به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ اسلام به مثابه بینشی مستحکم و بنیادی استوار، نگرشی منسجم و مدوّن از دین ارائه میدهد. بر این اساس و مبتنی بر نگرش به عالم تلاش میکند راهکارها، راهبردها و رهنمودهایی در عرصههای مختلف خرد و کلان ارائه دهد.
یکی از چالشهای امروزین بشر، چالش بنیادین محیط زیست است. چالشی که میتواند با عملکرد ضعیف بشر و عدم توجه به تشدید آن، به بحرانی بینالمللی تبدیل شود؛ اما مسأله اینجا است که اسلام برای رهایی از این چالش، در سطوح مختلف راهبرد، راهکار و یا رهنمود سخنی برای ارائه دارد.
در این راستا با حجت الاسلام والمسلمین یعقوبعلی بُرجی، معاون پژوهش مجتمع آموزش عالی فقه و مدیر علمی دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست گفت و گویی انجام گرفته است که در ذیل تقدیم خوانندگان محترم می شود.
سوال ـ ضمن عرض سلام همانطور که مستحضر هستید مسأله محیط زیست یکی از چالشهای امروزین جامعه ایران به حساب میآید، به نظر شما حوزههای علمیه در قبال این چالش مسئولیتی دارند و آیا در این زمینه عملکردی مناسبی نیز داشتهاند؟
امروزه محیط زیست به مثابه یکی از بزرگترین چالشهای بین المللی مورد توجه جهانیان قرار گرفته است. در جای جای دنیا هشدارهای جدی دانشمندان دلسوز بشریت منتشر شده و خطرات زیست محیطی به صورت تقریبا گسترده گوشزد شده است که اقداماتی در این زمینه صورت گرفته است.
اطلاع زیادی از مجموعه فعالیتهایی که در حوزه انجام میشود ندارم، ولی با گروهی که همکاری داریم، نزدیک به 15 سال است که در بحث محیط زیست، طبیعت و منابع طبیعی از نگاه اسلام انجام وظیفه کرده و در این حوزه پژوهشهای متعددی را انجام دادیم. نخستین کاری که در این زمینه انجام شد راه اندازی نشریهای بود که تقریباً 20 سال پیش آغاز شد. این نشریه با عنوان فرهنگ جهاد منتشر میشد که در هر شماره بخشی از آن درباره طبیعت، زندگی و مباحث محیط زیست بود.
سوال ـ لطفا مختصر توضیحی در مورد شروع کارتان بفرمایید.
زمانی که کار آغاز شد دریافتیم که در حوزه معارف دینی، قرآنی، حدیثی، فقهی و حتی تمدنی از اطلاعات بسیار ارزشمند، مفید و کارآمد برخورداریم. از اینرو تصمیم بر این شد که دانشنامهای در این باره تألیف شود. در راستای شکلگیری این ایده با دوستان زیادی مشورت انجام گرفت که نتیجه آن اکنون به جامعه علمی عرضه شده است تحت عنوان دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست. توضیح اینکه با کمک اندیشمندان حوزه بیش از چهار، پنج هزار عنوان و مدخل از قرآن، حدیث و تمدن در این حوزه استخراج شده است که تا کنون دو جلد از این دانشنامه به انتشار رسیده است و در حال حاضر جلد سوم آن در دست اقدام است. با مطالعاتی که انجام شده است، طرح این دانشنامه در حدود 20 جلد رحلی ظرفیت و گنجایش دارد.
در کنار این فعالیت، کارهای بنیادین نیز صورت گرفت. بر این اساس منابع زیادی در حوزههای محیط زیست، کشاورزی، حیوانات و آب انجام گرفته است که آثاری نظیر انبات المیاه الخفیه کرجی1، فلاحة النبتیه ابن وحشیه،2 الفلاح فی الارضین ابن عوام3 از این قبیل به حساب میآید. در حوزه حیوانات نیز با گروه مذکور، کتابهای و فصلنامه های بسیاری تألیف شده است. علاوه بر اینکه نامهها، فصل نامههای موجود از کشورهای مختلف جمع آوری شده است و کتابخانه دیجیتالی (که بیش از 50 هزار جلد کتاب در حوزههای محیط زیستی در آن وجود دارد) به عنوان مرجع منابع محیط زیستی به حساب میآید.
همایشها و تک نگاریهایی در این زمینه انجام شده است که دیگر آثار این مجموعه یا افرادی است که با این مجموعه در ارتباط هستند. کتابهایی نظیر طبیعت و محیط زیست در سیره نبوی(ص) سیره علوی(ع) و سیره امام رضا (ع) تألیفاتی است که صورت گرفته است.
