به گزارش خبرنگار سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ کتاب «اندیشه سیاسی شرف الدین» که به کوشش محمد پزشکی و جمعی دیگر از نویسندگان تدوین شده است، زندگی و زمانه شرف الدین، مبانی اندیشه سیاسی، طرز برخورد با استبداد داخلی و استعمار خارجی، اهمیت محوری وحدت مسلمانان در شرایط بیداری اسلامی و مسئله گفتگو و راه‌کارهای عملی آن میان مسلمانان را مورد توجه قرار داده است.این کتاب شامل یک مقدمه و هفت فصل می‌باشد.
در مقدمه کتاب، بیان شده است که به دلیل شریاط خاص زندگی شرف الدین و مواجهه با استبداد و استعمار، اندیشه سیاسی وی سه ویژگی عمده دارد: 1ـ اندیشه سیاسی او ناظر به وضعیت سیاسی جوامع اسلامی معاصر است. 2ـ نظریه امامت شیعه، هسته مرکزی اندیشه سیاسی شرف الدین را شکل می‌دهد. 3ـ فکر و عمل سیاسی شرف الدین در چارچوب اندیشه نوگرای اسلامی معاصر قرار می‌گیرد. به دلیل همین سه ویژگی، در سامان‌دهی کتاب نیز سعی شده تا فصول متناسب با توضیح این خصائص باشد.
در فصل اول سید نادر علوی همت خود را صرف «بررسی زندگی و زمانه علامه شرف الدین» نموده است. شرف الدین متولد 1290 هـ . ق در کاظمین است. پدر و مادر او از سادات جلیل القدر بودند. پدر سید یوسف شرف الدین و مادر بانو زهرا صدر، دختر آیت الله سید هادی صدر و خواهد سید حسن صدر، عالم دینی معروف و صاحب کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام است.
شرف الدین سالهای ابتدایی را در عراق سپری کرد. سالهای حضور وتحصیل شرف الدین در عراق(1310ـ1322 هـ .ق) سالهای تکمیل اندوخته‌های او در عامله بود. در دوازده سالی که وی در عراق به سر می‌برد اصلی‌ترین معلم و مشاور درسی‌اش جد مادری‌اش، آیت الله سید هادی صدر بود. او در سن 32 سالگی توانست در نجف به قله‌های اجتهاد در فقه و اصول نائل شود. در کنار فقه و اصول به علم حدیث و تاریخ اسلام و مسائل کلامی نیز علاقه نشان داده و تفحصات عمیقی داشته است.
به طور کلی کل دوره حیات وی را به چهار دوره می‌توان تقسیم کرد: دوره اول از تولد تا هشت سالگی است. دوره دوم، شرف الدین به جبل عامل رفته و پایه‌های علمی خود را در آنجا مستحکم می‌کند. دوره سوم در سالهای 1298ـ 1310 هـ .ق گذشت. در این دوره سید دوباره به عراق بازگشت و نزد اساتید فراوانی رفت.
اساتیدی که هر یک به واسطه شرایط سیاسی زمان خود، رهبر یک جنبش سیاسی نیز بودند. اگر دوره سوم حیات علمی سید را به گونه‌ای کامل کننده دوره دوم حیات او در لبنان بدانیم و مجموعه این دو دوره از سالهای 1298 تا 1322 هـ .ق را که در مجموع 24 سال به طول می‌انجامد، دوره کسب معارف و اندوخته‌های علمی بدانیم، از سال 1322 به بعد، یعنی تا پایان حیات پربار سید که چهارمین دوره زندگانی سید بود، باید دوران ورود سید به عرصه‌های سیاسی و اجتماعی زندگانی‌اش بدانیم.
فصل دوم را محمد پزشکی با هدف «بررسی مبانی اندیشه سیاسی سید عبدالحسین شرف الدین» نوشته است. وی در ابتدا به دو الگوی آرمانی اندیشه سیاسی اسلامی پس از پیامبر اشاره می‌کند. بعد از سقیفه شیعیان الگوی «امامت» را به عنوان نظام آرمانی حکومت اسلامی پذیرفتند. مقوصد از نظام آرمانی اسلام، تصویری از حکومت شرعی یا بهترین نظم حکومتی است که مؤمنان را به سعادت می‌رساند.
