا رَأَیْتُ قَوْماً قَطُّ أَحْسَنَ أَخْلَاقاً فِیمَا بَیْنَهُمْ مِنْ قَوْمٍ بَعَثْتَنِی إِلَیْهِمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَهْلِ دَارِ الْخُلُودِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ أَنْ یَکُونُوا أَوْلِیَاءَ الشَّیْطَانِ مِنْ أَهْلِ دَارِ الْغُرُورِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ ثُمَّ قَالَ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ لَا یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَقْذِفُونَ الْآمِرِینَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهِینَ عَنِ الْمُنْکَرِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ لَا یَقُومُونَ لِلَّهِ تَعَالَى بِالْقِسْطِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْقِسْطِ فِی النَّاسِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَکُونُ الطَّلَاقُ عِنْدَهُمْ أَوْثَقَ مِنْ عَهْدِ اللَّهِ تَعَالَى بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ جَعَلُوا طَاعَةَ إِمَامِهِمْ دُونَ طَاعَةِ اللَّهِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَخْتَارُونَ الدُّنْیَا عَلَى الدِّینِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَسْتَحِلُّونَ الْمَحَارِمَ وَ الشَّهَوَاتِ وَ الشُّبُهَاتِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْیَسُ قَالَ أَکْثَرُهُمْ لِلْمَوْتِ ذِکْراً وَ أَحْسَنُهُمْ لَهُ اسْتِعْدَاداً أُولَئِکَ هُمُ الْأَکْیَاسُ‏.

این جملات پایانی خصوصا که با لفظ بئس آمده است وضوح در وجوب امر به معروف ونهی از منکر دارد.

جمع بندی بحث روایات:

سه راه برای اثبات وجوب از روایات وجود دارد:

1. در مجموعه روایاتی که بررسی شد روایات صحیح السندی که دلالت بر وجوب داشته باشند یافت می شد لذا آنها رابعنوان دلیل اخذ می کنیم و سایر روایات را بعنوان موید اخذ می کنیم و این تعداد از روایات ولو صحیح السند هم نباشند ولی بعنوان قرینه برای آن اخبار واحد می توانند باشند لذا می توان گفت در باب روایات روایات آحادی داریم که محفوف به قرائن قطعیه هستند که با وجود آنها یقین به صدور اخبار آحاد ایجاد می شود.
2. استناد به تواتر اجمالی:علم اجمالی به اینکه در مجموع این روایاتی که در باب امر به معروف صادر شده است قطعا یکی از آنها صادر شده است.البته بنابر این مبنی به صحت یا توثیق سند نیاز نمی باشد.
3. اینکه در فرض تواتر روایات نیاز به توثیق سند نیست:این نظر مورد تائید نمی باشد زیرا تواتر اجمالی به وسائط کاری ندارد ولی تواتری که نیاز به توثیق سند ندارد یعنی علی رغم اینکه اثبات تواتر در همه اسناد لازم است باز هم نیاز به توثیق سند نمی باشد ، لذا تنها وجهی که صحیح است تواتر اجمالی است وما نسبت به این روایات تواتر اجمالی داریم ولی تواتر لفظی وجود ندارد وتواتر معنوی نیز نیاز به توثیق سند دارد که در اینجا کارش مشکل است.

خارج فقه:جلسه 66

موضوع:بررسی ادله وجوب امر به معروف ونهی از منکر

باتوجه به اینکه نسبت به این روایات می توان ادعای تواتر اجمالی نمود برای وضوح مساله نکته ای را متذکر می شویم:

تواتر 3 قسم دارد:

1. لفظی:روایات متعدد و متواتر با همان الفاظ
2. معنوی:معنای مشترک بین الفاظ متعدد(مدلول تضمنی،مطابقی،التزامی وترکیب بین اینها)

در برخی تصریح به فریضه بودن دارد و برخی امر یا نهی کرده اند و برخی عقوبت برای تارکین بیان کرده است و..که مجموعه اینها تواتر معنوی می باشد.

1. تواتر اجمالی:علم اجمالی به صدور حد اقل یکی از روایات داریم و یقین داریم که همه این روایات کذب نیستند و بعد از بررسی احتمال صدور آنها ،قطع به صدور حداقل یکی از اینها داریم.

و نسبت به روایات امر به معروف ونهی از منکر این علم اجمالی وجود دارد و با وجود این علم اجمالی نیاز به تصحیح و بررسی سند نمی باشد.

سوال :آیا تواتر معنوی نیاز به تصحیح سند دارد؟

به صورت اجمال می توان گفت:

1. اگر منظور این باشد که ضابط تواتر صحت سند باشد این مطلب قابل تصدیق نمی باشد زیرا ما درتواتر از تعدد نقل به یقین می رسیم و به جای توثیق افراد ناقل به تراکم نقل استناد می کنیم و یقین به صدور مضمون از ناقلین داریم.
2. اگر منظور این است که باید حداقل یک سند صحیح وجود داشته باشد ،این حرف نیز صحیح نمی باشد زیرا مرجع آن به این فرض است که خبر غیر معتبر ممکن نیست حجت شود!این حرف از کجا آمده است؟!
3. اگر منظور لازم داشتن اسناد است یعنی باید این روایات دارای سند باشند فله وجه،زیرا ضابط تواتر در نقلهای حسی است نه حدسی،لذا تراکم نقل حسی سبب یقین می شود وتنها زمانیکه مسند باشند معلوم می شود اینها اخباری حسی هستند نه حدسی و فتوایی.

جواب از این دفاع: باید تفصیل داد بین روایات و غیر روایات،زیرا شان راوی و روایات این است که اینها خبر هستند از معصومین نه حدس و فتوا به خلاف خبرهایی که روایت نیستند و روایت بودن شاهد بر این است که در پی نقل حدس یا فتوی نیست و شاهد این ادعا منتهی شدن سندهابه معصومین می باشد،بله اگر روایتی موقوف باشد و به امام نرسد این احتمال وجود داردکه شاید درصدد بیان رای شخصی باشند.لذا ارسال یا رفع ضرری به خبر بودن روایت نمی زند.و 2 راه برای عدم نیاز به اسناد ارائه داده اند:

1. اینکه ما ضابط را نقل راوی قریب می دانیم و او را ناقل از امام فرض می کنیم و می دانیم که مدعی نقل حسی از امام می باشدو این منشا وموضوع خبر می باشد و کفایت می کند.
2. باقرائنی که موجود است و انتهای سند را مشاهده می کنیم و علاوه بر اینکه روایت در جوامع حدیثی نقل شده است نه یک کتاب استدلالی یا تحلیلی می توان اطمینان به حسی بودن خبر یافت لذا نیاز به مسند بودن روایت نمی باشد.

در هرصورت با توجه به نقلهای شیعه وسنی این تواتر معنوی ثابت می شود گرچه که آن دو راه دیگر که سابقا اشاره کردیم نیز باق و ثابت هست.

والسلام.

120/907/د