با گزارشی که خدمت شما عرض کردم، تصور نمیکنم در حوزه علمیه آنچنان کار عمیقی در سطوح مختلف انجام شده باشد. البته این بدان معنا نیست که حوزه توجهی به این عرصه نداشته باشد، چنان که رویکرد خوبی در این زمینه به وجود آمده است. اما قانع کننده نیست. حتی موسسات و پژوهشکدههای دیگری وجود دارند که به صورت پراکنده کارهایی را انجام میدهند؛ اما پاسخگویی در عرصه وسیع وجود ندارد. از حوزههای علمیه انتظار میرود که با تأکید به منابع دینی طرح ویژهای در باب محیط زیست مطلوب از منظر اسلام راه اندازی کند تا با نگرش اسلامی بتوان دیدگاهی پویا و فعال در این زمینه داشت.
سوال ـ سخن از انتظار مطلوب از حوزههای علمیه به میان آمد. با این توصیف به نظر شما چه توقعی از حوزههای علمیه درباره پاسخگویی به مسائل زیست محیطی در عرصههای خرد و کلان وجود دارد؟
به نظر میرسد نخستین و مهمترین وظیفه حوزههای علمیه فرهنگ سازی است. مقام معظم رهبری در اینباره میفرمایند: «ما باید فرهنگ حفظ و حراست از محیط زیست را به فرهنگ عمومی تبدیل کنیم.» در واقع تنها راه حفاظت از محیط زیست، مسیر فرهنگسازی است.
با این توصیف بنمایه های بسیار ارزشمند و قابل توجهی در اسلام وجود دارد که باید به زبانها و اَشکال مختلف در اختیار مردم قرار گیرد. یکی از سیاستهایی که میتوان از حوزه انتظار داشت اشاعه تبلیغی و تروجی محیط زیست و شیوه تعامل صحیح با آن است. اینگونه نباشد که معارف دین در باب مسائل کلان و خرد کنار گذاشته شود و بحرانهای اجتماعی به وجود آید.
سوال ـ برخی از بزرگان پیشنهاد میکنند به جهت نهادینه سازی مسائل زیست محیطی و اهمیت معارف دینی نسبت به آن، در رسالههای مراجع بزرگوار تقلید، بابی به احکام محیط زیست اختصاص یافته و به نوعی رساله عملی در این زمینه تنظیم شود. تصور شما نسبت به این پیشنهاد چیست؟
بسیار پیشنهاد خوبی به نظر میرسد. اما ضروری است مقدمات آن نیز مورد توجه قرار بگیرد. بر این اساس ابتدا روایات و وقواعد زیست محیطی دستهبندی شده و باببندی شود. علاوه بر اینکه کارهای پژوهشی قوی و مهمی روی آنها انجام گرفته و نظام مسائل این حوزه استخراج شود و در اختیار مراجع قرار گیرد. سپس استفتائات از مراجع صورت گرفته و پس از آن تنظیم احکام محیط زیست در رساله انجام گیرد.
البته سرنخهایی در این زمینه وجود دارد که در جامعه نمایان شده است. کتاب ارزشمند مفاتیح الحیات به این مسأله پرداخته است و گام بعدی باید تولید رسالههای عملی درباره محیط زیست باشد. حتی میتوان به صورت مجلداتی مستقل نیز به این قضیه نگاه کرد. زیرا محیط زیست مسائل فقهی فراوانی دارد که از ابتدای کتاب طهارت تا دیات، مسائل فراوانی وجود دارد که به لحاظ حجمی ظرفیت تولید رسالهای مستقل هم دارد.
سوال ـ در خلال مباحث خود به وجود آیات قرآن در باب محیط زیست اشاره فرمودید. اگر ممکن است کیفیت و چگونگی طرح مسأله محیط زیست در قرآن را بفرمایید.
سال 1382 همایشی با عنوان «دین، فرهنگ و محیط زیست» در تهران برگزار شد. در این همایش اندیشمندان و شرکت کنندگانی از 30 کشور دنیا با تنوع دین و آیین که در تعداد 30 دین بود حضور داشتند. هدف از برگزاری همایش این بود که هر دین و نحلهای مطالب زیست محیطی مطرح در دین مورد پذیرش خود را بیان کند. در آنجا کتابی توسط گروه علمی ما نوشته شد تحت عنوان محیط زیست از دیدگاه اسلام.
در آنجا بیان شد که دین اسلام و معارف قرآنی، مسائل فراوانی درباره محیط زیست بیان کرده است. بیش از هزار آیه در قرآن به مسائل طبیعت، محیط زیست و منابع طبیعی پرداخته است. البته هدف قرآن هدایت است، اما برای رسیدن به هدایت و سعادت، یک سری حقایقی از مسائل محیط زیستی بیان شده است. تعداد زیادی از میوهها، نام حیوانات، گیاهان، طبیعت، زمین و آسمان و مسائلی از این قبیل در قرآن مطرح شده است و خداوند در قرآن به نام آنها قسم یاد کرده است. علاوه بر اینکه تعداد زیادی از سورههای قرآن به نام حیوانات، گیاهان و حشرات نامگذاری شده است که همه اینها نشان دهنده توجه قرآن به مسائل زیست محیطی است.
سوال ـ اگر ممکن است زوایای مورد توجه اسلام به محیط زیست را بیان بفرمایید.