در برابر نظریه امامت، نظریه خلافت قرار می‌گیرد که متشکل از آرا و عقاید، ارزشها و تکالیف درباره قدرت سیاسی و رابطه آن با مؤمنان است.نظریاتی از قبیل قرشی بودن خلیفه، تجزیه‌ناپذیری قدرت سیاسی مان دو خلیفه، سازوکارهای تعیین جانشین، نهاد ولایت‌عهدی، جدایی نهاد خلافت از امارت و تقسیم امارت به امارت استکفا و امارت استیلا و... نظریاتی هستند که بر اساس آیات قرآن، سخنان پیامبر، رفتار صحابه و راهنمایی اهل شورا اعتبار می‌یابند.
نتایج سیاسی شیعه از نظریه امامت در امور چون لزوم حاکمیت الهی در نظام سیاسی، طراحی سازوکارهای مؤثر به منظور دست‌یابی به قانون عادلانه و اجرای درست آن در جامعه، طراحی الگوی مؤثر به منظور حقانیت الزام دولت و تبعیت سیاسی شهروندان، طراحی الگویهای بدیل متناسب با شرایط زمانی و مکانی مختلف، طراحی نظریه امامت به مثابه نقد نظریه خلافت می‌باشد. این مبانی در اندیشه سیاسی شرف الدین به عنوان یک فقیه و عالم شیعی باید در بررسی اندیشه سیاسی وی مورد توجه قرار گیرد.
فصل سوم به قلم سید سجاد ایزدهی به «نگرشی بر فقه سیاسی شرف الدین» متمرکز شده است. به نظر نویسنده علامه شرف الدین با وجود این که در حوزه فقه سنتی صاحب نظر بود، اجتهاد خویش را به این امر محدود و محصور نکرد، بلکه در تعامل با علمای اهل سنت و در راستای روشن ساختن حقانیت مذهب شیعه، همت خویش را به کار گرفت و هم در فروعات مذهبی در حوزه مقارن بین فریقین (شیعه و سنی) به اجتهاد پرداخت و هم در اصول دین و مسائل نظری (مثل امامت، خلافت، ولایت و...) استنباط خویش را به کار گرفت و با اجتهاد و بهره‌گیری از منابع مسلم اسلامی به مباحثه و مناظره پرداخت.
نویسنده توضیح می‌دهد که علامه شرف الدین با تأکید و تصریح بر مشروعیت الهی اهل بیت، و این نکته که نص پیامبر(ص) و کلام وی از روی هوا و هوس نمی‌توانست باشد، امر تعیین حاکم را در گرو انتصاب از جانب شارع دانسته و نظر مردم را ثبوتاً و نفیاً دارای اثر نمی‌داند. بر این اساس چه مردم با حاکم بیعت کنند یا نکنند، وی حاکم مشروع و بر حق اسلامی خواهد بود.
بر اساس این منطق، بیعت تنها جنبه تأیید و حمایت دارد و بر پایه بیعت، حکومت به کسی نمی‌تواند واگذار شود. شرف الدین در نهایت با تأکید بر جنبه تقویتی و نه مشروعیت بخشی بیعت، اشتراط بیعت برای امامت امام را نفی کرده و بیعت را به عنوان یک تکلیف و نه یک حق بر مردم مسلمان فرض می‌داند.
فصل چهارم توسط منصور میراحمدی با تأکید بر «اصول و شیوه‌های گفتگوی مذهبی در اندیشه شرف الدین» نگاشته شده است. مبنای این نوشتار گفتگوی علمی سید عبدالحسین شرف الدین به عنوان یک عالم برجسته شیعی با شیخ سلیم بشری به عنوان یک عالم برجسته سنی است که با برخورداری از شرایط خاص، از گفتگوهای علمی موفق به حساب می‌آید.
نویسنده در این نوشتار ابتدا دو مفهوم امامت و خلافت را در نظریه‌پردازی اندیشمندان شیعه و اهل سنت بررسی کرده و سپس با توجه به «اصل تقریب» به عنوان منطق گفتگوی علمی موفق شیعه و اهل سنت، به استخراج اصول و شیوه‌های گفتگوی انجام گرفته دو اندیشمند یاد شده با استناد به کتاب المراجعات می‌پردازد. اصل تقریب برگرفته از کتاب ساختار منطقی اندیشه سیاسی اسلام نوشته حسن عباس حسن می‌باشد که به منظور غلبه بر چالش سیاسی در جهان اسلام بر پرهیز از تعصب تأکید می‌ورزد.
تقریب به معنای کنار نهادن دشمنی میان طرفداران مذاهب و فرقه‌های اسلامی است و نه وحدت و جمع مذاهب و فرقه‌های اسلامی. سه ویژگی چارچوب تقریب، کندی، احتیاط آمیز بودن و درنهایت تدریجی و مرحله‌ای بودن آن است. بر اساس همین چارچوب نویسنده با مراجعه به کتاب المراجعات شرف الدین اصول گفتگو را استخراج کرده است: اول پرهیز از تعصب و پذیرش اعتبار علمی طرف مقابل. دوم پذیرش مرجعیت کتاب و سنت. بر این اساس آنچه میان دو عالم شیعه و سنی در گفتگو رخ داده مبتنی بر آشنایی اولیه، رعایت انصاف، روحیه صبر و تحمل، مستند و مستدل سخن گفتن بوده است.
فصل پنجم با عنوان «الزامات گفت و شنود با تأکید بر اندیشه علامه شرف الدین و امام موسی صدر» نوشته شریف لک زایی است. دراین باره سید شرف الدین گفتگو را امری نظری و راه‌گشا به فهم حقیقت و ارائه دهنده راه و روش برای حل دشواری‌های عملی می‌دانست. این خط سیری فکری سید شرف الدین با کتاب الفصل المهمه شروع شد و با کتاب المراجعات، عینیت یافت و با کتاب النص و الاجتهاد، آسیب‌شناسی و ابعاد نظری به خود گرفت. در واقع سید شرف الدین با ایجاد فرهنگ گفتگو در پی احیای عقلانیتی بود که با وجود اختلاف و دوگانگی مذاهب اسلامی چنان عقلانیتی ممکن نیست.
نویسنده معتقد است که برای شناخت فکر شرف الدین و سید موسی صدر در باب الزامات گفت و شنود، باید به این مسئله توجه داشت که مقام و منظر این دو متفکر، مقام و منظر عالمانی همه جانبه‌نگر و مجتهدانی روشن‌بین است که برای اصلاح اجتماعی و فکری دست به تلاش‌های گسترده‌ای زده‌اند. از این رو نمی‌توان بی آنکه واقعیات جامعه و دشواری‌های آن را از هم بازشناخت، دست به کاری مصلحانه زد و جامعه‌ای را از بحران و آشفتگی خلاصی بخشید.
فصل ششم را سید محمد مهدی میرجلیلی با هدف بررسی «وحدت سیاسی از دیدگاه علامه شرف الدین» تدوین کرده است. به نظر وی، شرف الدین معتقد بود که تخم عصبیت و کینه جویی، مسلمانان را هر روز از یکدیگر دور می‌کند و در این زمینه، تنها دشمنان اصلی مسلمانان سود می‌برند. از این رو در این شرایط از وحدت سیاسی سخن رانده است. از وحدتی که پشت آن سیاست و تدبیر نهفته باشد. زیرا برای مقابله با سیاستی که باعث تفرقه و جدایی میان مسلمانان شده است، تنها با مدیریت صحیح منابع و نیروهای انسانی می‌توان به مقابله با آن سیاست تفرقه‌افکنانه پرداخت.