دین اسلام از دو جهت به محیط زیست میپردازد:
اعتقاد و بینش
از نگاه قرآن، روایات و معارف دین، این عالَم مخلوق خداست و تحت تربیت، ربوبیت و مدیریت الهی قرار دارد. به سخن دیگر این جهان، آیت و نشانه الهی است و از نوعی قداست و حیات برخوردار است حتی در عرصه مادیات. از اینرو چون مخلوق و مربوب و آیه خداوند متعال به حساب میآیند مورد توجه و محبوب خدا هستند. بر این اساس خداوند متعال تعامل صحیح و شرح وظایف متناسب با آن را طلب کرده و از ما خواسته است که به طبیعت احترام بگذاریم. در واقع طبیعت به مثابه خلقت، برای یک فرد مسلمان دارای روح بوده و انسان در قبال آن وظایفی به عهده دارد. انسانها باید به همه چیز احترام بگذارند، همچنان که سعدی آن ادیب بزرگ گفته است «عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست»
پیامد این نوع نگرش به طبیعت یا به تعبیر بهتر درنظر گرفتن طبیعت به مثابه خلقت، موجب میشود که انسانها هرگز به طبیعت آسیب نرسانند. نمونه کامل این احترام و قداست به محیط زیست در حج که اطاعت محض از خداوند به حساب میآید نمایان میشود. با توجه به اکثر محرمات احرام در مییابیم که اکثر آنها به محیط زیست و حیوانات مربوط میشود. به عنوان مثال شخص مُحرِم حق ندارد گیاه حرم را بکند، شکار انجام دهد و یا اسلحه به دست گیرد و کسی را بترساند. حتی اجازه ندارد مورچهای را آزار دهد و اگر مورچه یا هر نوع حشرهای بر روی بدن او بنشیند، نباید کاری کند که بر روی زمین بیفتد. اینها نشان میدهد که یک مؤمن باید به گونهای باشد که آسیبش به طبیعت و حیوانات نرساند. بر اساس همین دیدگاه است پیامبر(ص) فرمودند «المُسلِمُ مَن سَلِم المُسلِموُن مِن یَدِهِ وَ لِسانِه.»4
کارکرد اساسی این بینش اعتقادی دین این است که طبیعت یا بهتر بگویم خلقت، در یک چارچوب امنیتی قرار میگیرد که هیچگونه آسیبی در عرصههای خرد و کلان به محیط زیست نباید وارد شود.
قواعد فقهی
در حوزه فقه یک سری قواعد و مسائل زیست محیطی وجود دارد که برای مصونیت محیط زیست از آسیبهای بشریت بسیار کارآمد هستند. مثلاً «قاعده لاضرر» به ما میگوید نباید به کسی آسیب رساند که هرگونه ضرر رسانی به افراد مختلف منجر به مسئولیت و پاسخگویی است. باید دقت کرد که قلمرو شمولیت قاعده صرفاً به مسائل خُرد تقلیل نیافته و مسائل کلان را نیز در بر میگیرد. از اینرو مبتنی بر دیدگاه شرعی، آسیبرسانی در عرصه کلان نیز مسئولیت آور خواهد بود. مثال دیگر قاعده افساد است.
خداوند متعال میفرماید: «و اذا تَولّی سَعی فِی الارضِ لِیُفسِدَ فیها لِیُهلِکَ الحرثَ و النَّسل»5. حرث به معنای نابودی کشاورزی و طبیعت است که یکی از مصادیق فساد به حساب میآید. یکی از هشدارهای جهانی در عرصه محیط زیست تهدید نسل بشر بر اثر نبود کشاورزی و تخریب محیط زیست است. مثال سوم قاعده توازن است که قرآن مدعی است خداوند همه چیز را با توازن آفریده است که اگر بشریت این توازن را به هم بزند، برخلاف اصل خلقت به حساب میآید.
در بینش اعتقادی قرآن، خلقت به مثابه نظام احسن به حساب میآید؛ از این رو اگر به این نظام احسن خللی وارد شده و توازن آن دچار آسیب شود، حرام است. سوراخ شدن لایه ازن و دیگر مشکلاتی از این قبیل نشانههایی از برهم خوردن این توازن بر شمرده میشود.
تصور بنده این است که اگر این دو بُعد مبتنی بر یکدیگر دیده شوند، بسیاری از مباحث محیط زیستی در عرصه کلان حل و فصل خواهد شد.
1. این کتاب توسط ابوبکر محمد حسن کرجی از علمای قرن پنجم در زمینه آب شناسی تألیف شده است.
2. ابن وحشیه، ابوبکر احمد بن علی بن قیس کسدانی از علمای قرن سوم و چهارم هجری که آثاری در کشاوری، گیاه شناسی، نجوم، پزشکی و کمیاگری دارد.
3. ابو زکریا یحیی بن محمد بن احمد بن عوام اشبیلی از علمای قرن ششم و هفتم می باشد
4. نهج الفصاحه. احادیث پیامبراسلام. ح3081
5. بقره.آیه 105
120/908/د