زیرا چنان که پیداست، سیاستی که جهان غرب و دولت‌مردان آن پیش گرفته اند، بر پایه بنیان‌های نظری و فلسفی استوار است که سالهای سال مستشرقان غربی در آکادمی‌های خود بر روی آن پژوهش کرده‌اند و مبنای آن غیریت‌سازی و رسیدن به استیلای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بر شرق جهان اسلام بوده است. به نظر نویسنده شرف الدین به خوبی آگاه بود که برای شکستن چنین استیلایی نمی‌توان با مشت‌های خالی، راهی را به پیش برد.
از این رو نخستین گام پیش گرفتن یک سیاست فرهنگی بود تا راه را برای وحدت سیاسی استوار سازد. او در این راه از تمام ظرفیت‌ها و امکانات بهره جست تا بتواند از آن سیاستی که سبب تفرقه مسلمانان شده بود، جلوگیری کند و سیاستی بنا نهد که مصالح مهم مسلمانان را مد نظر داشته باشد و در این راه تلاش کرد. بیشترین مساعی او ابتدا در سطح نظری بود. اگرچه در این راستا از کوشش‌های عملی نیز دریغ نورزید.
به طور خلاصه شرف الدین از وحدت معقول سیاسی سخن گفت. از همیشه از پاره‌دوزی‌هایی که به اسم وحدت در سطح جهان اسلام به دست عده‌ای صورت می‌گرفت، کنار گرفت و به سمت یک وحدت پایدار و مداوم رفت. از این رو مبنای این وحدت را گفتگو برای یافتن نقاط مشترک میان شیعه و سنی قرار داد تا هر فرقه بتوانند بر یک نقطه ثابتی برای گفتگو تکیه کنند. منتها او معتقد بود که هر دو طرف گفتگو باید یکدیگر را به رسمیت بشناسند و برای این کا بر آن بود که این دیالوگ باید در شرایط برابر و منصفانه و آزاد برگزار شود و برابری را هم در سطح مکتب شیعه و سنی و هم در سطح افراد قرار داد.
در نهایت در فصل هفتم سید کاظم سیدباقری به «وظیفه اسلامی در برابر استعمار نو در اندیشه سیاسی شرف الدین» پرداخته است. به نظر نویسنده صاحب المراجعات، سرآغاز مصلحان عمل‌گرایی بود که در حوزه‌های گوناگون دینی، سیاسی و اجتماعی کوشا بود. او راه اصلاح دینی را پی گرفت و در بیداری فکر اسلامی با دعوت به فهم حقیقت اسلام و زدودن بدعت‌ها، جایگاهی بلند یافت. ایشان به صراحت در مقدمه کتاب الفصول المهمه فی تألیف الامه، اشاره دارد که در نگارش آن کتاب، هدفی جز اصلاح‌گری ندارد.
نویسنده معتقد است که شرف الدین وظیفه اسلامی در برابر استعمار نو را در ساحت‌های فکری و عملی جستجو می‌کرد. در عرصه فکری بر این باور بودکه با تمسک به وحدت، دوری از تعصب، شفاف بودن مواضع و رفع شبهات، زبان منطق و گفتگو، افزایش آگاهی مسلمانان و احیای خردورزی مذهبی، می‌توان بسیاری از تلاش‌های استعمارگران را خنثی کرد و در عرصه عملی معتقد بود که با مبارزه مسلحانه با استعمارگران و تلاش برای بازسازی زیرساخت‌های آموزشی، می‌توان میدان نفوذ و قدرت استعمارکنندگان در کشورهای اسلامی را محدود و منافع مسلمانان را تأمین کرد. در نهایت باید گفت که تلاش‌های اصلاح‌طلبانه و وحدت‌گرایانه شرف الدین بعد از پنجاه سال به بار نشست و مذهب شیعه بنا به فتوای شیخ الاسلام الازهر، شیخ محمود شلتوت، به سال 1378 هـ .ق نزد اهل سنت و برخی عالمان آنان، رسمیت و مقبولیت یافت.
کتاب «اندیشه سیاسی شرف الدین» که به کوشش محمد پزشکی و جمعی دیگر از نویسندگان تدوین شده است و همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و نشر بوستان کتاب قم در سال 1387 در حجم 268 صفحه انتشار یافته است./602/823/م